Qaraqalpaq tilinde so’zlikler ha’m wolardi’n’ qollani’li’wi’

QARAQALPAQ TILINIŃ TÚSINDIRME SÓZLIGINDE AWQAT ATAMALARÍNÍŃ BERILIWI
Túrkiy tilleri arasında qaraqalpaq tili óziniń qáliplesiw hám rawajlanıw jolına iye tillerdiń biri. Biz bul jaǵdaylardı onıń kóplegen tarawlarına qatnaslı sózler mısalında qarastıramız. Solardıń arasında awqat atamaları (AWQAT ATAMALARÍ) ayrıqsha orındı iyelep, olardıń hártárepleme keńeyiw ózgesheliklerin kóriw múmkinshilikleri bar.
Tilimizde sózlerdiń tematikalıq toparları, kelip shıǵıwı, etimologiyası, mánileri, strukturası, turaqlı sózler dizbegi, omonimlik xızmetleri yaki onıń aymaqlıq bóliniwi, dialektlik ózgeshelikleri túrinde, grammatikalıq formalarda (morfologiyalıq sóz jasalıw) keliwi – ele izertlenbegen, óz sheshimin kútip turǵan máselelerden esaplanadı.
Sonlıqtan da, qaraqalpaq tilinde awqat atamaları túsindiriw, sózlikte beriw, teoriyalıq problemaların islep shıǵıw áhmiyetli bolıp tabıladı. Til leksikasınıń belgili bir toparın quraytuǵın awqat atamaları qatarın tolıqtıratuǵın leksikalıq birlikler ele arnawlı túrde izertlenbedi, bunı qarastırıwda qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi (QTTS), folklorlıq shıǵarmalar, ádebiyat wákilleri dóretpeleri tili, dialektlik ózgeshelikke iye sózler t.b. materiallar arqalı úyrendik.
Tildegi awqat atamaları sózlik quramnıń bir bólegi ekenligin lingvistikalıq jaqtan talqılaw – onıń teoriyalıq áhmiyetin belgilese, ámeliy jaqtan qaraqalpaq tili hám ádebiyatı qánigeligi studentleri, ulıwma orta bilim beretuǵın mektep oqıwshılarınıń awqat atamaların ele de tereńirek úyreniwge degen talaplarına juwap beredi degen pikirdemiz.
Haqıyqatında da, tilimizdegi bunday sózler leksikanıń belgili bólegin quraydı, sebebi adamzat jasap, tirishilik etkennen keyingi dáwirlerde onıń jasaw tárizinde awqatlıq zatlar, taǵamlar áhmiyetli orındı iyeleydi. Sonlıqtan, olardıń kelip shıǵıwı, qáliplesiwi, sózlik qordan orın alıwı – tábiyǵıy jaǵday hám xalqımızdıń milliy turmısı, sana sezimin basqa xalıqlar hám milletlerden ayırıp turadı.
Sózlik quramnıń rawajlanıwı haqqındaǵı másele – tildiń tiykarǵı qatlamlarınıń biri sıpatında tanılatuǵın arnawlı túsiniklerdi ańlatıwshı atamalar sistemasın hár tárepleme tereń úyreniwdi talap etedi. Sebebi, olarsız ulıwma tilimizdegi sózlerdiń qurılısı boyınsha belgili juwmaqlarǵa kele almaymız.
Leksika tarawınıń rawajlanıwı haqqında prof. N.A. Baskakov «Qaraqalpaq xalqınıń ekonomikası, mádeniyatı, tili hám ádebiyatınıń rawajlanıwı óz gezeginde qaraqalpaq tili leksikasınıń óndiris penen mádeniyattıń barlıq tarawlarına tiyisli terminologiyasınıń bayıwına sebepshi boldı» [Baskakov, 1971, -b. 208] dese, al E. Berdimuratov «Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı kóp ásirlik tariyxıy dáwirler dawamında qáliplesip, ol kóp ǵana leksikalıq elementler menen bayıdı, solardıń arasında terminler tiykarǵı orınlardıń birin iyeleydi» [Berdimuratov, 1989, -b.10], – dep kórsetedi.
