Qarshi Davlat Universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Geografiya o’qitish metodikasi yo`nalishi

 
I BOB.Shimoliy Amerika mintaqasiga umumiy tafsif. 
1.1.Geografik o'rni chegaralari. 
AQSH hududining kattaligi jihatidan
dunyo mamlakatlari o‘rtasida 4-o‘rinda (Rossiya, Kanada, Xitoydan keyin)
turadi. AQSH iqtisodiy-geografik jihatdan qulay, ammo bir-biridan uzoq uch
hududdan iborat. 
Asosiy hudud (hududi 8.84 mln km/kv, aholisi 303.1 mln kishi) Shimoliy
Amerikaning markazida joylashgan, shimolda Kanada va janubda Meksika
davlatlari bilan (chegaralar tabiiy marralar-tog‘lar, daryo va ko‘llardan o‘tadi
va tinch) chegaralangan va g‘arbdan Tinch okeani sharqdan Atlantika

---

okeani suvlari uning qirg‘oqlarini yuvib turadi. Qirg‘oqlari tabiiy buxta,
gavanlarga boy bo‘lib kemachilikni rivojlantirish uchun qulay. 
Alyaska shtati materikning shimoli-g‘arbiy qismiga joylashgan Tinch
va Shimoliy Muz okeani suvlari bilan o‘ralgan va quruqlikda Kanada bilan
chegaradosh (hudud 1519 km/kv, axolisi 600.0 kishi). Bering bug‘ozi orqali
Rossiya (Ratmanov oroli) va AQSh (Kruzenshteyn oroli) dengiz chegaralari
o‘tadi. Gavayi orollari (16.7 ming km/kv, axolisi 1.3 mln kishi) Tinch
okeanining markaziy qismida (24 ta orol) joylashgan.
AQSH iqtisodiy-geografik o‘rni qulay bo‘lib, jahon mamlakatlari bilan
samarali transport-iqtisodiy aloqalarni olib borish imkonini beradi. 
AQSH nisbatan yosh davlat, yevropaliklar tomonidan XVI-asrdan
boshlab o‘zlashtirgan. Dastlab Atlantika qirg‘oq bo‘yida Buyuk Britaniyaning
13 ta kaloniyasi bo‘lgan. 1776-yili AQSH mustaqilligi elon qilindi. XX-
asrga qadar g‘arbga tomon kengaydi (hududlar sotib yoki bosib olindi va
o‘zlashtirildi). Alyaska 1867-yili Rossiyadan sotib olingan, Gavayi orollari
esa uzoq vaqt AQSH mustamlakasi bo‘lgan. O‘tgan asrning 50-yillarida
Alyaska va Gavayi orollari shitat maqomiga ega bo‘ldi. AQSH iqtisodiy
statistik nuqtai nazardan 4ta makro iqtisodiy rayonga: Shimoliy-Sharq, O‘rta-
G‘arb, Janub va G‘arbga bo‘linadi. Axolini ro‘yxatga olish byurosi esa
AQSHni 9ta rayonlariga: Yangi Angilya, O‘rta Atlantika shitatlari, Janubiy
Atlantika shitatlari, Janubi-sharq markaziy shitatlari, Janubi g‘arb, tog‘li
shitatlar, Tinch okeani shitatlariga ajratadi. 
AQSH federativ respublika, siyosiy-ma‘muriy jihatdan 50 shitat
(shitatlar quyi ma‘muriy okrug grafiklarga bo‘linadi) va Kalumbiya federal
okrugidan iborat. Amaldagi konustitutsiya 1787-yilda qabul qilingan va shu
kunga qadar 26ta o‘zgartirish kiritilgan, xolos. Mamlakat boshlig‘i
Prezident. Qonun chiqaruvchi organ- Kongress. 
Dunyo makromintaqalari o‘rtasida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi
jihatidan Shimoliy Amerika makromintaqasi yetakchi mavqega ega . 

