Qaraqalpaqstan mádeniyatı (1917-1980 jj)

---

12-Тема: Qaraqalpaqstan mádeniyatı (1917-1980 jj)
 
Jobası 
1. 1930-jılları qaraqalpaq tariyxı hám mádeniyatı izertleniwi. 
2. Qaraqalpaqstanda mádeniy aǵartıw mákemeleri 
3. Qaraqalpaqstanda repressiyalıq háreket keńes húkimetiniń ornatılıwı 
Ádebiyatlar 
1. Karimov I. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 1995. 
2. Babashev SH. Qaraqalpaqstanlı jawıngerlerdiń qaharmanlıqları máńgi jasaydı N 2011 
3. Babashev SH. Ullı jeńistiń deregi-ruwx. N.1997. 
4. Koshanov B.A., Elmuratov A. I.Ullı watandarlıq urıs jılları Qaraqalpaqstanda xalıq 
densawlıg’ın saqlaw xızmetiniń tariyxınan. N. 1996. 
5. Qaraqalpaqstannıń jańa tariyxı. N. 2003. 
6. Sarıbaev K. Istoriya orosheniya Karakalpakstana. N. 1995. 
7. El ag’asınıń ekinshi ómiri. N. 2005. 
1933-jılı Leningradta Qaraqalpaqstannıń óndiriwshi kúshlerin izertlew 
boyınsha 
birinshi 
konferenciya 
shólkemlestirildi. 
Konferenciyaǵa 
Qaraqalpaqstannan 
K.Nurmuxammedov, 
G.Ubaydullaev 
h.t.b. 
qatnastı. 
Konferenciyada 30 bayanat bolıp, sonıń 10 bayanatın Qaraqalpaqstanlı ilimpazlar 
hám xızmetkerler isledi.
1930-jılları qaraqalpaq tariyxı hám mádeniyatı izertlene basladı. Onda shıǵıs 
xalıqların izertlewshi tariyxshı P.P Ivanovtıń salmaqlı úlesi bar. 1937-jılı arxeolog 
S.P.Tolstov basshılıǵındaǵı Xorezm arxeologiyalıq-etnografiyalıq ekspediciyası 
jumıs basladı.
1928-jılı Qaraqalpaqstan jazıwshılar awqamı dúzilip, ol 1932-jılı 
«Qaraqalpaqstan sovet jazıwshıları awqamı» bolıp qayta dúzildi, onıń organı 
«Milliy ádebiyat» shıǵa basladı. Talantlı jıraw hám baqsılar Esemurat Nurabıllaev, 
Qurbanbay Tájibaev, Esjan Qospolatov, Japaq Shamuratov h.t.b. xalıqqa xızmet etti.
1934-jılı 10-iyulde Qaraqalpaqstan jazıwshılarınıń birinshi sъezdi shaqırıldı. 
1939-jılı Qaraqalpaqstanǵa Moskva jazıwshılarınıń bir toparı keldi hám olar rus 
tilinde «Poetı Qaraqalpaqstana» toplamın baspadan shıǵardı.
Qaraqalpaqstan teatr kórkem óneri 1920-jıllardıń basında dúzilgen dramalıq 
dógereklerden ósip shıqtı. Olarda qánige artistler bolmay, qaladaǵı jasawshı 
adamlar, oqıw orınlarınıń studentleri qatnastı.
1925-jılı pedagogikalıq texnikumnıń biologiya oqıtıwshısı Z.F.Qasımov «Tań 
nurı» dramalıq dógeregin shólkemlestirdi, ol 1927-jılı Á. Ótepov basshılıǵındaǵı 
birden-bir wálayatlıq milliy truppa bolıp dúzildi. Al, 1930-jılı dekabrde direktorı 
Á.Ótepov bolǵan birinshi qaraqalpaq teatrı ashıldı. 1934-jılı Moskvadaǵı 
A.N.Lunacharskiy atındaǵı teatr kórkem óneri institutında Qaraqalpaqstannan 33 
adam oqıdı. Soń olar Qaraqalpaqstanda teatr kórkem ónerin rawajlandırıwda 
áhmiyetli orın iyeledi. 
Bul jılları Qaraqalpaqstanda kino iskusstvosı kózge túse basladı. Tórtkúlde 
Rossiya kinosınıń respublikalıq bólimi shólkemlestirildi. Kinoteatr qurılısları 
baslandı. Moskva qalasınıń Dzerjinskiy rayonlıq keńesi respublikaǵa birinshi ret 
dawıslı kino úskenelerin jiberdi. Sonday-aq respublikada radio esittiriw keń tarqala 
basladı. Dáslepki radio esittiriw stanciyası qurıldı. 