Sońǵı dáwirlerde siyasiy, social-ekonomikalıq turmıstıń túpkilikli ózgeriwi hám rawajlanıwı menen sózlik quramda, sonıń ishinde awqat atamaları da jańalıqlar payda bolıp, oǵan basqa tillik ózlestirmelerdiń de kirip atırǵanın bayqaymız. Bunıń baslı sebebi- adamlardıń hám jámiyetimizdiń ósiwi barısındaǵı basqa xalıqlar menen doslıq múnásibetlerge de baylanıslı.
Awqat atamaları qaraqalpaq tiliniń leksika tarawınıń izertlew obektlerinen biri. awqat atamaları eń dáslepki mánisi boyınsha – atama, yaǵnıy sóz. Olar til birligi sıpatında onıń hár qıylı tarawlarında túrlishe usıllar hám baǵdarlarda izertlenedi. Tilimizdegi belgili predmet atamaların tematikalıq toparlarǵa bólip úyreniw máselesi Sh.Karimxodjaev [5], Q.Paxratdinov [10], J.K.Nurmaxova [9], Q.Bekniyazov [1] hám t.b. ilimpazlardıń ilimiy-izertlew jumıslarında, kandidatlıq dissertaciyalarında sóz etilgeni menen olar boyınsha óz aldına izertlew jumısları orınlanbaǵanlıǵın kóremiz.
Degen menen, awqat atamalarınıń dialektlik ózgeshelikleri O.Dospanovtıń monografiyasında hám bir qansha dereklerde de kóplep ushırasadı. Bul jaǵınan tilimizdegi awqatlıq zatlardıń, olardıń leksika-semantikalıq, morfologiyalıq, sintaksislik hám basqa da tillik ózgesheliklerin keń túrde, tereńirek izertlew óz sheshimin kútip turǵan máselelerdiń biri. Sebebi, awqat – adam ómirindegi ajıralmas túsinik, terminlik derek, al onıń atamaların tillik jaqtan izertlew qaraqalpaq til bilimi aldındaǵı áhmiyetli wazıypalardan esaplanadı.
Tilimizdegi azıq-awqat atamalarınıń leksika-semantikalıq ózgesheliklerin izertlew sońǵı dáwirlerde ádewir dárejede rawajlandı.
Sebebi, atamalardıń ulıwma sózlik kuramındaǵı leksikalıq hám ishki mánisine dıqqat bóliw, onı lingvistikalıq, sonday-aq geyde etimologiyalıq jaqtan tallawda zárúriy dep esaplaymız.
Awqat atamaları tillik ózgesheliklerin leksika-semantikalıq usılda anıqlaw – bul tildiń arnawlı tallaw usılı bolıp esaplanadı.Bunnan basqa tilimizdegi awqat atamaları qosımsha terminlik máni júklenedi. Ekinshiden, leksika-semantikalıq ózgesheligi boyınsha sol itibarǵa alınǵan awqat atamaları dáslepki mánisi, házirgi ádebiy tildegi xızmeti, qollanıw órisi boyınsha sheklengenlik yamasa sheklenbegenlik (hár qıylı aymaqlarda bir awqat atamasınıń túrlishe tillik formalarda ushırasıwı názerge alınadı) dárejesine dıqqat bólinedi.
1. QTTS te taǵam atamaları frazeologiyalıq sóz dizbekleri túrinde ushırasadı: Kómesh – qolamtaǵa pisirilgen kishkene shórek nan. Hár kim óz kómeshiniń tez piskenin táwir kórip, shoqtı óz kómeshine kóp tartadı eken (A.Dabılov, QTTS, III tom 15-b.).
Sonday-aq, kómesh tuwra mánide, al ayırım jaǵdaylarda awıspalı mánide kelgen. Hár kim kómeshine kúl tartqan zaman.
Sońǵı mısaldaǵı «kómeshine kúl tartıw» dizbegi óz jeke basın hám mápin oylawshılıq degendi ańlatıp, awıspalı mánide qollanılǵan.
