Qaraqalpaq folkoriniń klassifikatsiyasi Reje: Kirisiw

Qaraqalpaq folkorı haqqında.
Folklor-bul xalıq danalığı, xalıqtıń mádeniy miyrası, ruwxıy dúnyası. Onı qásterlep jiynaw, saqlaw hám xalıqtıń ruwxıy mútájine jaratıw-bul házigi áwladtıń ádiwli wazıypalarınan bolıp tabıladı. Qaraqalpaq xalqınıń ótmish táriyxındağı uzaq dawam etken jawgershilik olardıń bir jerde tez oraylasıwına múmkinshilik bermegen. Bálki sonnan bolıwı itimal, qaraqalpaq ádebiyatı táriyxında da folklor eń baslı orınlardıń birin iyeleydi. Xalıq awzınan jazıp alınğan 20 tomnan aslam ertekler, naqıl-maqallar, jumbaqlar, aytıslar, xalıq qosıqları, kúldirgi sózler, salt-dástúr jırları xalıqtıń mádeniy ğáziynesi esaplanadı. Ele bulardıń jiynalmğanları da kóp. Xalıq awzınan jazıp alınğan 20 dan aslam dástan hám sol dástanlardıń hár biriniń 7-8 den aslam variantları bar. Demek, bulardıń bári de xalıq awızeki múlkiniń altın ğáziynelerinen esaplanadı. Qaraqalpaq xalıq dástanlarinıń hár birin awızeki roman dep ataw múmkin. Demek xalıq arasında sonshama kóp ádebiy miyras yaki xalıq romalarınıń payda bolıwı eldiń ruwxıy baylığınıń ádewir tereń bolğanlığın bildiredi. Sol ushın da “Edige”, “Qırıq qız”, “Sháriyar”, “Alpamıs”, “Qoblan”, “Máspatsha” dástanlariı xalıqtıń mádeniy baylığı bolıp tabıladı.Folklor shığarmaları awızsha taraladı hám birewden birew yadlap alıw arqalı ómir súredi. Olar sońğı ásirlerde baspa sóz arqalı málim bolmaqta. Bıraq, usınıń ózinde de qádimgi dóretiw hám taralıw ózgeshelikleri menen baspa sózge deyingi qáddin saqlap qaladı. Folklorlıq shığarmalarda hár bir xalıqtıń ómir tirishiligi, kún kórisi, arzıw-ármanı, tilek-maqsetleri sáwlelenedi. Folklorda xalıqtıń tariyxına tiyisli materiallar, onıń úrp-ádeti, salt-dástúri, jámiyetlik rawajlanıwı, tábiyat hádiyseleri boyınsha túsinikleri, ómir qubılısına qarım-qatnası, xalıqtıń filosofiyası kórkem sáwlelenedi. Solay etip, awızsha dórelip hám taralıp, xalıq arasında aytılıp kiyatırğan, óziniń taralıw usılına qaray jámáátlik dóretpege aylanıp ketken hám xalıqtıń turmısı menen tilegin, arzıw-ármanı menen úmitin, kópshiliktin’ kóz qarasın hám ideyasın súwretleytuğın aádebiy shığarmalar xalıq awızeki dórtpesi yamasa folklor dep ataladı. Qaraqalpaq folklorında qosıqlar o'z aldına u'lken bir janrdı quraydı. Qosıqlardın' o'zinin' tematikası boyınsha ha'r tu'rli bolıp, qaraqalpaq xalqının' turmısında u'lken orın tutqan. Durısında olar adam balasının' tuwılg'anınan baslap o'mirinin' aqırına shekem, onın' turmısı ha'm sezimleri menen bekkem baylanısıp keledi. Folkor qosıqlar menen jazba a'debiyattag'ı qosıqlardın' o'z ara baylanısı bolg'anı menen olardı bir birinen ayırıp turatug'ın o'zgeshelikler bar. Folklordag'ı qosıqlardın' baslı o'zgeshelikleri ko'binese xalıqtıq awzında jasap, xalıqtın' ku'n ko'risin, u'rp-a'det, da'stu'rleri, sezimleri menen tikkeley baylanıslı awızeki do'retiliwi. Geypara jag'dayda jazba kitabıy da'standag'ı qosıqlar, xalıq arasına ken'nen tarap, xalıq