---

Bul jılları Qaraqalpaqstanda mádeniy aǵartıw mákemeleriniń tarawları jıl 
sayın ósti. 1924-jıldan baslap Qaraqalpaqstanda gazetalar shıǵa basladı. Usı jılı eki 
gazeta - «Birinshi adım» (Xojelide) hám «Erkin Qaraqalpaqstan» (Tórtkúlde) 
baspadan shıqtı. Biraq bul gazetalardıń tipografiyalıq bazaları júdá tómen edi, onıń 
ústine qániygeli hárip teriwshiler de joq edi. Sonlıqtan «Birinshi adım» gazetası 
jabılıp, tek «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetası shıǵa basladı, soń ol «Miynetkesh 
qaraqalpaq», 1931-jılı «Qızıl Qaraqalpaqstan» atı menen baspadan shıǵıp turdı. 
1933-jıldan baslap «Sovetskaya Karaklpakiya», «Jas Leninshi», «Jetkinshek» hám 
«Sovet muǵallimi» baspadan shıǵa basladı.
Solay etip, Sovet hákimiyatınıń dáslepki 20 jıllıq ústemligi dáwirinde 
xalıqlardıń ruslasqan mádeniyatı ádewir rawajlandı, biraq milliy mádeniyat hám 
ruwhıy turmısı hár tárepleme sheklendi. Xalıqlardıń milliy úrp-ádetleri menen 
mádeniy miyrasları biykar etildi.
1920-1930 jılları Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq, jámiyetlik-siyasiy, 
mádeniy hám ruwxıy turmısın pútkilley ózgerte baslaǵan dáwir boldı. Solay bolsa 
da Qaraqalpaqstan xalıqları ózine tán ózgesheliklerin saqlap qalıw ushın barınsha 
háreket etti. 
1933-jıldan baslap Nókiste mektepler ushın sabaqlıqlar basıp shıǵarıla 
basladı. 1944-jıldan baslap jaslar ushın keshki mektepler de shólkemlestirildi.
1941-1943-jıllar 377 muǵallim tayarlandı. Sonıń menen birge muǵallimler 
tayarlaytuǵın 6 aylıq kursta 400 adam pitkerdi. Mektep oqıwshıları urıs jıllarında 
frontqa járdem fondların shólkemlestirip, ekshembilerge qatnastı. 
1944-jıldan baslap respublikamızda úsh mámleketlik teatr, 3 rayon aralıq 
kolxoz teatrı, mámleketlik filarmoniya, 187 klub, 35 rayonlıq mádeniyat úyi, klub 
hám kitapxana, oqıw úyleri, 217 háweskerler dógerekleri, orkestr, qosıq-ayaq oyın 
ansambli xalıqqa xızmet etti. 
Joqarı qánigeli padagog kadrlardı tayarlaw maqsetinde 1944-jılı 
Qaraqalpaqstan muǵallimler institutı pedagogikalıq institut bolıp ashıldı. 
Urıs jıllarında bul jerde Qaraqalpaqstanǵa kóshirip ákelingen ilimpazlar 
professor G.D.Petrov, M.V.Porodokov, docentler S.A.Fisher, N.D.Shepkin student-
lerge tálim-tárbiya berdi. Sonday-aq 240 orınlıq sırttan oqıw bólimi ashıldı. 
Qaraqalpaqstannıń 1920-1940-jıllar aralıǵında siyasiy hám sociallıq 
tariyxında repressiyalardıń bir neshe tolqını bolıp ótti. Bul tolqınlar qaraqalpaq xalqı 
tariyxında qayǵılı izler qaldırıp, xalıqtıń eń sawatlı, dáwjúrek perzentlerin nabıt 
qıldı.
Qaraqalpaqstanda repressiyalıq háreket keńes húkimetiniń ornatılıwı menen 
iske asırıldı. Sebebi keńes húkimetiniń ornawı ǵalaba xalıqtıń talabı boyınsha 
islenbegen edi. Sonıń ushın da Ámiwdáryanıń tómengi jaǵında 1917-1922-jılları 
ǵajja-ǵaj kóterilsiler bolıp ótti. Keńes húkimetine qarsı gúresken jergilikli xalıq 
wákilleri repressiyaǵa ushıradı. Bul Qaraqalpaqstanda júrgizilgen birinshi repressiya 
edi.
Ekinshi repressiya 1928-1930-jılları boldı. Bul dáwirde, 20-jıllarınıń aqırı 30-
jıllardıń baslarında burınǵı SSSR mámleketiniń ekonomikalıq-sociallıq turmısında 
krizis kútá keskinlese basladı. 1928-jılı partiya qatarınan 200 adam, sovet, xojalıq 
hám koperativlik shólkemlerden 1000 ǵa jaqın, al «qosshı» awqamınan 1730 dan 
artıq adamlar shıǵarıldı.

