Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

4- Mavzu: Metallarni to‘g‘rilash texnologiyasi 
Reja: 
1.Metallarni to‘g‘irlash tartibi
2. Toblangan detallarni rixtovkalash (to‘g‘rilash). 
3. Metallarni to‘g‘irlash turlari
Metallarni to‘g‘rilashda tekislanadigan joyni tanlashga alohida e’tibor berish 
lozim. Chunki zarba kuchi egrilik bilan muvofiq bo‘lishi, egrilikdan uzoqlashgan 
sayin zarba kuchi shunga mos ravishda kamaytirilishi kerak. Detall sirtlarining 
tekislikka yopishishi to‘g‘rilashning yakunlanganini bildiradi. Sirtning to‘g‘riligini 
o‘nga chizg‘ich qo‘yib tekshiriladi. Mayda, yaxlit detallar sandon yoki to‘g‘ri 
taxtalarda tekislanadi. To‘g‘rilash jarayonida zarbani qo‘lqop kiyib, detalni yoki 
zagotovkani sandonga bosib turib beriladi. 
To‘g‘rilash tahtalari, list, sim va val 
tipidagi metallarni sovuq va qizdirish 
yo‘li bilan to‘g‘rilash 
Metall tasmalarni to‘g‘rilash quyidagi 
ketma-ketlikda 
bajariladi. 
Qavariq 
tomon 
chegaralarini 
bo‘r 
bilan 
belgilanadi, keyin bolg‘alanadi. Tasmani 
plitaga qo‘yganda uning qavariq tomoni 
tepada 
turishi 
lozim. 
Zarbani 
qavariqning eng baland joyidan boshlab, uning chegarasiga borgan sayin 
kamaytirish kerak. Agar detalda qavariq yuzalari ko‘p bo‘lsa, to‘g‘rilashni avval 
detalning chetlariga yaqin bo‘lgan qavariqlardan boshlanadi, keyinchalik o‘rtadagi 
qavariqlar to‘g‘rilanadi. To‘g‘rilash natijasini ko‘z yoki chizg‘ich bilan tekshirish 
mumkin. 
Simni to‘g‘rilash. Simning egriligini ko‘z bilan tekshirilgach, egri 
joylarining chegarasini bo‘r bilan belgilab olinadi, keyin simning egilgan joyi 
tepAga qaratib qo‘yiladi. Zarbani egrilik chegarasidan boshlab o‘rtasiga tomon 
ko‘chiriladi. Sim diametri va egriligining katta-kichikligiga qarab berilishi zarur. 
Egrilikni to‘g‘rilashda simni o‘qi bo‘yicha aylantirib zarba beriladi. Agar 
simda egrilik ko‘p bo‘lsa, to‘g‘rilashni detalning uchiga yaqin joydan boshlash, 
keyin o‘rtasini tekislash kerak. 
Toblangan detallarni rixtovkalash (to‘g‘rilash). Ayrim hollarda po‘lat 
detallar toblangandan keyin qavariqlanadi. Toblashda hosil bo‘lgan egrilikni 
to‘g‘rilashni rixtovkalash deyiladi. Rixtovkalash aniqligi 0,01-0,05 mm bo‘lishi 
mumkin. Rixtovkalash harakteriga ko‘ra, toblangan muhrali yoki egri sirtli 
bolg‘alar tanlanadi. Bu holda detalni tekis taxtada emas, balki rixtovkalash 
babkasida to‘g‘rilanadi. 
Vallarni to‘g‘rilash. Diametrlari 30 mm. gacha bo‘lgan vallarni qo‘l 
presslarida to‘g‘rilanadi. Bunda valni ikki prizmaga qo‘yib vint bilan qisiladi va 
egilish indikator yordamida aniqlanadi. Valdagi qoldiq kuchlanishlarni bartaraf 
etish uchun valni 30-40 daqiqa 4000-5000 da toblab, keyin sovutiladi. Parchin 
usulida to‘g‘rilashda egilgan valni qavariq tomoni bilan taxtaga qo‘yib sirtiga juda 
kuchli bo‘lmagan zarba beriladi. 

