Qaraqalpaq til bilimi

1.2. “Xalqabad” shıǵarmasında xabar gáplerdiń qollanılıwı

Qanday da bir haqıyqatlıq haqqında xabar-mazmundı bildiretuǵın gáplerge xabar gáp delinedi. Xabar gápler sóylewde bir jón páseń intonaciya menen aytıladı, gáptiń aqırına kelip intonaciya biraz páseńleydi. Jazıwda aqırına noqat qoyıladı. Xabarlıq máni jay gápler arqalı da, qospa gápler arqalı da bildirile beredi.

Mısallar:
Jay gáp

1. 
   Atlardıń doynaqları Taslaqtı tasırlatadı.
   
2. 
   Anda-sanda bir gesirtke jırbań etip qashadı.
   
3. 
   Sayımbettiń dawısınan ári ashıw, ári muń, ári nariyzalıq ańlanadı.
   
4. 
   Hátteki ózinen úlken hámeldarlarǵa jaltańlaytuǵın ádet shıǵarǵan.
   
5. 
   Ol jigitlerdi tabanlı turıp aqlay almadı.
   

Qospa gáp

6. 
   Biraq orısshanı jaqsı úyrengen, gá at ústinde, gá jambaslap jatıp, gazetanı tintine bergenge me, sawatın da táwir-aq ashıp alǵan.
   
7. 
   Kartograflardıń uzaqtan buldırap kóringen aǵash vishkası jollardıń aylanbasında zárre shoqalaqtıń tasasında qaladıdaǵı, taǵı alıstan zeńireydi.
   
8. 
   Báhár shıǵıwdan qıltıya kórinip, gúl kórsetken sahranıń mayda giyaları jazǵa jetpey-aq tabaǵa túsken shóptey qumda quwırmashtay quwırılıp sap bolǵandaǵı, iriǵabalarınıń erbek shaqaları górden ırǵıp shıqqan skelettey say-say bolıp sorrıyısadı, tırbıyısadı.
   
9. 
   Átirapqa shıdamaǵan kishkene qara qońız ayaǵınıń kúygenine taqat ete almay maqsetsiz, baǵdarsız zımırap baratır, sırttan qaraǵanda aydalada zımıraǵan uzaqta kóringen raykompartiya sekretarınıń “Velisin” esletedi.
   
10. 
    Joldıń oń qaptalındaǵı náhán seksewil qashan ótse dıqqatın tartpay qoymaydı, qansha qaramayın dese Sayımbet bunnan qaramay óte alǵan emes.
    

Bul mısallarda berilgen dáslepki besewi jay gáp, al keyingi besewi bolsa qospa gáp bolıp tabıladı. Xabar gápler jay yamasa qospa túrinde berilse onda tiykarǵı mazmun saqlap qalınadı.

Xabar gápler mánisi boyınsha bolıp ótken, bolıp atırǵan ya endi bolatuǵın is-háreket qubılıslardı xabarlaydı.
Mısallar: