Qaraqalpaq folkoriniń klassifikatsiyasi Reje: Kirisiw

QARAQALPAQ FOLKORI HAQQINDA TU'SINIK
Qaraqalpaq xalqinin` folkori ha`m onin` xarakterli belgileri.Folklor degen atamanin` o`zi xaliqtin` ko`rkem do`retpesi degen tu`sinikti an`latip, onin` xaliqlig`inin` belgisin ko`rsetip turadi. Bul ilim payda bolmastan aldin erte da`wirlerde bizin` xalqimiz yag`niy qaraqalpaq xalqi o`zinin` awizeki do`retpeleri esaplang`an da`stanlarina, qissa-erteklerine, naqil-maqallarina, jumbaqlarina, qosiqlarina, aytislarina, an`iz-a`psanalarina iye bolg`an. Qaraqalpaq xalqinda awizeki do`retpelerden basqa jazba esteliklerde payda boldi. Folklorliq do`retpeler sonin` ishinde qaraqalpaq folklori jazba a`debiyat penen salistirg`anda o`zine ta`n o`zgeshelikler menen ayrilip turadi. Ma`selen, folkorg`a ta`n en` tiykarg`i o`zgesheliklerdin` biri-bul folklorliq shig`armalardin` ko`pshilik jag`dayda awizsha do`retilip, awizsha atqariliwi ha`m xaliq arasinda awizsha taraliwi bolip tabiladi. Ayirim waqitlari folklorliq do`retpeler jazba tu`rde de tarqaliwi mu`mkin. Bug`an misal retinde ko`binese liro-epikaliq da`stanlar «G`a`rip-ashiq», «Sayatxan-Hamra», «Yusip-Zliyxa» h.t.b. aytip o`tiwimizge boladi.Biz ko`binese folklorliq do`retpelerdi ja`ma`a`t ta`repinen do`retilgen, atadan balag`a miyras bolg`an awizdan-awizg`a o`tiwshi shig`armalar dep tu`sinemiz. Biraq bazi bir waqıtlari bul qandayda bir avtor ta`repinen do`retilgen, xaliq awizeki do`retpesine aylanip ketiwi de mu`mkin. Qaraqalpaq folklorliq shig`armalarinan joqarida aytip o`tkenimizdey A`jiniyaz, Berdaq, Jan`abay shayirlardin` shig`armalarinin` ayirim variantlarin usharatmiz. Misali, «Bozataw», «Aqsu`n`gu`l», «Bolmasa» h.t.b. qosiq kóp. Folklorg`a ta`n ja`ne bir ayriqshaliq belgi-awizeki do`retpelerdin` ko`p variantlilig`i. Buni qaraqalpaq da`stanlarinan ayqin sezemiz. Folklor dóretpeleriniń hár qaysisiniń óz atqariwshilari boladi. Misali , dástanlardi baqsilar , jirawlar aytadi, qissaxanlar oqiydi. Ertekti ertekshiler, naqildi naqilshilar, qosiqti qosiqshilar, aytisti shayirlar-juwabiylar atqaradi, aytimlardiń óz atqariwshilari porxanlar, duwaxanlar, táwipler atqaratuġin bolġan.
