Qatti dene aylanba qozǵalis dinamikasiniń tiykarǵi nizami. Giroskoplar Reje

Qatti dene aylanba qozǵalis dinamikasiniń tiykarǵi nizami. Giroskoplar
Reje:
1) Qattı deneniń aylanba
háreket dinamikası. Kúsh momenti. Inertsiya momenti.
2) Shteyner teoremasi.
3) Aylanba háreket dinamikasınıń
tiykarǵı nızamı.
4) Giroskoplar.

Aylanba háreket dep sonday háreketke aytıladıki, bunda dene barlıq noqatlarınıń traektoriyaları, orayı aylanıw o'qi deyiluvchi bir sızıqta bolǵan konsentrik sheńberlerden ibarat boladı. Qattı jismni aylanba háreketke keltiriw ushın oǵan qandayda bir kúsh tásir etiwi kerek.
Qattı deneniń aylanba háreketin dinamika kózqarastan tekserilgende kúsh túsinigi menen bir qatarda kúsh momenti túsinigi, massa túsinigi menen bir qatarda inersiya momenti túsinigi de kiritiledi Kúsh momenti. Aylanıw oǵına iye bolǵan qandayda bir denege kúsh tásir etkende onıń qanday háreket etiwi tek bul kúshdıń san ma`nisine baylanıslı bolmay, onıń baǵdarı hám qoyılıwına da baylanıslı. Bulardıń hámmesin birgelikte esapqa alıw ushın kúsh momenti úlkenligi qabıl etilgen.
Inersiya momenti. Qandayda bir m massalı noqatlıq deneniń aylanıw oǵına salıstırǵanda inersiya momenti dep onıń massasın aylanıw radiusınıń kvadratına kóbeymesi menen ańlatpalanıwshı shamaka aytıladı. I=mR₂ qattı deneniń inersiya momenti onıń bólimleri inersiya momentleriniń jıyındısına teń.
Aylanba háreket- qattı dene aynalǵanda onıń aylanıw o'qida yotmagan hár bir noqatı sheńber yasaydigan hara-kat. Bunda hár qaysı sheńber tegisligi qozǵalmas tuwrı chi-ziq aylanıw oǵına tik boladı, sheńberlerdiń orayı bolsa sol o'qda jatadı. Aylanba háreket múyesh tezligi hám múyesh tezleniwi menen ańlatıladı. Aylanba háreketde ayırım shamalar -Ayalanma háreketti ańlatıwda R hám Δφ polyus koordinatalarınan paydalanıw qolaylı esaplanadı. Bul jerde R (radius ) - qutbdan materiallıq noqatqasha bolǵan aralıq -bolıp tabıladı, φ-polyus múyeshi (búklem múyeshi). Kúsh momenti- kúsh momenti bul jismni qandayda bir kósher átirapında aylantıriwshı kúshdıń ólshewi. Sızıqlı kine-matikada kúsh deneniń tezleniwi baslawshısı bolsa, aylanba hara-katda kúsh momenti múyesh tezleniwdiń baslawshısı esaplanadı. Kúsh momenti vektor shama. Kúsh mo-mentining baǵdarı tásir etiwshi kúshdıń baǵdarına baylanıslı. Kúsh momentin esaplaw formulası - O'qga salıstırǵanda kúsh momenti yamasa ápiwayıǵana kúsh momenti kúshdıń radiusqa perpendikulyar bolǵan hám kúsh qóllaw noqatında sızılǵan tuwrı sızıqqa proyeksi-yasi, bul noqattan o'qgacha bolǵan aralıq -ga kópaytriladi. Impuls momenti- Materiallıq noqattıń impulsi r = m*v. Usı materiallıq impulsning ixti-yoriy qozǵalmas O noqatqa salıstırǵanda momenti tómendegi kóbeytpe menen anıqlanadı. Impuls momentin esaplaw formulası - Tezlik menen hara-katlayotgan m massa -li materiallıq noqat im-pulsga iye. Usı materiallıq impulsning qálegen qozǵalmas O noqatqa salıstırǵanda momenti tómendegi kópmaytma menen anıqlanadı. Impuls momentiniń saqlanıw nızamı - Bóleksheler yamasa deneler sistemasınıń impuls momentleri bul sistemaǵa kiretuǵın barlıq deneler impuls momentleriniń vektor jıyındısına teń. Inersiya momenti-Qandayda bir m massalı noqatlıq deneniń aylanıw oǵına salıstırǵanda inersiya momenti dep onıń massasın aylanıw radiusınıń kvadratına kóbeymesi menen ańlatpalanıwshı shamaka aytıladı. I=m*R₂ qattı deneniń inersiya mo-menti onıń bólimleri inersiya momentleriniń jıyındısına teń. Inersiya momenti ayırım dereklerde aylan -má háreket inersiyası dep da ataladı. Sonıń menen birge, ol ekinshi massa momenti dep da aytıladı. “ekinshi” sózi ol kúsh jelkesiniń kvadratına tuwrı proporsional ekeni-ni bildiriw ushın isleti-ladi. Shteyner teoremasi-Berilgen deneniń ixtiyo-riy o'qqa salıstırǵanda inersiya momenti, sol o'qqa parallel hám deneler massa orayından ótetuǵın o'qqa salıstırǵanda I₀ inersiya momenti menen onıń massası hám aylanıw oǵınan salmaqlıq orayına shekem bolǵan aralıq kvadratı kóbeymesiniń jıyındısına teń.


Deneniń sheńberip atırǵan disk radiusı boyınsha háreketi



Dene aylanıwshı disk radiusı boyınsha
háreketlanayotganda Koriolis kúshiniń baǵdarı

Aylanip atırǵan disk ústindegi deneniń disk menen
koncentrik bolǵan sheńber boyınsha háreketi

Salıstırmalı tezlikti radius boyınsha jónelgen V1 shólkemlestiriw hám radiusqa tik V2 quraytuǵınǵa ajıratıw.

Salıstırmalı tezlikti aylanıw oǵına tik V1 quraytuǵınǵa hám
kósher boyınsha jónelgen V2 quraytuǵınǵa ajıratıw.

F_k Koriolis kúshiniń baǵdarın anıqlaw.

Jer sırtında háreketlenip atırǵan denelerge tásir qılıp atırǵan Koriolis kúshleriniń baǵdarı.



A noqattıń sheńber boyınsha háreketi.

Sheńberip atırǵan qattı jismni júdá mayda bóleklerge ajıratıw.



F kúshdıń O noqatqa salıstırǵanda momenti M vektor arqalı ańlatıladı.

Jup kúshdıń O noqatqa salıstırǵanda momenti y noqattıń ornına baylanıslı emes.


Kisi taslardı ustap turǵan qolın tómenge túsirse, ol tezirek sheńber baslaydı.


Kisi dóngelekti aylantırsa,onıń ózi teris jaǵınasheńber baslaydı.