aldında aytılıp ju'rgen do'retiwshisi belgili qosıqlarda xalıq qosıg'ı bolıp ketiwi mu'mkin. Mısalı: "Bozataw", "Aqsu'ngil", "Ayjamal" qusag'an qosıqları usınday. Solay etip ulıwma xalıq qosıqları degende do'retiwshisi bir waqıtta bolsa da biz umıtılıp ketken, muxabbatqa, miynetke baylanıslı qosıqlardı, geypara tariyxıy waqıyag'a baylanıslı qosıqlardı, aqıl, na'siyat, terme qosıqların, besik jırın, balalar qosıqların, ha'wjardı, bet-asharlardı, joqlawlardı tu'sinemiz. Xalıq qosıqları degende xalıqtın' awızeki ha'm jazba do'retiwshisi belgisiz da'stanlardag'ı qosıqlar pu'tini menen kiredi. Mısalı: "Alpamıs" tag'ı yamasa "G'a'rib ashıq" h.t.b da'stanlardag'ı qosıqlar usılar qatarına jatadı. Xalıq qosıqları mazmunı ha'm qurılısı, ko'rkemligi jag'ınan a'piwayılıg'ı menen ayırılıp turadı. Xalıq qosıqlarının' o'zine ta'n haqıyqatlıqtı su'wretlew usılı bar. Mısalı, mına juwmaqqa na'zer awdarsan'ız sonı bayqaymız:
Azan menen mal aydadım padag'a,
Da'ste, da'ste gu'l tu'sipti qalag'a,
Aytıp barın' Matjan degen balag'a,
Atın taslap o'zi kelsin qalag'a
Bunday qurılıs xalıq qosıqlarında ko'plep ushırasadı, usınday su'wretlew usılları olarg'a ta'n bolıp keldi. Qaraqalpaq xalıq qosıqların jıynaw 30-jıllardan baslap qolg'a alıng'an. 1940-jılı O.Kojurov ta'repinen baspag'a tayarlang'an "Qaraqalpaq xalıq tvorchestvosı" atlı toplamında qaraqalpaq xalıq qosıqlarınan u'lgiler basılıp shıqtı. 1951-jılı N.A.Baskakov I tomında Qaraqalpaq xalıq qosıqlarının' ko'p u'lgilerine qaraqalpaq xalıq arasınan 20-30-40 jıllarda jıynag'an materiaları edi. 50-jıllardın' basında qaraqalpaq xalıq qosıqların izertlew boyınsha jan'a da'wir baslandı. Bul u'sh tomnan ibarat "Qaraqalpaq a'debiyatı tariyxının' ocherkleri" atlı N.Da'wqaraevtın' doktorlıq dissertatsiyası boldı. Bul jumıstın' birinshi tomı pu'tini menen qaraqalpaq xalıq awızeki xalıq do'retpelerinen alıng'an edi. N.Da'wqaraevtın' bul miynetinin' 1-2 tomının' qısqasha variantı 1959-jılı qaraqalpaq tilinde Tashkentte basıldı. N.Da'wqaraev shıg'armanın' tolıq jıyag'ının' tomında 1977-jılı qaraqalpaq awızeki xalıq do'retpelerine arnalg'an jumısı qaraqalpaq tilinde tolıq basılıp shıqtı.
1959-jılı O'zbekstan İlimler Akademiyasının' quramında Qaraqalpaqstan filialının' du'ziliwi, onın' quramında tariyx, til ha'm a'debiyat institutının' sho'lkemlestiriliwi, onın' ishinde qaraqalpaq folklorı sektorının' payda bolıwı 50-jıldın' aqırı 60-jıldın' basınan baslap qaraqalpaq folklorın jıynaw, basıp shıg'arıw, izertlew jumısları, folklor ilimi tarawında joqarı mamanlıqtag'ı qa'nigelerdi tayarlawda jan'a da'wir ashtı. Folklordın' basqa janrlar menen bir qatarda xalıq qosıqların jıynaw ma'selesi qattı qolg'a alındı. Q.Maqsetov basshılıg'ındag'ı Qaraqalpaq folklorı sektorının' xızmetkerleri Q.Ma'mbetnazarov, N.Kamalov, M.Nizamatdinov, T.Niyetullaev, O'.Erpolatov, A'.Ta'jimuratov t.b. folklor u'lgilerin Qaraqalpaqstan rayonlarında, onnan tıs jerlerde 1959-jıldan baslap jıynawg'a kiristi.