---

Shimoliy Amerika mamlakatlariga Meksikada shimolda joylashgan davlatlar 
AQSH, Kanada va Daniyaning orol mustamlakasi – Grelandiya kiradi. 
Shimoliy Amerika makro mintaqasi iqtisodiy--geografik holati juda qulay 
bo`lib a) Yevroosiyo va Afrika mamlakatlari hamda dunyoning boshqa
mintaqalari bilan qulay iqtisodiy aloqalar olib borish imkonini olib boruvchi,
Atlantika va Tinch okeani suvlarining o`rab turishi; b) Shimoliy Amerika
makromintaqasining chekka shimoliy g`arbida Rossiya bilan juda yaqin
bo`lib , Bering bo`g`izidagi Diomid orollari orqali qisqa masofada ajralib
turishi; v) Aqsh va Kanada qirg`oq bo`ylarining Atlantika va Tinch okeani
halqaro savdo yo`llariga chiqish imkoniyatlari; g) Halqaro Panama kanalining
mavjudligi (Panama Kanali shimoliy Amerika makro mintaqasi siyosiy- 
iqtisodiy hayotida muhim; ) resurs imkoniyatlari jihatlari boshqa okeanlarga
ustun hisoblangan Arktika (Shimoliy Muz okeani) akvatoriyasiga bevosita
tutashligi bilan harakterlanadi . 
Ayni vaqta Grelandiyaning shimoliy va sharqiy qirg`oqlari kemachilik 
uchun noqulay bo`lib, yil bo`yi suzib yuruvchi muz bo`laklari bian qoplangan
. Faqatgina Grelandiyaning unchalik katta bo`lmagan Janubiy – G`arbiy qirg`oq
bo`ylari kemachilik uchun qulay. 
Shimoliy Amerika relefi bir muncha murakkab bo`lsada , xo`jalik yuritish 
uchun (Ayniqsa AQShning asosiy hududi va Kandaning cho`l Provensiyalari) 
juda qulay. Tog` va tekisliklar materik bo`ylab Meridional joylashgandir. 
Makromintaqaning G`arbiy qismida Kordelera tog`lari joylashgan bo`lsa,
sharqida tekisliklar va past tog`lar mavjud. 
Makromintaqaning O`rtacha balandligi dengiz sathidan (G`arbda 1700 m
va sharqa 200-300m) 720 m bo`lib, asosan Kanada, Lavrentiy qirlari , 
Janubda Markaziy tekisliklar (katta qismi AQSH hududida ), g`arbda Kordilera 
tog`lari oldidagi Buyuk tekisliklarga tutashib ketgan, Markaziy tekisliklar
sharqida Appalachi tog`lari mavjud. Kanada Arktika arxipelagining sharqiy
qismi va Grelandiya sohilalri relefi tog`lidir. Makromintaqaning janubiy - 
sharqida tor yo`lak hosil qilgan Atlantika bo`yi past tekisligi va Meksikaning

---

past tekisligi Iqtisodiy jihatdan kuchli darajada o‘zlashtirilganligi bilan ajralib
turadi. 
Kordlyera tog`lari tizimi ko`plab yoysimon tizmlardan iborat bo`lib
ulardan g`arbda balandligi 1000-2000 m ichki yassi tog`lar va platolar 
Mintaqasi mavjud. Bu Yassi tog`liklar supasimon tekisliklar, tizmalar va 
soyliklar ( Katta havzadagi Ajal vodiysi dengiz sathidan balandligi 85 m)
bo`lib, parallel yo`nalgan tog` zanjiridan iborat . Alyaskada to Panama
bo`yniga qadar Kordelera tog` tizmalari cho`zilib yotadi (Eng baland nuqtasi
Alyaska tizmasidagi Mak-Kinli cho`qqisi , 6193 m ) Tinch Okeani sohil
bo`yida nihoyatda tor va uzilib-uzilib joylashgan tekisliklar mavjud.
Kaliforniya yarim oroli AQSHning G`arbidagi xo`jalik jihatdan o`zlashtirish
qulay bo`lgan hududdir . 
Makromintaqa iqlimining tarkib topishida Shimoliy Amerika 
materigining shimoldan – janubga tomon cho`zilib yotganligi muhim o`rin
tutadi . Kordelera tog` tizimining Meridional joylashganligi tinch okeanidan
Kirib kelgan havo massalarning tasirini pasaytiradi .Shuningdek , sovuq
Labrador oqimi Makromintaqaning shimoliy-sharqida havoning tez-tez
sovib turishida qishning ayrim yillari juda qattiq sovuq bo`lishida asosiy
sababchidir.
Shimoliy Amerika makromintaqasida arktika , subarktika , mo`tadil va
subtropik iqlim mintaqalari shakillangan. Arktika iqlim mintaqasida
Grenlandiya oroli , Kanada , Arktika arxipelagi va materikning Shimoliy
qirg`oq bo`ylaridan to Shimoliy Qutbga qadar bo`lgan hududlar kiradi . Qish 
uzoq davom etadi, Alyaska va Kanada SHimoliy- G`arbida -64 *, 
Grenlandiya muz qoplamida (300 m balandlikda ) -70* sovuq bo`ladi. Yoz
sovuq , iyulda havo harorati -0* atrofida kuzatiladi . Shimoliy Muz okeanining
sharqiy orollari va Grenlandiya abadiy muzliklar bilan qoplangan . 
Subarktika iqlim mintaqasiga Alyaska yarim orolida , Gudzon qo`ltig`i
sohil bo`ylari , materikning Bir qismi 60 – parallel janubiga qadar va
Labrador yarim orolining shimoli kiradi. Qirg`oq bo`ylarida yanvarning o`rtacha 

