Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
1
RÖVŞƏN QƏNİYEV
press@qesam.org
QARABAĞ HADİSƏLƏRİ
Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın mərkəzi hissəsində yerləşir, ərazisi 4,4 min kv.m, Azərbaycan
Respublikası ümumi ərazisinin 5,1%-ni təşkil edir. Vilayətin tərkibinə Xankəndi şəhəri, Əskəran,
Hadrut, Ağdərə, Martuni və Şuşa inzibati rayonları daxildir.
Tarixən Albaniyanın (Arranın), Qarabağ xanlığının, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin,
Azərbaycan Sovet Respublikasının və Azərbaycan Respublikasının tərkib hissəsi olmuş, Azərbaycanın
"Musiqi akademiyası" kimi məşhur olmuşdur. Azərbaycan xalqının ən böyük və ən qədim elm və
məddəniyyət mərkəzlərindən biri olmuş, öz təbiətinin gözəlliyinə, təbii sərvətlərin zənginliyinə,
iqliminin mülayimliyinə görə tarixən bir çox cahangirlərin diqqətini özünə cəlb etmiş, dünyanın bir
çox məşhur adamları Qafqazın bu dilbər güşəsi haqqında xoş sözlər söyləmişlər. Yenidənqurma tufanı
bu yerlərdən də yan keçmədi. Bu tufanın aparıcı qüvvəsi erməni millətçiliyi, qurbanı isə
azərbaycanlılar oldu....
Qatı şovinist "Daşnaqsütyun" partiyası keçən əsrin sonlarından başlayaraq, bir neçə əsr bundan
əvvəl irəli dənizdən dənizə, "Böyük Ermənistan" Azərbaycanın Kür çayından cənubda olan ərazilərini
də qatmaqla ideyası naminə qonşu xalqların hüququnu taptalamağa, nəyin bahasına olursa olsun belə
mifik bir dövləti yaratmağa sə`y etmişlər.
Ermənilər öz planlarını mərhələ-mərhələ həyata keçirmişlər. Əvvəlcə onlar Azərbaycan
torpaqlarında, yə`ni keçmiş Irəvan xanlığı (sonradan Irəvan quberniyası) ərazisində kiçik bir
Ermənistan Respublikasının (9 min kv.m) yaratmış, tədricən onu böyüdərək 40min kv.m-ə çatdırmış,
son anda isə Dağlıq Qarabağı və ona bitişik 7 rayonu öz silahlı quvvələrilə işğal etmişlər. Belə ki, bu
günkü Dağlıq Qarabağ "Böyük Ermənistan" yaratmaq uğrunda Erməni planlarının tərkib hissəsi və
mühüm vasitəsi kimi hədəf seçilmişdir.
Halbuki, həm Ermənistan ərazisində və həm də Dağlıq Qarabağda əhalinin milli tərkibində
vaxtilə azərbaycanlılar üstünlük təşkil etmişlər. Bunu hətta prof.V.A. Parsamyan da e`tiraf edərək
"Istoriya armyanskoqo naroda-Ayastan 1801-1900 qq." əsərində yazır: "Rusiyaya birləşənə qədər
Şərqi Ermənistanın 169 min 155 nəfər əhalisinin 57305 nəfəri, yaxud 33,8% erməni, 84089 nəfəri,
yaxud 49,7% -i müsəlman, 26911 nəfər, yaxud 16%-i kürd və 850 nəfəri, 0,5%-i kənar millətlər
idi.”
"Ermənistan Daşnak Respublikası Qars vilayətini aldıqdan sonra burada əhalinin sayı 1510 min
nəfərə çatdı. Bunun 795 min nəfəri erməni, 575 mini azərbaycanlı, 140 min nəfəri isə başqa millətlərin
nümayəndələri təşkil edirdi."
Tədqiqatlar göstərir ki, azərbaycanlıların ulu əcdadları eradan əvvəl I minillikdə oradaki
bölgələrin qədim, köklü sakinləri olmuşdur. Ermənilər bölgədə olan Alban kilsələrindən fakt kimi
istifadə edirlər. Halbuki, XII əsrə qədər burada bir dənə də olsun üstündə erməni dilində yazısı olan
kilsə yoxdur.XII əsrdən sonra kilsələrin üstündəki erməni yazıları-VIII əsrdən sonra ərəb xilafətinin
sərəncamı ilə erməni kilsəsinə tabe edilmiş və Alban əlifbası ilə yazı qadağan edilmişdi. Alban
xristiyanları erməni əlifbasından istifadə etmək məcburiyyətində qalırlar.
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
2
Mənşə e`tibariylə Qafqaz xalqları sırasına mənsub olmayan ermənilərin indi Ermənistan
adlanan ərazidə yayılmaları uzun və münaqişəli bir tarixə malikdir.
Rusiya Qafqazı işğal edərkən erməniləri strateji müttəfiqinə çevirmiş, Qafqaz xalqlarının əsarət
altına alınmasında onlardan hər cür istifadə etmişdir. 1926-28-ci illərdə Rus-Iran müharibəsində Iranın
məğlub olmasından istifadə edən ermənilər kütləvi surətdə Cənubi Qafqaza axışaraq, əvvəl Irəvan
xanlığı, sonra isə Dağlıq Qarabağda məskunlaşmışlar. Elə o vaxtdan Dağlıq Qarabağ ermənilərin
azərbaycanlılara qarşı mübarizə meydanına çevrilmişdir.
Tarixi faktdır ki, Ruslar Qafqazı zəbt edənə qədər ermənilər Qafqazda azlıq təşkil edirdi. 1810-
cu ilin rəsmi mə`lumatlarına görə Qarabağ vilayətində 12 min ailəlik əhali vardı. Bunların içərisində
cəmi 2500 erməni ailəsi olmuşdur. Ermənilərin yaşadıqları kənd adları da əsasən Azərbaycan mənşəli
idi, çünki 1826-28-ci illərdə Irandan gələn 18 min erməni ailəsi azərbaycanlı kəndlərində
məskunlaşırdı. Rusiya 1819-cu ildə 500-ə qədər ailəni Tiflis və Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasına
köçürərək, onları ən yaxşı, münbit torpaqlarda yerləşdirirdi. Ermənilər Çar I Nikolaya böyük ümidlər
bəsləyirdi.
1826-28-ci illər Rusiya-İran müharibəsində vəziyyətin ağırlığını dərk edən Fətəli şah barışıq
haqqında Rusiyaya müraciət etmiş və 10 fevral 1828-ci ildə müqavilə bağlanır. Həmin müqaviləyə
əsasən Irəvan və Naxçıvan xanlıqları Ordubad torpaqları ilə birlikdə Rusiyaya güzəşt edilir. Bu isə
müharibədə, ruslara müttəfiqlik edən ermənilərin ürəyincə oldu və Qafqazın ruslar tərəfindən işğalında
onların muttəfiqinə çevrildilər.Irandan 8949 erməni ailəsi Irəvan, Naxçıvan və Dağlıq Qarabağa
köçürüldü.
1827-ci ilin oktyabrında ruslar Təbrizə daxil olarkən milliyyətcə erməni olan polkovnik
Lazarev şəhərin komendantı tə`yin edilir. O, çar hökümətinə bir lahiyə təqdim edərək Rusiya
imperiyası tərkibində erməni çarlığının bərpa edilməsini xahiş edir. Bu ideya imperiya ucqarında
xristiyan dövləti yaradılması üçün əsas idi və müharibədən sonra ermənilərin Azərbaycan torpaqlrına
köçürülməsi üçün zəmin yaratdı.
Türkmənçay (1828) müqaviləsi üzrə Azərbaycan, Rusiya və Iran arasında bölüşdürüldükdən
sonra Irandan cənubi Qafqaz ərazisinə, xüsusiylə Irəvan xanlığına və Azərbaycana ermənilərin kütləvi
axını başladı.