Folklor sektorının' xızmetkerlerine sol waqıttın' o'zinde belgili temalar u'stinde jumıs alıp barıw, keleshekte kandidatlıq dissertatsiya qılıp jaqlaw tapsırıldı. Qosıqlar teması u'stinde A'.Ta'jimuratov, N.Kamalov, M.Nizamatdinov urıstan keyingi da'wirdegi poeziyanı, O'.Erpolatov urıstan burıng'ı poeziyanı tema etip aldı.
Qaraqalpaq xalıq qosıqların A'.Ta'jimuratov da'stu'r qosıqlarınan bo'lip alıp mınaday tu'rlerge bo'ledi:
Miynet qosıqları
Muxabbat qosıqları
Din iyelerin a'shkaralawshı qosıqları
Balalar qosıqları
Termeler
Tolg'awlar
Tariyxıy jırlar.
A'.Ta'jimuratov da'stu'r qosıqların mınaday tu'rlerge bo'ldi:
Toy jırları
toy baslar
aytıslar
bet ashar
Mun'-sher
jılaw-joqlaw
sın'sıw
ha'wjar
Aytımlar
Besik jırı
Aytıslar
Joqarıdag'ı turmıs da'stu'r qosıqlarının' bo'liniwinde de geypara anıqsızlıqlar bar ekenin aytıw kerek. Mısalı aytıslar qalay bolsa solay o'z aldına janr. Ha'zirgi waqıtta aytısqa juwap aytıs, shayır aytısı, sheshenlik aytısı kirgizilip o'z aldına janr retinde u'yrenilip atır. Sonın' menen birge aytıslarda (ba'dik, gu'lapsan, zikir salıw, yaramazan, pa'tiya) da'stu'r qosıqlarınan bo'linip qaralıp o'z aldına janr retinde u'yrenilmekte.
2021 jıl 9-aprel kúni «Kitapqumarlıq hápteligi» sheńberinde Qaraqalpaqstan Respublikası Málimleme-kitapxana orayında Málimleme-kitapxana fondların saqlaw xızmeti hám Kataloglastırıw hám málimleme fondların qayta islew xızmeti menen birgelikte «Yubilyar kitaplar» hám «Qaraqalpaq folklorı» atamasında kitap-kórgizbeleri shólkemlestirildi.
Kórgizbege Ájiniyaz atındag‘ı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı Súwretlew óneri hám miynet tálimi fakultetiniń 3-basqısh student jasları hám fizika-matematika fakultetiniń 1-basqısh student jasları qatnastı.Kitap kórgizbesine kitapxana fondındag‘ı «Qaraqalpaq folklorı» toplamları, A. Nawayınıń «Xamsa», «Saddi Iskandariy», «Layli va Majnun», «Farxod va Shirin», «Xayratul – abror», «Sab’ay sayyor», U. Hoshimovtıń «Bahor sog‘inchi», «Hadikli tushlar», «Ikki eshik orasi» «O’zbeklar», T. Murodtıń «Yulduzlar mangu yonadi», Sh. Raxmanovtıń «Uyg‘oq tog‘lar», O. Matjonnıń «Gaplashadigan gaplar», R. Parfidiń «Qizlar», A.S.Pushkinniń «Kapitanskaya dochka», E. Dawenovtıń «Qaraqalpaq tilindegi sóz dizbekleriniń túrleri hám dúziliw jolları», Sh. Seytovtıń «Xalqabad», «Shırashılar», T. Mátmuratovtıń «Arzıw shámeni», «Jaqsılıq sarayı», K. Aymanovtıń «Kishkene sazende», B. Ismaylovtıń «Kúnxoja ómiri hám tvorchestvosı» atlı hám tag‘ı basqada yubilyar kitaplar qoyıldı.