---

52 
Qizdirish yo‘li bilan to‘g‘rilash (zarbasiz). Profil metall (tavrli, ikki tavrli, 
burchaklik, shveller), ichi bo‘sh val, qalin po‘lat listlarning egilgan joylarini 
qizdirish yo‘li bilan to‘g‘rilanadi. Buning uchun kavsharlash lampalari yoki gaz 
gorelkalaridan foydalaniladi. Qizdirilayotgan metallni ranggi qizg‘ish tus olib, 
elastik holatga kelgach, xom asbest yoki ho‘l latta bilan sovitiladi. Sovish 
natijasida u to‘g‘rilanib qoladi. 
Sovuq holda rixtovkalash. Payvandlangan buyumlardagi uncha katta 
bo‘lmagan nosozliklar qo‘lda yumshoq bolg‘achalar bilan to‘g‘rilanadi, buning 
uchun taxta yoki sandonga qo‘yib bolg‘alanadi. O‘ta egilgan yaxlit buyumlarni esa 
maxsus presslarda har xil to‘g‘rilash moslamalarini qo‘llab to‘g‘rilanadi. 
Payvandlangan detallarni sovuq holda to‘g‘rilashda ehtiyot bo‘lish, chokning 
mustahkamligini saqlash uchun muhrasi tekis bo‘lgan bolg‘adan foydalanish kerak, 
aks holda bolg‘aning o‘tkir qirralari payvand choklarini yaroqsizlantirib, detalning 
mustahkamligini yo‘qotadi. 
Detall va zagotovkalarni qo‘lda to‘g‘rilash sermashaqqat va unumsizdir. 
Shuning uchun bu usul kichik partiyadagi detallarni to‘g‘rilashda qo‘llaniladi. 
Sanoat korxonalarda bu ish mashinalar zimmasiga yuklangan. 
Eguvchi jo‘va (valts)lar. Sanoat korxonalarida listlar sirtidagi notekislik 
jo‘valar yordamida to‘g‘rilanadi. Jo‘valashning mexanizatsiyalashtirilgan turlari 
bor. Qo‘l yoki uch valli eguvchi jo‘valar bilan sirtlardagi notekisliklar: g‘adir-
budirlik, qavariq va shunga o‘xshash notekisliklar to‘g‘rilanadi. Qalinligi 3 mm 
gacha bo‘lgan listlar odatda, uch vallarda, undan qalinrog‘i maxsus mashinalarda 
to‘g‘rilanadi. 
Uch valli list eguvchi mashinalar korpusga o‘rnatilgan uchta ostin-ustin 
joylashgan tsilindr vallardan iborat. Zarur bo‘lib qolganda listning qalinligi 
hisobiga vallar bir biridan uzoqlashtirilishi yoki yaqinlashtirilishi mumkin. Ish 
jarayonida listlarning osilib qolmasligi uchun mashina qo‘shimcha val bilan 
jihozlangan. 
Zubilo dasta, ish va zarb beriladigan qismlardan iborat. Dasta ovalsimon 
yoki yassi valsimon shaklda bo‘ladi. Ish qismi pona shaklida. Uning yon sirtlari 
charxlangandan so‘ng o‘tkir kesuvchi qirra (tig‘) hosil bo‘ladi. 
Nazorat savollari: 
1.Metallarni to‘g‘irlash tartibi qanday bajariladi? 
2. Toblangan detallarni rixtovkalash (to‘g‘rilash)ni tushuntiring
3. Metallarni to‘g‘irlash turlarini aytib bering
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.“Chilangarlik ishlari” Xaydarov Botir Mashrapovich 
2. “Chilangarlik modellashtirish ishlari” Sh. Karimov «Voris nashriyot» 2007. 184 
b
Internet sayt