Ümumiyyətlə, Türkmənçay müqaviləsi nəticəsində bir neçə ay ərzində Irandan Azərbaycana 40
min erməni ailəsi köçürüldü. 1829-cu ildə Rusiya ilə Türkiyə arasında Ədirnə sülh müqaviləsinə
əsasən 1830-cu ildən Türkiyədən Qafqaza daha 12655 erməni ailəsi köçürülmüşdür. Ümumiyyətlə,
1828-1830-cu illər arasında Çarizm Qafqaza Türkiyədən 84600 erməni köçürülmüş və Qarabağın,
Irəvanın, Borçalı, Axalkan və Axaltaxisin ən yaxşı torpaqlarında yerləşdirmişdir. Ermənilər təkcə
Qarabağda deyil, Göycə gölündən başlamış dağlıq hissəsinə əvvəlcə rəsmən 12400, daha sonra isə
qeyri-rəsmi olaraq xeyli erməni köçürülmüşdür. 1828-1839-cu illərdə Qarabağın dağlıq zonasına
200000 erməni köçürülmüşdür. 1877-1879-cu illər rus-türk müharibəsi illərində Qafqazın cənubuna
185000 erməni gətirilmişdi. Ən çox köçmə isə 1893-1894-cu illərdə olmuşdu. Artıq 1896-cı ildə
Zaqafqaziyada gələn ermənilərin sayı 900000 nəfərə çatmışdı. 1908-ci ildə Zaqafqaziyada gəlmələrin
hesabına ermənilərin sayı artıb 1300000 nəfərə çatmışdır ki, bunun 1000000 nəfərini çarizm xarici
ölkələrdən köçürüb gətirmişdi. Bunların hesabına məhz 1921-ci oldən Zaqafqaziyada Erməni dövləti
yaradıldı.
Göründüyü kimi Qafqazda aparılan etnosiyasət uzun illər boyu bu regionda yaşayan xanların
(Azərbaycan türklərinin) məhvinə səbəb olmuş və digərlərinin (ermənilərin, rusların) inkişafına şərait
yaratmışdır.
XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın Qafqazı işğal etməsindən dərhal sonra ermənilərin Iran və
Türkiyədən köçürülərək mütəşəkkil qaydada Azərbaycan torpaqlarında yerləşdirilməsi və
azərbaycanlıların ellikcə sıxışdırılıb bu torpaqlardan qovulması prosesi başlayır.
1828-ci ildə Irəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazisində yeni inzibati bölgü-Erməni vilayəti təşkil
edilərkən bu ərazidə 1111 yaşayış məntəqəsindən yalnız 62-si erməni kəndi idi. O dövrdə dağıdılmış
359 müsəlman kəndinin əhalisinin bir hissəsi ləğv edilmiş, bir hissəsi də tə`qiblər və milli ayrı-seçkilik
siyasəti nəticəsində Irana və Türkiyəyə qaçmağa məcbur olmuşdur.
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
3
1804-1813 və 1826-28-ci illər Rus-Iran müharibələrinin gedişində və sonralar ermənilərin
Zaqafqaziyaya, o cümlədən də Qarabağa kütləvi sürətdə köçürülməsi başlayıb. N.Şavrov yazır: "1826-
cı ildən 1830-cu ilədək biz Zaqafqaziyaya 40000 mindən çox Iran və 84000-dən artıq Türkiyə ermənisi
köçürdük və onların erməni əhalisinin çox az olduğu Yelizavetpol (Gəncə) və Irəvan quberniyalarının
ən yaxşı dövlət torpaqlarında yerləşdirdik, onlar üçün 200000 desyatindən artıq torpaq ayrıldı.
Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissəsi və Göyçə gölünün sahili həmin ermənilərlə
məskunlaşdırıldı. "
ABŞ tarixçisi J.Makkarti "Turki i Armyane" (Baku,1996) monoqrafiyalarında qeyd edirlər ki,
Ermənistan adlanan coğrafi yer ermənilərə deyil, azərbaycanlılara məxsusdur. Ona görə də bu
regionun adlarının (şəhər, kənd, çay, meşə, bulaq, və s.) hamısı türk mənşəlidir. Ermənilər isə onları
suni sürətdə 1935-ci ildən dəyişməyə başlamış və indiyədək də bu prosesi davam etdirmişlər.
Əvəzində yaranan yeni erməni adlarının əksəriyyətinin isə keçmiş erməni tarixiylə heç bir əlaqəsi
yoxdur. Onlar suni sürətdə Azərbaycan dilindən erməni dilinə tərcümə edilməklə yaradılmışdır. 1935-
1973-cü illərdə bu yolla 465, 1992-ci ildə 97 kənd adı ləğv edilmişdir.
Akademik B.Budaqov və prof. Q.Qeybullayev çətinliklə də olsa ağır zəhmət hesabına
Ermənistanda ləğv edilmiş azərbaycanlı toponimlərini müəyyən etmiş və bu sahədəki erməni
cinayətlərini ifşa etmişlər.
Ermənilərin sayı sonrakı tarixi hadisələr gedişində artmış və bunun da nəticəsində onlar Dağlıq
Qarabağda milli çoxluğa nail olmuşdur. Lakin buradaki yer adlarının toponimlərinin dəqiq öyrənilməsi
sübüt etmişdir ki, regionun 170 sadə toponimin 113-ü (67%) Azərbaycan, 31-i (18%) Rus və 21-i
(12%) hibrid toponimlərdir.
Rusiyanın müstəmləkəçilik siyasətinin bir istiqaməti xristiyanları Krım və Şimali Qafqazda
yerləşdirmək idisə, digər istiqaməti ermənilərin Cənubi Qafqazda-o cümlədən Azərbaycanda
yerləşdirlməsi idi.
1827-1829-cu illərdə Rusiya-Türkiyə müharibəsi başlayarkən Rus imperiyası söz verir ki, əgər
Türkiyə ilə müharibədə ermənilər rusları müdafiə edərsə, o halda onlara muxtariyyət veriləcək.
Rusların erməni əhalisinin köməyi ilə iki dəfə 1828 və 1853-cü illərdə Şərqi Anadoluya soxuldular və
məğlub olub geri çəkilərkən erməniləri Qarabağa gətirdilər və Irəvan qəzasında çıxarılmış
azərbaycanlıların yerinə yerləşdirdilər.
XIX əsrin II yarısında Çarizmin ermənilərə qarşı diqqəti və himəyadarlığı daha kəskin hiss
olundu. Qara dənizdə, boğazlarda öz mövqeyini genişləndirən ruslar əslində bir məqsədi : " Türk
müsəlmanlarının zülmündən xristianların azad edilməsi uğrunda mübarizə" şuarı altında gizlədilirdi.
Bundan məharətlə istifadə edən Rusiya erməniləri Çarın Qafqazda olan valisinə müraciət edərək,
Türkiyə ilə sülhün (San-Stefanoda, fevral 1878) şərtləri müzakirə olunanda Rusiya dövləti ermənilərin
mənafeyini müdafiə etsin. Bu müraciəti nəzərə alan Rusiya San-Stefano danışıqlarında Türkiyəyə
bildirdi ki, erməni vilayətlərində lazımı islahatları gecikdirmədən həyata keçirsinlər.
Ermənlər Türkiyə hökümətini islahatlar keçirməyə vadar edən həmin qərara Berlin
müqaviləsində də baxılmasına nail oldular. Burada göstərildi ki, həmin əyalətlərdə islahatlar keçirilsin
və buna tək Rusiya deyil, Berlin iştirakçıları olan dövlətlər (6 böyük dövlət) nəzarət etsin.
Bu qərar ermənilərə böyük ümidlər verdi və onlar erməni milli dövləti yaratmaq uğrunda
mübarizəni artıq Rusiya ilə bərabər bütün böyük ölkələrdə aparmağı zəruri hesab etdilər. Beləliklə,
Rus diplomatiyası San-Stefano danışıqlarında xeyli erməni əhalisi yaşayan Ərdəhan, Batum, Bəyazit
və Soğanlığa qədər xeyli əraziyə sahib olmaq üçün real addımlar atdı.
Rus-Türk müharibəsindən sonra Batum və Qars vilayətlərinin zəngin torpaqları Rusiayaya
birləşdirilən zaman böyük knyaz Mixail Nikolayeviç Rusiyanın mərkəzi vilayətlərindən 100 min rusun
Qars vilayətinə köçürülməsini zəruri hesab etdi. Peterburqun bu təklifə mənfi münasibətindən sonra
belə bir şəraitdən istifadə edərək 100 minə qədər erməni və yunanlar Qars vilayətinə soxuldular.
Beləliklə, uydurma erməni məsələsi beynəlxalq problem kimi meydana atıldı.
1830-cu ildə Ermənistan vilayət höküməti çörək qıtlığını bəhanə edərək ora gələn köçkünlərə
lazımi kömək göstərə bilməyəcəyini bəyan edərək, ən kasıb köçkünlərin bir hissəsini Qarabağa
yerləşdirdi. Bu isə əslində Qarabağda ermənilərin çoxalmasına nail olmaq hiyləsi idi.
