Qaraqalpaq folkoriniń klassifikatsiyasi Reje: Kirisiw

Qaraqalpaq folkoriniń klassifikatsiyasi
Reje:
Kirisiw.
Bap.
I.I. Folkor haqqında ulıwma túsinik.
I.II. Qaraqalpaq folkorı haqqında.
I.III. Qaraqalpaq folkorınıń úlgileri.
Paydalanğan a’debiyatlar.

Kirisiw
Folklor degen atamanıń ózi xalıq do’retpesi degen túsinikti ańlatıp, onıń xalıqshıllığınıń belgisin ko’rsetip turadı. Folklor haqqında ilim payda bolmağan revolyutsiyadan burınğı bir dáwirlerde qaraqalpaq xalıqı óziniń awızeki xalıq dóretpelerin – “dástanlar”, “qıssalar”, “ertekler”,“naqıllar”, “jumbaqlar”, “qosıqlar”, “aytıslar”, “ańız-ángimeler” hám tağı basqa atamalar menen júritken hám olardı ulıwma sóz benen “xalıq jırı”, “xalıq qosıg’ı”,“xalıq sózi” dep atag’an.
Revolyutsiyadan burınğı dáwirde awızeki xalıq dóretiwshiliginen basqa jazba ádebiy shığarmalarda jasadı. Sol dáwirdiń ózinde de awızeki dóretpeler menen kitabiy dóretpelerge qatnas olardıń spetsifikalıq ózgesheliklerine baylanıslı. Xalıq Berdaq, Ájiniyaz shığarmaları menen “Alpamıs”, “Qoblan” dástanlarınıń ayırmashılıqlarına itibar berip qaradı. “Jıraw”, “baqsı”, “qıssaxan”, “ertekshi” sózleri menen birge bul dáwirde “shayır” sózi de xalıq arasında keńnen taralğan edi.
Revolyutsiyadan burınğı dáwirde xalıq túsiniginde onıń mádeniyatınıń úlken bir túri retinde xalıqtiń poetikalıq mádeniyatı jasadı. Qaraqalpaq xalqınıń poetikalıq mádeniyatı rawajlanıwı jağınan alda bolğan geypara xalıqlar menen salıstırğanda onıń jámiyetlik turmısında ayrıqsha ról oynaydı. Mektep-medrese isleriniń kitap basıw hám kitap túrindegi jazba ádebiyattiń aytarlıqtay rawajlanbawı, urıwlıq hám patrearxal-feodallıqtıń tómen dárejede, yarım kóshpeliliktiń aqibeti, xalıqtıń kópshilik bóleginiń sawatsız bolıwı, basqa úlkeler menen salıstırğanda jol qatnas, sawdanıń bıraq belgili dárejede tunıqlığı – bulardıń barlığı ruspatshashılığı menen Xiywaxanlığınıń hám jergilikli baylardıń hám olardıń malaylarınıń reaktsiyalıq siyasatınıń aqibeti edi. Bul jağday ulıwma alğanda qaraqalpaq xalqınıń mádeniyatiniń progressivlik rawajlanıwın irkip turdı. Degen menen usı jağday qaraqalpaq xalqınıń tragediyalıq awızeki mádeniyatınıń saqlanıwına, onıń belgili dárejede rawajlanıwına hesh kimniń erkinen ğárezsiz, múmkinshilik boldı.
Qaraqalpaq xalqınınń awızeki dóretiwshiligi úlgileriniń basqa qońsılas xalıqlarğa salıstırğanda baylığı, hár qıylı janrlardıń, kópligi hám biziń zamanımızğa shekem janlı atqarıwshılardıń kóplep kelip jetiwi de bunıń ayqın dáliyli. Qaraqalpaq xalqınıń ótken dáwiriniń izlerin bılay qoyğanda, al tek XVIII-XIX-ásirlerde, hátte XX-ásirdiń basların alğanımızda da qaraqalpaq xalqınıń konkret táriyxıy, siyasiy, ekonomikalıq rawajlanıw jağdayları onıń bay folklorlıq miyrasınan nuqsan tiygizbedi, onıń jańa mazmun hám forma menen bayıwına tásir jasadı. Táriyxıy waqıyalar aytarlıqtay shiyelenisken, xalıqtiń jasaw táğdiri onıń sanasın qaynatqan bir dáwirler folklordıń jasaw hám rawajlanıwına ayrıqsha tásir etti. XVIII-XIX-ásirdiń dawıllı jıllarınıń qaraqalpaq folklorına tásiri usınday boldı.
Qaraqalpaq folklorı bir ásirdiń ğana jemisi emes, al oniń pútkil tariyxı menen birge jasap, payda bolıp kiyatirğan dóretpeler. Álbette, barlıq folklorlıq dóretpeler bunnan bir waqıtta payda bolğan degen juwmaq shıqpaydı. Hár bir folklorlıq dóretpeniń óziniń payda bolıw tariyxı bar. Folklordıń taralıw hám atqarılıw formaları hár qıylı. Oğan awızeki traditsiya, ustazlıq hám shákirtlik dástúr, túpkilikli hám interuatsionallıq syudjetler xarakterli bolıp keledi.
Folklor
Oġada bay bolġan qaraqalpaq folklorı bir neshe ásirler boyı rawajlanıp otırġan. Onıń negizin awız eki xalıq dóretiwshiliginiń barlıq janrları: ertekler, naqıl-maqallar, ápsanalar, dástanlar hám t.b. quraydı.Epos, yaki epikalıq poemalar – dástanlar qaraqalpaq xalıq awız eki dóretiwshiligi ushın eń xarakterli hám ózine tán belgisi bolıp, olardıń sanı eliwge shamalas (qaharmanlıq, lirikalıq, sotsiallıq-turmıslıq, tariyxıy-ápsanalıq, erteklik-romantikalıq hám t.b.) Dástanlar arnawlı qosıqshı-atqarıwshılar – baqsı hám jırawlar tárepinen saz ásbapları – qobız hám duwtarda atqarıladı. Folklorda XI–XVIII ásir eposları: Sháryar, Qoblan, Edige, Er Shora, Alpamıs, Qurbanbek, Er Ziywar, Qırıq qız hám t.b. ayrıqsha orın tutadı. «Alpamıs» qaharmanlıq eposındaġı baslı ideya – búlginshilikke ushıraġan urıwlardı birlestiriw, doslıq hám Watan súyiwshilikten ibarat. Qaraqalpaqlardıń teńi-tayı joq hám eń jaqsı mádeniy esteligi bolġan «Qırıq qız» eposında sırt el basqınshılarına birgelikte gúresken xalıq qorġawshıları – batır qızlar hám óz Watanın súyiwshi erjúrek jigitler haqqında sóz etiledi. Bunday epos basqa hesh bir xalıqta ushıraspaydı.Yumor hám satira elementleri qaraqalpaq folklorınıń kópshilik janrlarında, mısalı anekdotta kózge taslanadı. Yaki kúlkili dialog formasındaġı qosıqlarda (aytıs, yaki juwaplarda). Aytıslar sóz jarıslarında, kóbinese jas jigitler hám qızlar ortasında atqarıladı. Juwap – sóz jarısına túsiwshilerdiń qısqa, anıq, obrazlı hám uyqasıqlı túrdegi sorawlardı bere alıw hám de albıramastan, sheshenlik penen tez juwap beriw qábiletine qurılġan. Ol muzıkasız, biraq ózgeshe tolqında (rechitativ tárizde), ritmikalıq qubılıwlar menen atqarıladı. Sonday-aq burınları xalıq shayırları arasında aytıslar ótkerilgeni de málim.