Dástanlar, qosiqlar oġada bay xaliq namalari tiykarinda qobiz, duwtar járdeminde atqariladi. Folklordiń basqa janrlariniń hár qaysisiniń aytiliw , atqariliw usillari , dástúrleri bar. Bulardiń hámmesi folklordi ádebiyattan ayirip turadi.Biziń xalqimiz arasinda aytilip júrgen xaliq qosiqlari, dástanlari alpis beske jaqin baqsi namalari hám qiriqtan aslam jiraw namalari menen atqariladi Usinday bir-birin tákrarlamaytuġin xaliq namalari óz atlari menen ataladi. Máselen, Siyperde, Qarajorġa, Dembermes, Adinnan, Bozataw, Muxalles, Ala qayis, Ariwxan, bes perde, jeti asirim, aygalay, Daġlari, Dártińnen, Ilme Sultan, Nar iydirgen, Tarlan, Xosh ades, x.t.b degen belgili xaliq baqsi namalari menen birge , «Ayġa shap», «At shabar», «Bara kel», «Jariq eter», «Ziban», «Kóz aydin» «Miyan kol», « «Noġayli», «Uzin bel», «Yabbar», «Sibay» , «Tolġaw» x.t.b jiraw namalari bar. Ádebiy shiġarmalar bir variantta bolsa folklor shiġarmalari bir neshe variantta ushirasadi. Awizeki dóretpelerdiń kóp variantliliq hám versiya, kóp qatlamliliq qubilisi hám sinkretizm qubilislari da folklordiń ózine tán ayiriqsha ózgeshelikleriniń biri bolip esaplanadi.Folklor ádebiyattan kóre xaliqtiń úrip-ádet, dástúrlerine , uliwma etnografiyasi menen tiġiz baylanisli bolip keledi. Hár bir millet, xaliq yaki etnikaliq toparlarġa tán bolġan úrip adet, dasturler, jamiyetlik turmisi, diniytusinikleri, dun`ya tanimi , til ayirmashiliklari fol`klor doretpelerinde aykin korinedi.Orta Aziya xaliklari ozine tan etnikalik xarakterge iye ayirmashiliklari bar. Xar bir xaliktin ertedauirden milliy urip –adet dasturlerine , dun`ya tanimina , til ozgesheliklerine karay auiz adebiyatikaliplesken. Maselen «Koblan», «Alpamis», «Edige» x.t.b. dastanlar turkiy tilles xaliklardin kopshiligindederlik bar. Bul dastanlardin milliy versiyalarin salistirip karaganimizda xar bir xaliktin miyrasi sol xaliktinruuxin, psixologiyasin, salt-dasturlerin, urip-adetlerin oz boyina jamlegenliginin guuasi bolamiz.Fol`klorda xalik tariyxin ozinshe tusindiriu filosofiyalik oylardi ozinshe juumaklastiriu,pedagogikalik printsiplerdi ozinshe bayanlaw bar. Folkor ha`m tariyx, xaliq filosofiyasi, fol`klor ha`m pedagogika, xaliq do`retpelerinin`a`debiyat penen baylanisi.Qaraqalpaq fol`klori bir a`sirdin` g`ana jemisi emes, al onin` pu`tkil tariyxi menen birge jasap,awizdan-awiza, atadan balag`a o`tip, miyras bolip kiyatirg`an do`retpeler.Fol`klordin` o`zi birden ha`m bir waqitta payda bolmay, folklordin` tuwiliwi ha`m o`sip rawajlaniwiha`r bir xaliqtin` o`miri, basip o`tken turmis jollari menen baylanisli halda do`reydi.Fol`klor a`debiyattan go`re xaliqtin` u`rp-a`det da`stu`rlerine, uliwma etnografiyasi menen tig`izbaylanisip keledi. Sonin` menen birge bunda xaliq tariyxin o`zinshe tu`sindiriw, filosofiyaliq oylardio`zinshe juwmaqlastiriw, pedagogikaliq printsiplerdi o`zinshe bayanlaw bar.Qaraqalpaq fol`klorinin` tu`p sag`asi erterekten baslanadi. Buni biz fol`klorliq do`retpelerdi oqip otiripan`laymiz.Qaraqalpaq xalqinin` awizeki poetikaliq do`retpesi bay xaliq ekenligin belgili qazaq ilimpaziSh.wa`liyxanovtin`` «Qaraqalpaqlar sahradag`i birinshi shayirlar ha`m qosiqshilar bolip esaplanadi» degenso`zlerinen bilemiz.Xaliq awizeki do`retpeleri xaliq tariyxi menen tutas bolip, bul shig`armalarda xaliqliq ruwxi, tu`sinigi,u`rp-a`detleri, minez-qulqi, turmis tirishiliginin` ko`rinisleri beriledi. Olar xaliqtin` o`tkendegi tariyxin,etnografiyasin u`yreniw ushin da artiqmash bahali material ha`m ruwxiy g`a`ziynelerdin` biri.Folkordin` filosofiyaliq ta`repine na`zer awdarg`animizda, ha`r bir fol`klorliq do`retpe teren`filosofiyaliq ug`imdi bildiredi. Awizdan-awizg`a o`tip ju`rgen shig`armalarg`a xaliq o`zinin` u`lesin qosadi. Ma`selen, bir ertekti esitken adam ekinshi birewge bir qansha o`zgerisler menen aytip jetkeriwi mu`mkin.ha`r bir fol`klorliq shig`armalarg`a bir neshshe adamlardin` oy-pikirlerin qosiwlari bilinbegen halda qosilipfol`klorliq ko`rkem do`retpe payda boladi. Son`in ala bul do`retpe xaliq ta`repinen ko`p tilge alinip, pisip jetilisip baradi.