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
4
1894-1896-cı illərdə Türkiyədə yenidən erməni-türk və erməni-kürd toqquşmaları törədildi.
XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq daşnaklar mübarizə meydanını Türkiyədən Zaqafkaziyaya,
xüsusiylə Azərbaycan ərazisinə keçirdilər.
Daşnakların "Böyük Ermənistan" planlarının həyata keçirilməsi uğrunda apardıqları
antihumanist siyasət nəticəsində Qafqaz milli qırğınlar meydanına çevrilir. Belə ki, ermənilər
azərbaycanlılara qarşı bəşər tarixində görülməmiş cinayət və vəhşiliklərə əl atmış, həm də bunları
mərhələ-mərhələ, təkrar edə-edə həyata keçirmişlər. Məsələn, 1905-ci ildə azərbaycanlıların Bakıda
mə`ruz qaldığı soyqırımı tədricən genişləndirib Naxçıvana, Irəvana, Zəngəzura, Qarabağa və Gəncəyə
keçirmişlər. Bu hadisələr zamanı onlar Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzalarında 75
azərbaycanlı kəndi, Irəvan və Gəncə quberniyalarında isə 200-dən artıq yaşayış məntəqəsini dağıtmış,
əhalisini oddan-qılıncdan keçirmişlər.
1905-ci ilin noyabrında Gürcüstan Borçalı qəzasında da qırğın törədildi. Yüzlərlə adam
öldürüldü. 1906-cı ildə Qafqaz canişini Voronsov-Dankovun başçılığı ilə erməni-müsəlman sülh
məclisi açıldı. Gərginlik 1906-cı ilin oktyabrınadək davam etdi.
1905-ci ilin dekabrında Cavanşir qəzasında ümidli kəndi ermənilər tərəfindən mühasirəyə
alındı, kişilərin başı kəsildi, qadınların bir qismi öldürüldü, bir qismi əsir aparıldı. Uşaqlara
vəhşicəsinə divan tutuldu.
HADİSƏLƏR
1914-ci ilin noyabrın 14-də I Qafqaz ordusu Türkiyə sərhədlərini keçdi və 1915-ci il yanvarın
əvvəllərində Sarı Qamış yaxınlığında qələbə qazandı. Xoy, Urmiya, Səlmas əyalətlərində 150 minə
yaxın, Şərqi Anadolunun Qars, Ərdəhan bölgələrində 200 mindən artıq soydaşlarımızı qətlə
yetirmişlər. Qafqazda Ermənistan dövlətinin əsasını qoymaq üçün onlar Irəvan, Qarabağ, Zəngəzur,
Naxçıvan, Gəncə istiqamətlərində yerli-azərbaycanlı əhalini kütləvi sürətdə qırmış və silah gücünə
qovmuşlar.
Doğrudur, 1905-1907-ci illərdə və eləcə də 1914-1918-ci illərdə ermənilər güclü üstünlüyə
malik olabilməmişlər. Onlar çarizm hakimiyyət orqanlarına arxalanaraq öz planlarını həyata keçirməyə
çalışsalar da elə bir uğur qazana bilməmiş, demək olar ki, bütün cəbhələrdə məğlubiyyətə uğramışlar.
Çünki o zamanlar rus hakimiyyətinin əsarəti altında olsaq da, hələ "Cahandar ağalar", ".zünə güvənən
kişi qeyrətli seçmə bəylər və xanlar" xalqı tez bir zamanda ermənilərə qarşı qaldıra bildilər. Lakin
ermənilərin bir xüsusiyəti var ki, onlar öz məqsədlərini həyata keçirmək üçün heç vaxt ruhdan düşmür,
yeni hiylələr, taktikalar işləyib hazırlayır, bu döyüşlərdən təcrübə toplayıb yeni, gələcək müharibələrə
hazırlaşırlar. Özlərini zahirən dost kimi qələmə vermək, öz qızlarını mümkün qədər çox sayda
müsəlmanlara vermək, onlardan olan uşaqları öz tərəflərinə çəkmək, qadınlardan istifadə edərək
müsəlmanların nüfuzlu adamlarını ələ almaq, rüşvət, təxribat, pul, silah və s. gücü ilə öz istəklərinə
nail olmaq erməniliyin əsas xüsusiyətidir.
1917-ci ildə fevral inqlabından sonra "Daşnaksütyun" partiyası öz fəaliyyətini daha da
gücləndirdi, "Böyük Ermənistan" xəritəsini əldə rəhbər tutmaqla Cənubi Qafqazda gərginlik yaratdı.
Ermənilərin Azərbaycan xalqına genosid (soyqırım) siyasəti 1918-ci ildə daha geniş miqyas almışdı.
Bolşevik hakimiyyətini qurmaq adı altında onlar Bakıda, Şirvanda, Qubada, Lənkəranda, Kürdəmirdə
50 mindən artıq azərbaycanlını məhv etmiş, təkcə Bakıda 15 mindən artıq adam öldürmüşlər. Şamaxı
qəzasında 58 kənd dağıtmış, 7 min adam, Quba qəzasında 122, Qarabağın dağlıq hissəsində 150-dən
artıq, Zəngəzurda 115 kənd dağıdılmış, əhali soyqırıma mə`ruz qalmışdı. Irəvan quberniyasında 211,
Qars vilayətində 82 kənd yandırılmışdı. Bu ərazilərdə əhalinin ucdantutma qırılması 1919-1920-ci
illərdə davam etdirilmişdi. Bunun nəticəsində Irəvan quberniyasının əhalisi 378582 nəfərdən azalıb
1920-ci ilin noyabr ayı üçün cəmi 12 min nəfərə çatdı. Ümumiyyətlə, 1905-1920-ci illərdən
Ermənistan ərazisində 10000-ə qədər kənd dağıdılmış və əhalisi ödürülmüşdü.
1918-ci il noyabrın axırlarında Andrianik Gorusda məskən salır. Türkiyədə quldurluq etdiyi
üçün ülöm cəzasına məhkum olunmuş Andrianik rus generalı formasında orden və medallarla
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
5
Qafqazda böyük qırğınlar törədib. Andrianikin rəhbərliyi ilə Cəbrayıl, Zəngəzur və Şuşada erməni
banditləri basqınlar edib evləri dağıdır, talan edir, qocaları, uşaqları, qadınları işgəncə ilə qətlə
yetirirdilər. O zaman Erməni höküməti Andrianiklə heç bir əlaqəsi olmadığını, onu məhv etmək
istədiyini, lakin gücü çatmadığını bəyan edir.Zəngəzurdan sonra Andrianik Şuşa qəzasına gəlir,
qırğınlar törədir, Şuşa və Zəngəzur qəzalarını Azərbaycandan ayırıb Ermənistana birləşdirmə tələbini
irəli sürür.
1917-ci il dekabrın 16-da RSFSR XKS tərəfindən Stepan Şaumyan Qafqaz işləri üzrə
fövqəl`adə komissar tə`yin edilir.
Mart 1918-ci ildə Brest-Litovsk sülh müqaviləsinə əsasən Qars, Ərdəhan və Batumi Türkiyəyə
verilmişdi. Iran və Türkiyə sərhədlərinədən geri çəkilən rus və erməni əsgərlərinin bir qismi Bakıda
yerləşdirildi. S.Şaumyan onlardan azərbaycanlılara qarşı istifadə etdi. O, mübarizəni başlamaq üçün
bəhanələr axtarırdı. Belə bir bəhanə tapıldı. Bu da müsəlman döyüşçülərinin Lənkəran könüllülərinə
silah göndərmək istəyərkən bunu dayandırmaq məqsədilə S.Şaumyan rusları azərbaycanlılara qarşı
mübarizəyə sövq edir. Beləliklə, 1918-ci ilin martında Bakıda qırğın törədilir. 10-15 min azərbaycanlı
öldürülür.
Martın 30-da komissar Tatevos Əmiryan bir qrup daşnakla H.Z.Tağıyevin teatr binasını və
Ismaliyyəni yandırdılar (Indiki Elmlər Akademiyası). Bu işdə Mikoyan və onun dəstəsi xüsusi fəallıq
göstərdi. Həmin hadisələrdən A.Mikoyan T.Əmiryanla birlikdə Bakıdan 20 milyon qızıl pul oğurlayıb
apardılar.