Kómesh qollanıwı jaǵınan taǵam, awqat ataması túrinde búgingi kúnde qollanılmaydı, yaǵnıy lingvistikalıq jaqtan onıń mánisi tarayǵan hám gónergen sózge aylanıp baratır dep esaplaw múmkin.
2.Taǵam atamaları awızeki sóylew tilinde awıspalı mánilerde ushırasadı. «Sıqpanıńdı sıqpay, kespenińdi kespey otır». Bundaǵı sıqpan awqat atamaları erte zamanlarda xalqımızdıń júweri unınıń qamırınan tayarlanatuǵın awqatı. Oǵan QQTS te tómendegishe anıqlama beriledi: Sıqpan - qamırdı qol menen sıǵıp, barmaqlardıń arasınan ótkerip pisirilgen awqat (QTTS, IV, 242-b.).
3. Awqat atamaları ushırma sózler túrinde de ushırasadı. «Hay-hay janım toraq suw» degendey, bular qısınbaydı (T.Q.).
«Balıqtıń bel kespesin jemegen basım,
Qoydıń quyqalı góshine tap boldım» - degen eken bayaǵıda bir shopannıń balasına turmısqa shıqqan balıqshınıń qızı (A.Sadıqov).
Toraq suw Awqat atamaları – aǵarǵanǵa baylanıslı bolıp, ol kóbinese xalıqta tımaw keselliklerinde usınıladı, keltirilgen ushırma sózdiń quramında sóylewshiniń pikirin ayrıqsha kórkemlik penen bayanlawda xızmet etedi.
Al «balıqtıń bel kespesi» bolsa bul balıq góshiniń belgili bir bóleginiń ataması, ol taǵam túrinde de usılay ataladı. «Quyqalı gósh» dizbegine QTTS te tómendegishe anıqlama berilgen: Quyqa – janlı-janıwardıń bas sıyraqlarınıń úytilgen eti, terisi.
Ashlıqta jegen quyqanıń, toqlıqta mazası ketpes (Qq. x. n.)
Bul mısaldaǵı quyqa sózi awıspalı túrde kelgen. Xalıq awzında kúndelikli aytılıp júrgen bul ushırma sóz tómendegishe variantta da ushırasadı:
Bekire balıqtıń bas kespesin jemewshi edim,
Quyqalı qoy góshine qarap qaldım (Qq .x. n).
4.QTTS te naqıl-maqallardıń quramında da awqat atamaları kóplep ushırasadı:
Nan piskenshe gúlshe kúyedi,
Ras sózge hámme basın iyedi (Qq. x. n,33-b.).
Gewdeńnen jan ketpese,
Awızdan nan ketpeydi (Qq. x. n., 37-b.).
Qaraqalpaq tilindegi naqıl-maqallarda nannan tısqarı basqa da awqat atamaları tómendegishe mısallarda ushırasadı:
Arpa, biyday, aq boladı,
Sarı qawın qaq boladı,
Sarı mayǵa bılǵaǵan,
Sóktiń dámi kóp boladı (Qq. x. n, 36-b).
Mısallardaǵı qaq, sarı may, sók – bul kóbinese awqatlıq zatlardıń azıqlıq tiykarı ekenligi QTTS te belgilep ótilgen.
Qaq – taǵamına TS te tómendegishe anıqlama beriledi.
Qaq I at.Qattı jawın – shashın suwlarınan taqır jerdiń oyında jıynalǵan irkindi suw. Qattı jerde qaq turar (QQ.x. n.)
Qaq II at.Alma, qawın, erik t.b. tilip keptirilgen jemislerdiń túrleri : qawınqaq, qaq erik.
Qaq III kel.Keptirilgen, quwratılǵan, qatqan, kepken.
Qaq sóziniń bunnan basqa da mánilik hám funkciyalıq xızmetlerin dawamlap aytıwǵa boladı: Mısalı: hárekettiń yaki belginiń belgisi, haywanatlardıń awqatlıq zatı, yaǵnıy tirishilik tiykarı bolsa, adamlar ushın áhmiyetli awqat atamaları.