---

Úshinshi repressiya bul xalqımızdıń ruwxıy baylıgın joq etiwge baǵdarlandı. 
Sol 1928-1930-jılları elimizde latın álipbesine ótiwge baylanıslı bolshevikler barlıq 
arab álipbesinde jazılǵan kitap hám qoljazbalardı joq etiw siyasatın júrgizdi. Ulama 
iyshanlar qamaqqa alındı. 
Tórtinshi repressiya 1932-1933-jılları boldı. Bul «Paxta máselesine» yaǵnıy 
Qaraqalpaqstanda paxta egiwdi en jaydırıwǵa baylanıslı bolıp ótti. Usı jılları 
diyqanlardı burınǵı dástúriy eginleri biyday, júweri hám basqa da eginlerdi egiwdi 
toqtatıp, onıń ornına ǵalaba paxta egiwge májbúrledi. Buǵan ásirese 
respublikamızdıń arqa rayonlarındaǵı diyqanlar qarsılıq kórsetti. Usıǵan baylanıslı 
paxta egiwge qarsılıq kórsetti dep ayıplanıp Shımbay, Taxtakópir, Qaraózek, Xojeli, 
Qońırat rayonlarınıń hár qaysısınan 300 den aslam diyqanlar qamaqqa alında. 1933-
jıldıń ózinde «Bay, iyshan elementler» dep tabılıp 1246 adam kolxozdan shıǵarıldı.
Besinshi repressiya 1934-1936-jılları ǵalaba kolxozlastırıw siyasatına 
baylanıslı júrgizildi. Bolsheviklik belsendilerdiń májbúrlep kolxozǵa tartıwı hám 
diyqanlarǵa jónsiz awıl xojalıq salıqların salıwdıń nátiyjesinde Qaraqalpaqstannan 
mıńlaǵan xojalıqlar basqa jaqlarǵa kóship ketiwge májbúr boldı. 
1934-jılı kolxozlardı jat elementlerden tazalaw kompaniyasınıń júrgiziliwine 
baylanıslı 2 mıń xojalıq kolxozlardan tiykarsız shıǵarıldı. 1935-jıldıń báhárgi egiske 
tayarlıq waqtında túrli jazalar menen 50 adam sud juwapkershiligine tartıldı.
Altınshı massalıq repressiya Qaraqalpaqstanda 1938-jılları bolǵanı málim. 
Bolsheviklik oray jergilikli partiya-Keńes organlarınıń basshıların trockiyshil-
buxarinshil kontrrevolyuciyashıl milletshiler tańbası menen ayıplaw járiyaladı.
Ayırım maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda biziń respublikamızdan 1934-1939-jıldıń 
birinshi yarımı aralıǵında 10 mıń adam repressiya etildi.
Jetinshi repressiya ekinshi dúnya júzilik urıs hám urıstan keyingi jıllarda 
bolǵanı málim. Xalqımızdıń basına awır kúnler tuwǵanda jazalaw organları 
«Germaniya-Yaponiya jansızları» degen tańba menen bir neshe júzlegen ulamalar-
zıyalılar, kolxozshılardı qamaqqa alıp súrgin etti. Qızıl imperiya ústemlik etken 
dáwirde biziń watanımızdıń erkinligin, xalqımızdıń ar-namısın hám qádir-qımbatın, 
milliy dástúrleri menen úrp-ádetlerin qorǵaw ushın gúreste Qaraqalpaq xalqı 
usınday joǵaltıwlarǵa ushıradı.
 