S.Şaumyan Azərbaycan qəzalarında Sovet hakimiyyətinin qurulmasına k?ək etmək pərdəsi
altında azərnaycanlıların kütləvi qırğınlarını təşkil etdi. A.Mikoyanın komandanlığı altında Qubaya
guya qayda-qanun yaratmaq məqsədilə ermənilərdən ibarət göndərilən hərbi hissə burada görünməmiş
vəhşiliklər törətdi, tarixi abidə olan "Cümə məsçidini" yandırdılar. Beləliklə, S.Şaumyan
azərbaycanlılara qarşı mübarizədə Saakyan, Arakelyan, Nuriçanyan, Məlik-Bolçyan və b. eləcə də
"Daşnak" ordusunun komandanı polkovnik Avetisov, polkovnik Kayarov, daşnak Amazasp və
başqalarından istifadə etmişdi.
1919-cu ildə AXC höküməti erməni qurbanlarının xatirəsini əbədiləşdirmək üçün 31 mart
gününü milli matəm e`lan etdi. Həmin gün 2 dəfə-1919 və 1920-ci illərdə qeyd edildi.
1918-ci il aprelin 25-də Bakı Xalq Kommisarları Soveti yaradıldı. Burada rəhbər vəzifələri-sədr
və xarici, hərbi-dəniz və ədliyyə komissarları vəzifələrini ermənilər-S.Şaumyan, A.Karinyan, və
Q.Korqanov tutdular. Onların əli ilə törədilən hadisələrdə əsas məqsəd Azərbaycanın ərazi
bütövlüyünü parçalamaq idi.
1918-ci ildə ermənilərlə azərbaycanlılar arasında münaqişə ermənilərin əsassız iddiaları
üzündən Dağlıq Qarabağ üstündə başlandı. Osmanlılar gedəndən sonra Andrianik bu mübahisəli
ərazidə erməni hakimmiyyəti yaratmağa cəhd etdi. Yerevanın təzyiqi ilə hətta Qarabağdakı erməni
əhalisinin müəyyən təbəqələri Azərbaycanın hakimiyyətini tanımaqdan imtina etdilər. 1918-ci ilin
iyulunda Şuşada Dağlıq Qarabağ ermənilərinin I qurultayı keçirildi və bura müstəqil e`lan edildi.
Ermənistan höküməti silahlı qüvvələr göndərdi, kütləvi qırğınlar törətdi.
1919-cu ilin yanvarında Ermənistan Azərbaycana qarşı ərazi iddiasını açıq irəli sürdü. Bununla
da Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi cəhdi başlandı. Bu əsassız hərəkətin qarşısını almaq
məqsədilə Azərbaycan hÖküməti Şuşa, Cəbrayıl, Cavanşir və Zəngəzur qəzalarından ibarət Qarabağ
General qubernatorluğunu yaratdı. O zaman ermənilər Zəngəzuru da tələb edirdi. 1919-cu il fevralın
12-də Xosrov bəy Sultanov general-qubernator tə?yin edildi. Azərbaycan höküməti ona tapşırır ki,
Dağlıq Qarabağda münaqişələr törədən qüvvələri ləğv edib orada qayda-qanun yaratsın və yerli
hakimiyyət təşkil etsin. Ermənilər buna e`tiraz edəndə, bu e`tiraz Azərbaycanın daxili işlərinə
qarışmaq cəhdi kimi qiymətləndirildi.
Ermənilərin Qarabağda əsassız olaraq irəli sürdükləri ərazi iddialarına e`tiraz edən A.Mikoyan
1919-cu il mayın 22-də Leninə verdiyi mə`lumatda bildirdi: "Erməni hökümətinin cəsusları olan
daşnaklar Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsinə çalışırlar. Lakin Qarabağın əhalisi üçün Bakıda öz
yaşayış mənbələrindən məhrum olmaq və heç bir zaman və heç nə ilə bağlı olmadıqları Yerevanla
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
6
talelərini bağlamaq demək olardı. Erməni kəndliləri V qurultayda Azərbaycanı tanımaq və ona
qoşulmaq qərarına gəlmişlər."
Beləliklə, erməni millətçilərinin diplomatik yolla Dağlıq Qarabağı Ermənistana tabe etmək və
onu ora qatmaq cəhdi boşa çıxır.
1919-cu il noyabrın 23-də Tiflisdə Azərbaycan hökümətinin gərgin sə`yi nəticəsində
Azərbaycanla Ermənistan arasında müqavilə imzalandı və toqquşmalar dayandırıldı.
1919-cu ilin axırlarında milli münasibətlərin kəskin hal aldığı bir dövrdə Qarabağ mühacirləri
və Irəvan daşnakları, daşnak höküməti qarşısında Dağlıq Qarabağın "azad edilməsi" məsələsini kəskin
qoydular. Bu məqsədlə Qarabağda bir neçə kənddə müşavirə keçirmək cəhdi göstərsələr də nəticə
vermədi.
Azərbaycanda isə vəziyyət çox ağır idi. Təkcə 1919-cu ilin yanvarında Cavanşir, Şuşa,
Cəbrayıl qəzalarında 40 minə, Gəncə mahalında 21 mindən çox, Şamaxı mahalına 25,8 min, Nuxa
mahalına 5,1 min qaçqın gəlmişdi. Ümumiyyətlə qaınların sayı 100 minə çatırdı.
Lahiyəsi çəkilən "Böyük Ermənistan"ın sərhədləri qərbdə Aralıq dənizindəki Iskəndəriyyə
limanına çatırdı. Həmin dövlətin tərkibinə Şərqi Anadolunun 7 vilayəti, Irəvan quberniyası, Tiflis
quberniyasının cənub hissəsi, həmçinin Azərbaycanın Zəngəzur, Şuşa, Cavanşir, Qazax, habelə Gəncə
qəzasının ayrı-ayrı hissələri daxil olmalı idi. Buna görə Ermənistan höküməti Qarabağda, Zəngəzurda,
Naxçıvan və Qarsda dəhşətli faciələr törətdi.
Bütün bunlara baxmayaraq, Ermənistanın Dağlıq Qarabağı diplomatik və hərbi yolla ələ
keçirmək cəhdlərinin qarşısı alındı.
I Dünya müharibəsindən sonrakı vaxtı tənzimləmək və mbahisəli məsələləri həll etməli olan
Beynəlxalq Paris Sülh konfransına nümayəndə göndərməyi Azərbaycan höküməti zəruri hesab etdi.
1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentində sədr Ə.Topçubaşov olmaqla Sülh konfransına
gedəcək nümayəndə hey`əti təsdiq edildi. 1919-cu il yanvarın 8-də Parisə gedən nümayəndə hey`əti
yanvarın 20-də Istanbula gəldilər. Həmin gündən başlayaraq nümayəndə hey`əti Parisə getmək üçün
Fransadan 3 ay icazə gözlədi. Belə bir şəraitin yaranmasında erməni lobbisinin Amerika və Avropada
Azərbaycan əleyhinə apardığı təbliğat böyük rol oynadı. Bu təbliğatla Azərbaycan haqqında böhtancı,
qərəzli məlumatlar verilirdi.
Erməni lobbisi 1919-cu il yanvarın 28-də Parisdə çıxan "Rezonanse" qəzetində Azərbaycan
nümayəndə hey`əti üzvü #399;.Ağayev haqqında böhtanla dolu bir məqalənin verilməsinə nail
olmuşdu. Burada Ə.Ağayev müttəfiqlər əleyhinə yazan bir türk jurnalisti kimi səciyyələndirilirdi.
Ə.Ağayev general Tomsondan zəmanət məktubu almasına baxmayaraq həbs olundu və ingilislərin
nəzarəti altında olan Malta adasına sürgün edildi.
Azərbaycan nümayəndə hey`əti Parisə gələrkən böyük çətinliklərlə qarşılaşdı. Lakin bütün
bunlara baxmayaraq, Paris konfransı Ali şurası 1920-ci il yanvarın 11-də Azərbaycanın
istiqlaliyyətinin tanınması haqqında yekdilliklə qərar qəbul etdi.
1920-ci ildə aprelin 26-dan 27-nə keçən gecə 72 minlik XI ordu hissələri Azərbaycan
sərhədlərini keçərək Bakı üzərinə yeridi. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti quruldu. Bu illərdə də
ermənilər öz iştahlarından əl çəkmir, Azərbaycana qarşı hücumu davam etdirirdilər.