Bul tárepinen qaraytuǵın bolsaq, qaq sózi birdey formada, bir neshe orında kelip, hár qıylı mánilik belgilerdi ańlatıp, naqıl-maqalda ańlatqan mánisi menen birlikte ádebiy tildegi (II) mánisi boyınsha óz-ara omonimlik xızmettegi atamalar qatarına kiredi.
Joqarıdaǵı mısalda keltirilgen sarı may, sók – bul milliy taǵamlardıń azıqlıq tiykarı. Aytılǵanlarǵa qosımsha, qawın palız egininiń qatnasında tayarlanatuǵın qaraqalpaq milliy taǵamlarınan biri qawınqaq, qawınqurt.
Qawınqaq – pisken qawındı jińishkelep tilip, kúnge keptirip, keyninen ǵarbızdıń suwına salıp, tulımlap órilgen taǵam (QTTS, III tom, 149-b).
Qawınqurt – qawındı aǵarǵan menen qaynatıp, onı domalaq yamasa sopaq etip, keptirip islengen taǵam (QTTS, III tom, 150-b).
Juwmaqlap aytqanda qaraqalpaq tilin rawajlandırıw boyınsha qararǵa muwapıq, Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesine:
2021-2030-jıllarda qaraqalpaq tilin rawajlandırıw hám til siyasatın jetilistiriw koncepciyası hámde onıń 2021-2023-jıllarda ámelge asırıw baǵdarlamasında hám Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesine basqıshpa-basqısh ótiwdi támiyinlew boyınsha «Jol kartası»nda belgilengen wazıypalardıń óz múddetinde sapalı orınlanıwın támiyinlew boyınsha hár sherekte juwapkerlerdiń esabatın tıńlap barıw;
Xalıq bilimlendiriw ministrligi, Ózbekstan Ilimler akademiyasınıń Qaraqalpaqstan bólimi, Innovaciyalıq rawajlanıw basqarması, Málimleme hám ǵalaba kommunikaciyalar basqarması, joqarı oqıw orınları, tiyisli ministrlikler hám mákemeler menen birgelikte qaraqalpaq tiliniń leksikografiya tarawın rawajlandırıw, jańa áwlad oqıw hám atamalar sózliklerin jaratıw, olardıń elektron variantların iske túsiriw;
joqarı oqıw orınları menen birgelikte filologiya tálim baǵdarlarında «Kompyuter lingvistikası», «Ámeliy filologiya» qánigeliklerin shólkemlestiriw;
Málimleme texnologiyaları hám kommunikaciyalardı rawajlandırıw basqarması, Innovaciyalıq rawajlanıw basqarması, Tashkent informaciyalıq texnologiyaları universiteti Nókis filialı menen birgelikte qaraqalpaq tilinen shet tillerge hám shet tillerden qaraqalpaq tiline awdarma islewshi kompyuter baǵdarlamasın jaratıw;
Qaraqalpaqstan Teleradiokompaniyası menen birgelikte tiyisli shólkemlerdiń qatnasıwında balalar ushın óz aldına qaraqalpaq tilindegi telekanal shólkemlestiriw, «Tilge itibar», «Ana tilinde sóylesemiz», «Sheshenlik sheberligi», «Til – millettiń aynası», «Kitap – bilim bulaǵı», «Bilimli jaslar – keleshek qurıwshısı» hám basqa da kórsetiw hám esittiriwlerdi shólkemlestiriw;
Qaraqalpaqstan Teleradiokompaniyası, milliy-mádeniy oraylar menen birgelikte milletler aralıq qatnasıqlardı, tatıwlıqtı bekkemlew hám olardıń turmısın, úrp-ádet hám dástúrlerin, tilin, tariyxın hám mádeniyatın úgit-násiyatlawshı arnawlı kórsetiwlerdi shólkemlestiriw;
Finans ministrligi menen birgelikte Qaraqalpaq tilin rawajlandırıw fondın qarjılandırıw ushın 2021-jıl dawamında Qaraqalpaqstan Respublikası respublika byudjetiniń qosımsha derekleri esabınan 1,0 milliard swm hám 2022-jıldan baslap hár jılı zárúr byudjet qarjıların ajıratıw wazıypaları júklendi.²