1950-jıldıń ekinshi yarımında institut «Qaraqalpaq mámleketlik institutı» dep 
ataldı. Ol avtonomiyalı respublikamızda birden-bir joqarǵı oqıw ornı bolıp, 
jámiyetlik-siyasiy hám mádeniyattıń rawajlanıwında úlken áhmiyetke iye boldı. 
1966-1967-jıllardan 
baslap Qaraqalpaqstanda pedagogikalıq institut 
bazasında universitet shólkemlestiriwge tayarlıq baslandı. Nátiyjede 1974-jılı 26-
fevralda «1976-1977-oqıw jılınan baslap Nókiste pedinstitut bazasında universitet 
ashılsın» degen qarar qabıl etildi. 
Sonday-aq SoyuzNIXIdıń Shımbaydaǵı zonallıq stanciyası 1958-jılı 
Diyxanshılıq ilim izertlew institutı bolıp qayta dúzildi. 
1945-jılı Xorezm arxeologiyalıq etnografiyalıq ekspediciyası ataqlı ilimpaz 
S.P. Tolstov basshılıǵında óz jumısın qayta basladı.
1959-jılı Qaraqalpaqstan kompleksli ilim izertlew institutınıń bazasında 
Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan filialı dúzildi. 
Álbette, ilimiy mekemeler menen joqarǵı oqıw orınları Qaraqalpaqstannıń 
ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwında áhmiyetli orın iyeledi. Biraq, olar da 

---

xalıq xojalıǵınıń basqa tarawları sıyaqlı, totalitarizm tásirinen sırtta qalmadı hám 
kóplegen unamsız qubılıslar boldı. Ilim izertlew jumıslarınıń xalıq xojalıǵı menen 
baylanısı aytarlıqtay jolǵa qoyılmadı. Ilimpazlardıń Aral krizisiniń aldın alıw 
haqqındaǵı pikirleri sheshiwshi túrde esapqa alınbadı. Qaraqalpaqstanda óndiriwshi 
kúshler talabına muwapıq joqarǵı oqıw orınları ashılmadı. 
1950-jıllardan baslap qaraqalpaq tilinde «Agitator blaknotı» jurnalı basılıp 
shıǵatuǵın boldı. Usı jıldıń iyul ayında Qaraqalpaqstan jaslarınıń gazetası «Jas 
Leninshi» qaytadan shıǵa basladı. Bunnan basqa respublikada bul jılları 
respublikalıq gazeta hám 14 rayonlıq gazetalar shıǵıp turdı.
1956-jıldan baslap «Qaraqalpaqstan ádebiyatı hám kórkem óneri» jurnalı 
jańadan basıp shıǵarıla basladı. Ol 1958-jıldan «Ámiwdárya» dep ataldı. 1957-jılı 
Tashkentte Qaraqalpaqstan kórkem óneri hám ádebiyatınıń 10 kúnligi bolıp ótti.
1966-jılı ádebiyat hám kórkem óner tarawındaǵı eń jaqsı shıǵarmalar ushın 
Respublikalıq Berdaq atındaǵı sıylıq belgilendi. A.Dabılov, T.Qayıpbergenov, 
S.Xojaniyazovlar usı sıylıqtıń birinshi laureatları boldı.
Usı jıllarda respublikada Leningrad mádeniyat kúnleri, Ukraina ádebiyatı hám 
kórkem óneriniń on kúnligi (1966), Túrkmenstan Respublikası (1966), Xorezm 
wálayatı (1968), Qırǵızstan (1969) mádeniyat kúnleri bolıp ótti. Óz gezeginde 
Qaraqalpaqstan mádeniyatı kúnleri Moskva, Ukraina, Túrkmenstan, Qazaqstan, 
Tatarstan, Bashqurtstan, Dagestan h.b. da orınlarda boldı.
1950-jıldan keyin Respublikalıq kitapxana ashıldı. 1966-jılı «Qırıq qız» 
ansambli dúzilip, onıń quramında 59 qız boldı. Usı jılı belgili xudojnik I.V Savickiy 
basshılıǵında kórkem-óner muzeyi ashıldı.
Radio hám televidenie jumısı en jaydı. 1941-jılı mart ayınan Nókis qalasında 
óz jumısın baslaǵan radiostanciya dawısları 1985-jılı xalıqtıń 96% nen aslamınıń 
úylerinde esitildi. 1984-jılı televideniede reńli kórsetiw payda boldı hám 
televideniede kórsetiw kanalları kóbeydi.
1970-jılı Nókis qalasında «Ózkinoxronika» studiyasınıń Qaraqalpaqstan 
filialı ashıldı. Sońǵı jılları ol Qaraqalpaqstan kinostudiyası bolıp shólkemlestirildi.