Dağlıq Qarabağ məsələsi dəfələrlə RK(b)P MK-nin Qafqaz bürosunda, RK(b)P Zaqafqaziya
ölkə komitəsində, AzK(b)P MK-nin 1920-ci il iyulun 10-da keçirilən börosu Qarabağda vəziyyət
haqqında məsələ mözakirə edərək göstərdi ki, hələ Sovet hakimiyyətinin qələbəsinə qədər Qarabağ
komitələri Qarabağı Azərbaycana sıx bağlayan iqtisadi şəraitə görə onun Azərbaycana
birləşdirilməsini zəruri hesab etmişlər. Azərbaycan K(b)P MK-nin 15 iyul tarixli bürosunda qərara
alındı ki, Qarabağ və Zəngəzur Azərbaycanla birləşdirilsin. N.Nərimanovun təşəbbüsü ilə 1920-ci ilin
avqustunda Sülh konfransı keçirilməsini fikri irəli sürüldü. Bu məqsədlə fövqəl`adə nümayəndə olaraq
I.Dövlətov Ermənistana mə`lumat vermək üçün göndərildi. O, Bakıya avqust ayının 21-də qayıtdı və
bildirdi ki, erməni daşnakları Azərbaycana qarşı ciddi müharibəyə hazırlaşır, Ermənistanda 18
yaşından 46 yaşınadək hamı səfərbərliyə alınmışdır. Denikinin hərbi qüvvələrinə arxalanaraq
Azərbaycan və Gürcüstana qarşı Ermənistan müharibə apardı. Ümidlərini Vrangelə bağlayan
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
7
Ermənilər ondan hərbi sursat da alırdı. 1921-ci il yanvarın 15-də Ermənistanda da S.Vrasiyan qiyam
etdi.
Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən cəmi bir neçə ay sonra başlanmış antisovet qiyamında
məqsəd Dağlıq Qarabağı, Zəngəzuru və Naxçıvanı Azərbaycandan qopartmaq idi. 1921-ci ilin fevral-
aprel ayları ərzində Ermənistan ərazisində gürcü və azərbaycan kommunistlərinin qırğını təşkil olundu.
Habelə Naxçıvan və Dağlıq Qarabağda on minlərlə, müdafiəsiz əhali məhv edildi. 1921-ci il iyulun 14-
də daşnak lideri Riqada Xalq Xarici I#351;lər komissarlığının mə`sul işçisi Şoffs ilə müqavilə
imzalamağa nail oldu. Müqavilədə ermənilərin yaşadığı Türkiyə ərazisinin Sovet Rusiyasının yardımı
ilə Ermənistan Respublikasına birləşdirilməsi və "Müstəqil Ermənistan" yaradılması nəzərdə tutulurdu.
Müqavilənin imzalanmasından 12 gün sonra 26 iyulda RK(b)P MK-nin Siyasi Bürosu V.I.Leninin
təklifi ilə müqavilə lahiyəsini ləğv etdi və bundan sonra daşnak qruplaşmalarının müxtəlif ölkələrdə
möhacirlik fəaliyyəti başlandı.
Ermənilər Sovet hökümətinin qələbəsindən sonra da Qarabağın 2 yerə bölünməsi məsələsini
ortaya atdılar.
Dağlıq Qarabağ haqqında məsələ 1921-ci il iyulun 27-də AK(b)P MK-nin Siyasi və təşkilat
bürosunun nəzərindən keçirildi. Həmin büro Sovet Ermənistanı nümayəndəsi A.Bekzadyanın təklifi ilə
razılaşmadı və qeyd edildi ki, erməni və Azərbaycanlı əhalisi olan ərazilərin ayrılıb Ermənistana və
Azərbaycana verilməsi təklifi inzibati və iqtisadi əlverişlilik nöqteyi-nəzərindən qəbul edilə bilməz.
Bununla iki Sovet respublikası arasında ixtilaf meydana çıxdı. Bu məsələdə əmələ gəlmiş
düyünü nəzərə alaraq RK(b)P MK-nin Qafqaz bürosunun plenumu həmin məsələni müzakirə etməli
oldu. Plenum 1921-ci il iyulun 4 və 5-ində keçirilmişdi. Burada I.Stalin, RK(b)P Qafqaz bürosunun
özvləri - Orconikidze, Maxaradze, Myasnikov, Nərimanov, Kirov və başqaları iştirak etdilər. Iyulun 4-
də axşam iclasında Kirov-Myasnikov qrupunun təklifi ilə Dağlıq Qarabağın Ermənistanın tərkibinə
daxil edilməsi haqqında əsassız qərar qəbul edildi. Lakin səsvermədə Stalin iştirak etmirdi.
N.Nərimanov bu qərarla razılaşmayaraq bildirdi ki, Qarabağ məsələsi Azərbaycan üçün böyük
əhəmiyyətli bir məsələ olduğundan qəti qərar qəbul etmək üçün məsələ RK(b)P MK-ya keçirilsin.
Nərimanovun ciddi tə`kidi ilə iyulun 5-də plenumun səhər iclasında Qarabağ məsələsinə yenidən
baxıldı. Qərara alındı ki, azərbaycanlılar və ermənilər arasında milli barışığın zəruriliyini, Qarabağın
yuxarı və aşağı hissəsi arasında iqtisadi əlaqələri nəzərə alaraq onun daim Azərbaycanla bağlı olduğu
üçün Azərbaycan SSR-in tərkibində saxlanılsın.
Azərbaycan KP MK-nin Siyasi və təşkilat bürosunun 26 sentyabr 1921-ci il tarixli iclasında
həmin məsələyə baxıldı və Qafqaz bürosundan xahiş edildi ki, Dağlıq Qarabağın (DQ) Muxtar vahidə
ayrılması haqqında öz qərarına yenidən baxsın .
1922-ci il oktyabrın 27-də RK(b)P Zaqafqaziya ölkə komitəsi Rə`yasət hey`ətinin iclası oldu.
Qərar alındı ki, RK(b)P MK Qafqaz bürosunun Qarabağa müxtariyyət verilməsi haqqında 5 iyul 1921-
ci il tarixli qərarı Azərbaycan K(b)P MK-si tərəfindən həyata keçirilsin.
1923-cü il iyulun axırlarında RK(b)P Zaqafqaziya ölkə komitəsinin plenumunda DQ məsələsi
yenidən müzakirə edildi və DQ Muxtar vilayətə (DQMV) ayrılması haqqında qərar qəbul etdi.
1923-cilin noyabrında DQMV I Sovetlər qurultayı keçirildi. Beləliklə, DQMV SSRI ərazisində
milli dövlət qurumları olmayan xırda xalqlara sərbəst inkişaf etmək üçün yaradılmışdı. Azərbaycan
ərazisində yaşayan az miqdarda ermənilərin yaşadığı ərazi muxtar vilayət statusu aldı. Halbuki
Qarabağdakı ermənilərdən bir qədər çox olan ermənilər Ermənistandan kənarda başqa respublikaların
ərazisində də vardı, lakin onlar üçün milli dövlət qurumu yaratmaq söhbəti olmamışdı. Ona görə də
Azərbaycan ərazisində DQMV yaradılmasının özü də elə əvvəldən düzgün deyildi.
1927-ci ildə təşkil edilmiş Zaqafqaziya bürosu Ermənilərin ərazi iddiasına son qoya bilmədi,
əksinə Azərbaycan torpaqları hissə-hissə onlara verildi. Belə ki, 1929-cu il fevralın 18-də Türkiyənin,
Azərbaycanın və Naxçıvanın xəbəri olmadan Zaqafqaziya MIK-i 9 kəndin və həmçinin də Qarçevan
sovetliyinin tərkibində olan Mehri və başqa yerlərin Ermənistana birləşdirilməsi haqqında qərar verdi.
Sonra Zəngilan tabeliyində azərbaycanlılar yaşayan Nüvədi, Mehvaz, Əldərə Ermənistana birləşdirildi.
Beləliklə, 1930-31-ci illərdə Mehri rayonu təşkil edildi.
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
8
Mikoyanın xidməti müqabilində Borçalı torpaqlarından 2 rayon Ermənistana verildi.