---

harorati -15 * , markaziy qismlarida -30*, iyulning o`rtacha harorati
+8,+12 * . Ko`p yillik muzliklar tarqalgan , yiligi 300 mm yog`in yog`adi.
Mo`tadil iqlim mintaqasi janubda 40* Shimoliy Kenglik (G`arbiy qirg`oq
bo`ylarida 45* shimoliy kenglikga qadar) cho`ziladi: Dengiz kontinental va 
mo`tadil kontinental iqlim oblastlariga bo`ladi. Yoz nisbatan issiq (O`rtacha+20* 
) , qish -9-10* , 500mm dan 200 mm gacha (G`arbiy qirg`oq Bo`yi ) yog`in
yog`adi . Subtropik iqlim mintaqasi materikning Janubida 40* va 30* shimoliy
kengliklarni o`z ichiga oladi. Bu iqlim mintaqasida ham o`rta dengiz
kontinental va subtropik iqlim oblastlari mavjud. O`rta dengiz iqlim muhiti
g`arbiy qirg`oq bo`yi hududlarida nam va iliq qish, quruq va issiq yoz
qaror topishiga sabab bo`ladi. Kontinental iqlim markaziy hududlarda
hukmron, yoz issiq +25,+30* , yanvar oyidan -0* Atrofida bo`lib shimoldan
sovuq havo massalari kirib Kelganda qisqa muddatli qattiq sovuq bo`ladi
va qor yog`adi. Yillik yog`in miqdori 400-600 mm atrofida . Subtrpoik nam
iqlim Florida yarim orolning shimoli , Atlantika qirg`oq bo`yida qaror
topgan bo`lib, qishi iliq, yozi issiq va sernam.
Shimoliy Amerika makromintaqasi ichki suvlari boyligi bilan ajralib
turad. Ichki suvlarda qishloq xo`jaligida, kemachilik va energoresurs sifatida 
keng foydalaniladi. Dunyodagi eng uzun daryo –Missisipi Daryosi (Miisuri 
bilan uzunligi 6019km ) va eng katta Buyuk Ko`llar guruhi (Yuqori, 
Michigan , Guron av Ontario) yirik suv tizimini tashkil qiladi. Missisipi
daryosi Buyuk ko`llar bilan kanallar orqali qo`shilgan. Eri va Ontario
ko`llarini tutashtiruvchi Niagara daryosiga mashhur 50 m yuqoridan otilib
tushuvchi Niagara sharsharasi bor. Buyuk Ko`llar Shimoliy Lavrenti daryosi 
orqali Atlantika okeaniga quyiladi . Markaziy daryosi Shimoliy Muz
okeaniga va Kolorado (Yirik GES Kaskadlari barpo qilingan ) daryosi
tinch okeaniga quyiladi Shimoliy Amerika Makromintaqasi tuproq va 
o`simlik olami juda xilma-xil bo`lib shimoldan janubga tomon o`zgarib
boradi. O`rmonlarga juda boy, ayniqsa Kanada o`rmon resusrlari dunyo 
ahmayatiga molek bo`lib, asosan igna bargli daraxtlardan iborat . Yirik tog`