Kórgizbege qoyılg‘an ádebiyatlar menen Málimleme-kitapxana fondların saqlaw xızmeti baslıg‘ı U. Embergenova tanıstırıp ótti hám jaslarg‘a kitapqumarlıq mádeniyatın rawajlandırıwda Qaraqalpaqstan Respublikası Málimleme-kitapxana orayında keń imkaniyatlar jaratılg‘anlıg‘ı haqqında aytıp ótti. Kitaplar kórgizbesi sońında qatnasıwshılar ózleriniń qızıqqan kitapları menen tanıstı hám soraw-juwaplar boldı..
Xalıq awızsha ijodi
Qaraqalpaqstandıń bay xalıq awızsha ijodi bir neshe ásirler dawamında rawajlanǵan. Onıń tiykarın xalıq awızsha ijodining barlıq janrlari: ertekler, naqıllar, maqallar, ráwiyatlar, qosıqlar hám basqalar quraydı.
Qaraqalpaq xalıq awızsha ijodining eń jaqtı nayomondalari bul epos yamasa epos qosıqlar (dástanlar ) esaplanadı. Bul janrdagi dóretiwshilik úlgileri bes mińnen aslam bolıp, olar óz ishine: qaharmanlıq, lirik, social -xojalıq, ertek-roman hám basqa túrdegi dástanlarnio'z ishine aladı. Olar dástanshı -qosıqshılar - baqsı hám jiraular tárepinen, muzıkalıq ásbaplar -qobiz hám duwtar menen birge atqarıw etiledi. Folklor kórkem ónerinde zárúrli orındı XI-XvIII ásirler degi dóretiwshilik úlgileri: Sharyar, Qoblan, Yedige, Jer Shora, Alpomish, Jábirleniwshibek, Jer Ziyor, Qırıq qız hám basqalar quraydı. Alpomish qaharmanlıq dástanında tiykarǵı ideya buzilib ketken qáwimlerdiń qosılıwı, doslıq, patriotlıq esaplanadı. Qaraqalpaq mádeniyatınıń kózge kóringen esteligi hám eń jaqsı ǵáziynesi esaplanǵan Qırıq qız dástanı sırtqı shabıwılshılarǵa qarsı gúresgen hayal qorǵawshılar hám er adam qaharmanlar haqqında gúrriń etedi. Naǵız ózinday dástan basqa xalıqlarda uchramaydi.
Qaraqalpaq xalıq awızeki dóretpesiniń kóplegen janrlarida házil-házil-dálkek dóretpeler kóp ushraydı. Olarġa mısal jol menen de xalıq awızeki dóretpeleri ázeliy úlgisi-kúlkili waqıya haqqındaġı qısqa gúrrińni keltiriw múmkin. Yamasa kúlguli qosıq dialoglar -aytis yamasa juaplar da bul janrdaġi dóretpege kiredi. Olar tiykarınan jas jigit hám qızlar ortasındaġı sóz oyınlarında qollanıladı. Soraw-juwaplardı qısqa, jetilisken, dóretiwshilik hám uyqaslasqan formada beriwge hám demde, ózin joġatmastán, házirjavoblik menen juwap qaytarıw qábiletine tiykarlanadı. Olar muzıkasız, biraq, sesler uyǵınlıǵı menen hám ritmik ótiwler menen atqarıw etiledi. Áyyemginde, sonıń menen birge, xalıq shayırları arasındaǵı sóz aytısıwları da ataqlı bolǵan.
PAYDALANGAN ADEBIYaTLAR:

«Ximicheskaya texnologiya» pod red. A.V. Belotsvetova M «Prosveshenie» 1976

2. Muxlenov i dr. «Osnovi ximicheskoy texnologiy» M Vis. shkola 1983
3. V.D. Kapkin, G.A. Savinetsskaya, V.I. Chapurin «Texnologiya organicheskogo sinteza» M «Ximiya» 1987