Mikoyanın düşmənçiliyi sayəsində SSRI-nin müdafiə qabiliyyətini möhkəmləndirmək pərdəsi altında
azərbaycanlıların Qazaxıstan və Orta Asiyaya köçürülməsi planı hazırlandı. Onun həyata
keçirilməsinin qarşısının alınmasında M.C.Bağırovun bütün xidmətləri oldu. Bağırov öz cavabında
bildirmişdir ki, Qarabağın Ermənistanın tərkibinə daxil edilməsi Qarabağda ermənilərin kompakt
yaşamaları ilə əsaslandırılırsa, o halda Gürcüstan SSRI-in Borçalı qəzasında, Ermənistan SSR-in
Göyçə və Zəngəzur qəzalarında da azərbaycanlılar kompakt yaşayır. Deməli, belə halda həmin yerlər
Azərbaycana daxil edilməlidir. Fakt qarşısında aciz qalan Ermənistan Respublikası susmalı oldu.
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
9
HADİSƏLƏR
Ermənilərin xalqımıza qarşı növbəti fitnəkarlığı 1948-50-ci illərdə Ermənistandan
azərbaycanlıların kütləvi halda çıxarılması oldu. 180 minə yaxın azərbaycanlı respublikanın müxtəlif
rayonlarında yerləşdirildi. O zaman məsələ qəti qoyuldu-ya DQ Ermənistana verilməli, ya da
azərbaycanlılar oradan çıxarılıb uzaqlara sürgün edilməli idi. Bağırov o zaman onları Azərbaycanda
yerləşdirməyə nail oldu.
Ermənilər N.Xruşşovun dövründə də DQ-ın Ermənistana verilməsi haqqında məsələ qalırdı.
1960-cı ilin noyabrından Mikoyanın təşəbbüsü ilə DQMV-nin Ermənistana verilməsi haqqında sənəd
hazırladı. Sovet IKP MK Rəyasət hey`ətinin iclasında Az KP MK katibi N.M.Hacıyevin məruzəsindən
sonra N.Xruşşov qərar lahiyəsini kənara atıb ermənilərin cəhdlərini rədd etdi.
Məqsədlərinə nail olmayan Ermənilər 1965-ci ildə Yerevanda "Genosid" hadisəsinin 50 illiyi
mühasibətilə abidə qoyulmasına nail oldular və bununla da yenidən "Genosid" məsələsi əldə bayraq
edildi.
Ermənilər BMT nəzdində azlıqda qalan millətlərin hüququnun müdafiə edilməsi komitəsində
"Erməni genosid"inin bir fakt kimi təsdiq etdirmək təşəbbüsüə göstərdilər. 1973-ci ildə irəli
sürülmümş "Erməni genosidi" təklifi 1978-ci ildə komitədə səs vermə yolu ilə rədd edildi.
1985-ci ildə BMT-nin XXXVIII sessiyası öz mə`lum bir genosid və "erməni genosidi"
hadisələri sadalandı. Lakin edilən tənqidlər nəzərə alındığından bunu insan hüquqları üzrə olan
komissiyaya verməkdən imtina edildi.
XX əsrin 60-cı illərində ermənilər Qarabağ məsələsini yenidən ortaya atdılar və məqsədlərinə
çatmaq üçün "Dənizdən dənizə" xəritəsini yaradıb bayrağa çevirdilər. Ilk növbədə Erməni ərazisində
olan qədim Azərbaycanın şəhər və kəndlərinin adlarını dəyişib Erməni adları ilə adlandırdılar.
Tarixi mənbələr sübut edir ki, Erməni ərazisinin 82%-i Azərbaycan torpaqları olub. Bu
torpaqlar Türkmənçay müqaviləsindən (1928) sonra müxtəlif vaxtlarda hissə-hissə Azərbaycandan
alınıb ermənilərə verilmiş və nəticədə 15-dən çox rayonun, 10 şəhərin, 11 şəhər tipli qəsəbəni və
yüzlərlə kəndlərin adı deyişdirilmişdi.
Azərbaycan adlarının dəyişdirilməsi ilə bərabər azlıqlara məxsus tarixi abidələri məhv etmək
kimi ləyaqətsiz vasitələrə əl atdılar.
1985-ci ilin yayında M.Qorbaçovun Sov.IKP MK-nın Baş katibi seçilməsindən sonra onun və
ölkənin bir sıra rəhbər vəzifələrində çalışanların rəğbətindən istifadə edən ermənilər "Böyuk
Ermənistan" yaratmaq iddialarını fəallaşdırdılar.
1987-ci ildə Parisdə "Humanite" qazetinin 18 noyabr 1987-ci il tarixli nömrəsində akademik
A.Ağanbekyan yazırdı ki, DQMV Ermənistan SSR tərkibində olmalıdır. Bu məsələ M.Qorbaçovla
razılaşdırılmışdır.
1987-ci ildə Raisa Maksimovnanın ABŞ-da erməni diasporunun və "Daşnaksutyun" partiyası
nümayəndələri ilə gürüşü onlardan hədiyyə alması, ardıcıllıqla ermənilərə edilən güzəşt və s. bütün
bunlar Qorbaçovun xəyanətini təsdiqlədi. O zaman, ABŞ-da növbəti prezident seçkiləri keçirilirdi.
Belə bir dövrdə erməni lobbisi fəallaşdı. Murad Topalyan Maykl Dukakisin milli məsələ üzrə müşaviri
oldu. ABŞ-ın erməni icmasının rəhbəri Paryur Zarqyan Corc Buşun müdafiəçisi oldu. Digər tərəfdən
Qorbaçovun köməkcisi Şaxnazarov, Nazirlər Soveti sədrinin müavini Sitaryan və başqaları fəaliyyəti
gücləndirdi.
1988-ci ilin əvvəlindən hazırlanmış plan üzrə Stepanakertdə (Xankəndində) tətillər başlandı.
1988-ci il fevralın 20-də Vilayət Sovetinin deputatları (ermənilər) Qarabag vilayətinin
Azərbaycanın tərkibindən çıxarılıb Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil olmasına səs verdilər.
Müraciətlər Yerevan, Bakı və Moskvaya gödərildi.
1988-ci il fevralın 22-də Stepanakertdə vilayət partiya fəalları yığıncağı keçirilir, Sov. IKP MK
katibi V.P. Razumovski çıxış edərək bildirdi ki, Sov. IKP MK mövcud milli ərazi quruluşunu
dəyişdirmək məqsədini güdən hərəkətləri və tələbləri hər iki xalqın mənafeinə zidd hərəkətlər və
tələblər kimi qiymətləndirir.
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
10
1988-ci il 25 fevralda Ermənistan televiziyası ilə çıxış edən erməni din xadimi katalikos
Vazgen erməniləri daha da qızışırdı. 26 fevral 1988-ci ildə M. Qorbaçovun Azərbaycan və Ermənistan
zəhmətkeşlərinə müraciəti ermənilər üçün əhəmiyyətsiz idi. 1988-ci il fevralın 25-də Əsgəranda
ermənilər 2 azərbaycanlı öldürdü. Az sonra Bakıda Vorovski qəsəbəsində yaşayan erməni azərbaycanlı
milis işçisini öldürdü. Daha sonra erməni millətçiləri 1988-ci il fevralın axırlarında Sumqayıt faciəsini
törətdilər. Hadisədən əvvəl varlı ermənilər şəhəri tərk etdilər. Hadisədən əvvəl Sumqayıtda yaşayan
ermənilər əmanət kassalarında olan pullarını götürmüşdür. Hadisənin ilk anında reportyorlar,
kinoçəkənlər, jurnalistlər burada idi. Bu hadisələr təsadüfi yox, vahid mərkəzdən idarə edilir, əvvəldən
düəünülmüə plan əsasında həyata keçirilən ssenari idi. Eduard Grigoryan adlı erməni Sumqayıtda
yaşayan erməniləri ünvanları ilə tapıb öldürürdü.
Fevralın 25-26-da Yerevanda nümayişlər keçirildi. Vəziyyətlə əlaqədar olaraq xeyli Ermənistan
azərbaycanlısı Sumqayıta, Saray və Fatmayi kəndlərinə gəldi. Əsgəranda 16 və 23 yaşlı iki gənc
öldürüldü.
Sumqayıt hadisəsi törədilərək dünyaya səs salındı ki, bu "genosiddir". Hadisənin gedişini
düşünülmüş plan əsasında lentə alaraq bir sıra ölkələrdə nümayiş etdirdilər. Film Isvecrədə, Avropanın
bütün ölkələrində və Amerikada ermənilər olan yerlərdə göstərildi. Sumqayıtda qətlə yetirilmiş 26
erməni ücün, 96 nəfər azərbaycanlı Moskva inzibati orqanları tərəfindən müxtəlif cəzalara mə`ruz
qaldılar.