---

tizmlari, o`rmonlar, Ko`lllar va go`zal qirg`oq bo`ylari, turzm va dam olish 
maqsadlarida keng foydalaniladi . Tabiatni qo`riqlash va Atrof muhitni
muhofaza qilish maqsadlarida yirik milliy parklar (AQShda 27 ta , Kanadada 19 
ta ) qo`riqxonalar barpo qilingan bo`lib, juda katta daromad keltirad. Foydali 
qazilmalarga juda boy . Foydali qazilmalar Kanada qalqoni (Temir, titan
rudalari, mis, nikel, va uran rudalari , oltin va rangli metallar ) , Kordelera
tog`larida (oltin , Kumush ,mis , rux, qo`rg`oshin, molibden, volfram, simob, )
Keng tarqalgan . Missisipi daryosi quyi oqimi va Meksika qirg`oq Bo`yi
hududlari Neft va tabiiy gazga boyligi bilan alohida ajralib turadi .
Shimoliy Amerikadagi davlat. Shimolda Kanada (Chegara uzunligi -8893 
km , Shimoliy Amerikaning Shimoliy -g`arbida joylashgan Alyaska shtatining
Kanada bilan chegara uzunligi -2477 km ), Janubda Meksika (3326 km )
bilan chegaradosh . Mamlakat g`arbida Tinch okean , Sharqda Atlantika okeani , 
janubda Meksika ko`rfazi bilan tushib ketgan. Undan tashqari , AQShga Gavayi 
orollari, Guan orollari, Sharqiy Samoa, Virgi orollari hamda , Kuba Orolidagi
Guantanomo harbiy bazasi qarashlidir. Chegaralarning umumiy uzunligi - 12248
km. Qirg`oq bo`ylab chegara uzunlig -19924 km . AQSh maydon jihatdan
dunyoda Rossiya , Kanada va Xitoydan keyingi 4 o`rinda turadi . AQSH
toglar va bepayon tekisliklar mamlakati. Mamlakat relefining g`arbiy
qismlari tog`li, sharqiy qismi esa tekisliklardan iborat , Mamlakat hududining 
yarmiga yaqinini tog` tizmalar, tog` tekisliklari, va Kordiler yassi tog`lar
egallagan . Kordiler tog`larining yuqori cho`qqisi balandligi 4000 M
bo`lgan UIT (4419 m) hisoblanadi . Sharqda Appalachi tog`lari joylashgan.
Uning baland nuqtasi - Mittchil (2037 m) . Mamlakat va Shimoliy
Amerikaning yuqori nuqtasi Mak-Kinli tog`i (6199 m) Alyaskada joylashgan.
Qit‘aning eng past joyi Kaliforniyadagi O`lim vodiysi (Dengiz sathidan – 
86 m pastda ) hisoblanadi . Kordiler va appalachi tog`lari orasida Markaziy
va Ulug` keng ichki vodiylari hamda Meksika past tekisliklari yastanib
yotibdi . Asosiy daryolari Missisipi, Missuri , Ogayo, Kolarado, Kolumbiya, va
Yukon (Irmoqlari bilan birga ) . Mamlakatning shimoliy sharqida Yuqori , 

---

Michigan , Guron , ERi, Ontario, ko`llaridan iborat Buyuk ko`llar tizimi
mavjud . Mamlakatda ko`p so`nli muzliklar davri ko‘llari bor . Yuta Shtatida
joylashgan Katta Sho`r ko`l ham muzliklar davrida vujudga kelgan . AQSH
quyidagi foydali qazilmalar zahirasiga ega : Ko`mir , tabiiy gaz, oltin, neft , 
gaz, uran ,mis , qorg`oshin, temir alyuminiy rudalari , fosforitlar hamda
yog`och. Haydaladigan yerlar butun hududning 20 % i , O`rmonlar va
dashtliklar 29 % , o‘tloq va yaylovlar 26 %ni tashkil qiladi . 
Iqlimi –keskin konitnental. O`simlik duyosi juda boy . Bu yerda iqlim
zonalarning o`zgarishiga qarab flora ham o`zgarib boradi. AQShda moh va
lishayniklardan tortib palma va sekvoyya daraxtlari mavjud. Hayvonot olami 
ham turfa , u ham flora kabi iqlim zonalari o`zgarishiga qarab, o`zgarib boradi 
. AQSHning maydoni 9 mln 364 ming kv km . poytaxti Vashington. Hududining
kataligi jihatidan Jahon mamlakatlari o`rtasida Rossiya Kanada va Xitoydan 
keyin 4 o`rinda turadi . AQSHning geografik o`rniqulay bol`ib ammo bir-
biridan uzoq 3 hududdan iborat. 
1.
Asosiy hudud Shimoliy Amerikaning markazida joylashgan , Shimolda 
Kanada va Janubda Meksika davlatlari bilan chegaradosh . 
2.
Alyaska Shtati mamlakatning shimoliy g`arbida joylashgan Tinch va
Shimoliy Muz okeani suvlari bilan o`ralgan . Quruqlikda Kanada
bilan chegaradosh. 
3.
Gavaya orollari Tinch Okeanini markaziy qismida joylashgan .
AQSHning iqtisodiy geografik o`rni qulay bol`ib Jahon mamlakatlari bilan
samarali transport iqtisodiy aloqalarni olib borish imkoniyati bor. AQSh
fedarativ respublika siyosiy- mamuriy jihatdan 52 shtat, Kolumbiya federativ 
okrugidan iborat .

---