Erməni millətçiləri Dağlıq Qarabağda "Krunk" (Vətən ücün həsrət simvolu dovdaq adı ilə)
komitə yaratdılar. Belə bir dövrdə Dağlıq Qarabağ mövzusu xaricdə erməni qəzet və jurnallarının əsas
mövzusuna çevrildi "Revolyutsionnıe daşnaki", "Krestyanskaya Svoboda", "Soyuz Armyanskix
revolyutsionerov", "Vostoçnaya Armeniya Soedinennıx Ştatov", "Zaşita Armenii" və s. təşkilatlar iş
apardılar.
Dağlıq Qarabağda vəziyyət getdikçə gərginləşirdi. Bunu erməni ziyalıları qızışdırırdı.
Ermənistanın bir sıra rayonlarından çıxarılan azərbaycanlılar Azərbaycanın 42 şəhər və rayonlarında
yerləşir.
SSRI Ali Sovetinin 18 iyul (1988-ci il) tarixli iclası Dağlıq Qarabağın Azərbaycan SSR-i
tərkibində olmasını və ərazi bütövlüyünü dəyişdirilməsinin qeyri mümkünlüyünü hesab etməsi çox
düzgün qərar oldu.
1988-ci ildə sentyabrın 3-də Kərkicahan atəşə tutuldu. Ermənilər vərəqələr yaymaqla
azərbaycanlıları hədələyirdilər. Sentyabrın 21-də bir neçə basqından sonra axırıncı azərbaycanlı
Xankəndini tərk etdi. 1988-ci ilin axırlarında hər 2 respublikada xüsusi vəziyyət e`lan edildi.
Hadisələrə mərkəzin birtərəfli yanaşması nəticəsində Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılar və doğma
yurd-yuvalarından çıxarıldılar. Bu kütləvi şəkil aldı. Ermənistandan 200 minə yaxın azərbaycanlı, 18
min müsəlman kürdü min nəfər rusdilli əhali silah gücü ilə çıxarıldı. 255 azərbaycanlı
öldürüldü. Bunlaradan 2 nəfərinin başı kəsilib, 11 nəfər diri-diri, 2 nəfərin meyiti yandırıldı, 3 nəfər
doğranıb, 29 nəfər maşınla basılıb, 41 nəfər döyülərək öldürüldü, 49 nəfər dağlarda donub, 8 nəfər
itkin düşüb, və s. Belə vəhşiliklə öldürülənlərdən 57 nəfəri qadın, 23-uşaq idi. Bu qanlı hadisələrdən
sonra müasir daşnaklar 1988ci il dekabrın 10-da Ermənistanı türksüz respublika elan etdi.
Beləliklə, XX əsrdə Ermənistandan azərbaycanlıların 305;xarılması 4 mərhələdə-1905, 1918-
20-ci, 1948-56, 1988-ci ildə həyata keçirildi.
Regionda vəziyyəti sabitləşdirmək məqsədi ilə Azərbaycan SSR tərkibində muxtar vilayət
statusu saxlamaqla A.Volskinin sədrliyi ilə DQMV-nin xüsusi idarə komitəsi yaradıldı. A.Volski
vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. Vilayət Azərbaycan höküməti nəzarətindən çıxdı. Azərbaycan
bayrağı Erməni bayrağı ilə əvəz edildi. SSRI Dövlət Plan Komitəsi hesabat sənədlərində DQ əslində
16-cı müttəfiq respublika kimi göstərildi. A.Volski Moskvanın göstərişi, Ermənistanın iradəsi ilə
fəaliyyətini davam etdirdi.
1989-cu il martın sonunda 190 min ermənidən cəmi 23 mini Azərbaycanı tərk etdi. Bakı
erməniləri əsasən Rusiyaya köçürüldü. Çox az adam "Böyük Ermənistana" üz tutdu. Bakıdan
köçənlərin cəmi 7 mini Ermənistana, qalanı Rusiyaya köçdü. Bütün əmlaklarını satıb, şəxsi əmlakları
sağ-salamat getdilər. Ermənistanda isə azərbaycanlılar işgəncə ilə qovuldu.
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
11
Ermənilər Şuşa yaxınlarında olan Topxana məsələsini ortaya atdılar. Bakıda ehtiraslar qızışdı.
Azadlıq meydanında e`tiraz mitinqləri qızışdı. Bu xalq hərəkatı M. Qorbaçovun və onun
havadarlarının xoşuna gəlmədi. 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na kecən gecə XX əsrin ən böyük faciəsi-
Xocalı qırğını baş verdi. Yüzlərlə insan al qanına qəltan edilib qətlə yetirildi. Insanlıq adına
yazılmayan bütün vəhşilikləri, köməksiz insanların taleyinə qanlı güllələrlə həkk etdilər.
Faktlar sübüt edir ki, Xocalı xeyli müddət müasirədə qalır, Azərbaycanla əlaqəsi kəsilir. Sonra
törədilən bu faciə prezident A.Mütəllibovun karyerasına son qoydu.
19 avqust (1993-cü il) Iran dövləti Ermənistanın ünvanına kəskin bəyanətlə çıxış edib
Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərinin tezliklə boşaldılmasını tələb etdi.
Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq müşavirəsi (ATƏM) münaqişənin dinc yolla aradan
qaldırılması yolunu tapmaq üçün sə`ylər göstərdi. Bundan əlavə təhlükəsizlik Şurası Bakıda və
Yerevanda BMT-nin nümayəndəliklərini açdı. Romada ATƏM çərçivəsində dəfələrlə görüşlər
keçirildi.
Hər dəfə mühüm danışıqlar ərəfəsində danışıqları pozmaq məqsədilə ermənilər hərbi
əməliyyatlar keçirirdi. Bütün sə`ylər elə bir nəticə vermədi. Düşmən təcavüzkar siyasətini və hərbi
əməliyyatlarını çəkinmədən davam etdirirdi. Azərbaycanda daxili vəziyyət getdikcə gərgin hal aldı.
1993-cü il iyulun 4-də Gəncə hadisəsi vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı .
15 iyun 1993-cü ildə Milli məclisdə H.Əliyev Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sədri
seçildi. Az sonra prezident Əbülfəz Elçibəy iyunun 17-dən 18-nə keçən gecə Naxçıvana, oradan da
Kələki kəndinə getdi. Milli Məclis 24 iyun 1993-cü ildə prezidentin səlahiyyətlərini Azərbaycan Ali
Soveti sədrinə həvalə etdi.
1993-ci il iyulun 5-də H.Əliyev xarici ölkə səfirlərinin və BMT-nin Azərbaycandakı
səlahiyyətli nümayəndəsini qəbul etdi və Azərbaycandakı və cəbhədəki vəziyyətlə onları tanış etdi və
bildirdi ki, Ermənistan ordusu artıq Ağdama, Fizuliyə və Cəbrayıla hücum etmişdir, insan tələfatları
çoxdur.
Bu görüşdən sonra Mario Rafaelli (ATƏM-in Minsk konfransının sədri) Bakıda, Yerevanda,
Xankəndində və yenə Bakıda oldu. Bu gəliş və keçirilən görüş, söhbətlər ermənilərə lazımı tə`sir
göstərmədi. Iyulun 23-də ermənilər Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən olam Ağdamı zəbt etdilər.
Azərbaycandakı ağır şərait BMT Təhlükəsizlik Şurasında da müzakirə edildi və qətnamə qəbul
olundu. BMT Təhlükəsizlik Şurasının iyulun 29-da qəbul edilmiş 853 nömrəli qətnaməsində erməni
qüvvələrinin Azərbaycan torpaqlarına davam edən hücümları pislənildi və onlardan Ağdam şəhəri
daxil olmaqla işğal edilmiş bütün ərazilərdən dərhal və heç bir şərt qoymadan çıxmaları tələb olundu.
Təhlükəsizlik Şurası BMT-nin baş katibinə və müvafiq beynəlxalq təşkilatlara müraciət edərək zərər
çəkmiş dinc əhaliyə humanitar kömək göstərməyə çağırdı.
Erməni təcavüzü ilə Azərbaycanda yaranmış vəziyyətlə əlaqədar avqustun 18-də BMT
Təhlükəsizlik Şurasının sədri bəyanət verdi və 822 və 853 nömrəli qətnamələrin Dağlıq Qarabağ
ermənilərinin yerinə yetirmələri üçün Ermənistan Respublikası hökümətini öz təsirindən istifadə
etməyə çağırdı.
1993-cü il sentyabrın 5-8 arasında H.Əliyev Moskvada oldu və bir çox məsələlərdə əməli
söhbət apardı. Burada Türkiyənin baş naziri T.Çiller ilə də görüş və danışıqlıqlar apardı.
Moskva səfəri ərəfəsində Avropa Birliyi Dağlıq Qarabağa dair qəbul etdiyi 3 sentyabr(1993)
tarixli bəyanatı da əhəmiyyətli idi. Lakin ermənilər buna da məhəl qoymadılar.
Sentyabrın 14-15 Qazax, 16-da Tovuz, Gədəbəy, Zəngilan rayonlarında Azərbaycan mövqeyini
yarmağa can atdılar.
Sentyabrın 21-də Zəngilan, Cəbrayıl, Tovuz və Ordubad rayonlarının kəndləri yenidən atəşə
mə`ruz qaldılar.
1993-cü il noyabrın 30-da Romada ATƏM-in iclasında Azərbaycan Xarici Işlər naziri
H.Həsənov öz çıxışında ermənilərin "Böyük Ermənistan" yaratmaq iddiası ilə Azərbaycana qarşı
apardıqları təcavüzkar siyasətin nəticəsi olaraq Azərbaycan ərazisinin 20 faizindən çox sahəsinin
tutulması, 18 mindən çox adamın məhv edilməsi, 50 min nəfərə yaxın adamın yaralanması, 4 min
nəfər adamın əsir alınması ilə yanaşı 88 min yaşayış binasının, mindən çox iqtisadi obyekt, 250
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
12
məktəb və təhsil müəssisəsinin yandırılıb məhv edilməsinin əsil təcavüz olduğunu bildirdi. O, qeyd
etdi ki, Azərbaycan və Ermənistan BMT və ATƏM-ə daxil olduqdan sonra Ermənistan həmin
təşkilatların prinsiplərinə əməl edəcəyinə sadiq qalacağını bildirdiyi halda Şuşanı zəbt etdi. Bununla
əlaqədar olaraq BMT nümayəndə hey`əti faktlar toplamaq üçün Azərbaycanda olan vaxt Ermənistan
Laçın rayonunu işğal etdi. Cenevrə "beş"liyin qeyri-rəsmi məsləhətləşməsi zamanı Ermənistan
Kəlbəcəri, Minsk konfransının sədri Mario Rafaellinin regionda səfərindən sonra Ağdam rayonunu
işğal etdi. Işğal edilmiş Azərbaycan ərazilərindən erməni qüvvələrinin qeydsiz-şərtsiz çıxardılması
qəbul edildikdən sonra Ermənistan Füzuli rayonunu, ATƏM-in sədri Marqaret af Uqlas regionda olan
vaxt Ermənistan Zəngilan rayonunu zəbt etdi. Bundan sonra erməni qüvvələri noyabrın axırlarına
yaxın Xudafərin körpüsü zonasını zəbt etdi və beləliklə, Azərbaycan ilə Iran Respublikası arasındakı
sərhəddin 161 kilometrini öz nəzarətləri altına aldılar.
1993-cü il dekabrın 19-da H.Əliyevin Fransaya tarixi səfəri başlandı. Buradakı görüşlərində o,
DQ məsələsinə geniş yer verdi və bu vaxtadək erməni lobbisinin Azərbaycan haqqında yaydıqları
böhtançı mə`lumatları tamamilə ifşa etdi.
1993-cü il dekabrın 23-də Türkmənistan prezidenti S.Niyazovun vasitəçiliyi ilə H.Əliyev ilə
Ter-Petrosyan arasında gör??? ???
keçirildi. Burada H.Əliyev qeyd etmişdi ki, sayı 300 mindən çox
əhalinin yaşadığı rayonların 1993-cü ilin oktyabrından işğal edilməsini Azərbaycan xalqı həm də ona
görə çox ağır qarşılamışdı ki, bu hadisə Azərbaycan MDB-nə daxil olduqdan və kollektiv təhlükəsizlik
haqqında müqaviləyə qoşulduqdan sonra baş vermişdi. Deməli, Ermənistan təkcə Azərbaycana qarşı
təcavüz etmir, həm də indi bizim birliyimizi birləşdirən prinsiplərə saymamazlıq nümayiş etdirir.
Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüz etməsi yol verilməzdir.
Ermənilər öz məkrli məqsədlərinə çatmaq üçün Azərbaycana qarşı başladıqları müharibə
gedişində qırğınlar və faciələrlə yanaşı, 616 məktəb, 225 uşaq bağçası, 11 texniki-peşə məktəbi, 4
texnikum, 1 ali məktəb, 842 klub, 962 kitabxana, 13 muzey, 2 teatr və 183 kino qurğusu dağıtmışlar.
Dünyada olan 18 milyon qaçqından bir milyondan artığı Azərbaycandadır.
Dəfələrlə Rusiya, Türkiyə, Ermənistan nümayəndələri ilə aparılan danışıqlıqlar öz nəticəsini
verdi. 1994-cü il mayın 11-dən atəş dayandırıldı.
1994-cü il 5-6 dekabrda dövlət başçıları Budapeştdə Zirvə toplantısında və mayın 13-15
Mərakeşdə 52 ölkənin üzvü olduğu Islam təşkilatının 7-ci zirvə konfransında H.Əliyevin çıxışlarında
"Böyük Ermənistan" yaratmaq xülyasında olan ermənilərin Azərbaycana qarşı apardıqları təcavüz
siyasəti kəskin tənqid edildi. Onların hətta beynəlxalq təşkilatın 822, 853, 874 və 884 qətnamələrinə
əməl etməmələri göstərildi. Burada Ermənistanın təcavüz siyasəti pislənildi və Azərbaycana maddi
yardım haqqında qətnamə qəbul edildi.
Mono Etnik Ermənistan yaratmağa nail olan ermənilər DQMV və onunla qonşu olan 7 rayonu
işğal edərək, əhalini silah gücünə qovub qaçqın vəziyyətinə saldılar və həmin yerləri onların təcavüzü
nəticəsində xarabalığa çevrildi.
İndi Azərbaycan ərazisinin təxminən 20 faizindən çoxu (17 min kv km) 12 rayon və 700
yaşayış məntəqəsi ermənilərin işğalı altındadır. Ermənilər "Böyük Ermənistan" yaratmaq uğrundakı
mübarizədə 20 mindən çox adamı qırmış, 4 minini girov götürmüşdü. Işğal edilmiş ərazidə 4 minə
yaxın sənaye və kənd təsərrüfatı obyekti, ümumi yaşayış sahəsi 6 milyon kv. m olan 180 min mənzil
və şəxsi ev, minə yaxın tə`lim-tərbiyə müəssisəsi, 3 minə yaxın mədəni-maarif ocağı, 700-ə yaxın tibb
müəssisəsi onlar tərəfindən dağıdıldı.
Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğal etdikləri ərazidən çıxarılması haqqında BMT təhlükəsizlik
şurasının 1993-cü ildə qəbul edilmiş (822, 853, 884) saylı 4 qətnaməsinə bazmayaraq indiyədək əməl
edilməmişdir.
Ermənilərin xalqımıza vurduğu yaralar sağalmazdır. XX əsrdə onlar bütövlükdə 1 milyon
azərbaycanlını qətlə yetirmiş, 1.5 milyonunu isə Ermənistandan qovmuşdur.
1918-ci il Batum müqaviləsinə görə cəmi 9 min kv. km məsafədə yaradılan Ermənistan bu gün
40 min kv. km-lik bir əraziyə malikdir ki, bunun da hamısı tarixən Azərbaycan torpaqları olmuşdur.
Ermənilərin bu vəhşilikləri və torpaqlarımızı işğal etmələri heç bir beynəlxalq normaya və insan
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
13
hüquqlarına uyğun gəlmir. Bu aksiyalar insan hüquqlarının qorunmasına dair BMT Baş məclisinin 9
dekabr 1948-ci il tarixli Beynəlxalq Konvensiyasının Avropada sərhədlərin pozulmazlığına dair 1975-
ci il Helsinki müşavirəsinin qərarları ilə diametral şəkildə ziddiyyət təşkil edir.
Ikinci bir tərəfdən Dağlıq Qarabağın Ermənistanla ümumi sərhədi yoxdur. O, Laçın koridorunu
və Laçını ələ keçirib müstəqil respublikasının sərhədlərini kobudcasına pozaraq beynəlxalq aktlara
etinasızlıq göstərir.
Dostları ilə paylaş: |