QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Təbii və sadələşmiş antropogen ekosistemlərin müqayisəsi 

(Millerə görə, 1993) 

 

Təbii ekosistemlər 

 (bataqlıq, çəmən, meşə) 

Antropogen ekosistemlər  

(tarla, zavod, ev) 

 

---

 

129

1 2 

Günəş enerjisini alır, dəiyşdirir, 

toplayır 

Qazıntı  və nüvə yanacağının enerjisini 

qəbul edir 

Oksigen hasil edir və kabon qazından 

istifadə edir 

Oksigendən istifadə edir və qazıntı 

yanacağı yandıqda karbon qazı hasil edir 

Münbit torpaq yaradır  

Münbit torpağı kasatlaşdırır və ya onun 

üçün təhlükə yaradır  

 

Rütubət toplayır, onu təmizləyir və 

tədricən ondan istifadə edir 

Çox sü sərf edir və onu çirkləndirir 

Yabanı təbiətin müxtəlif növləri üçün 

məskunlaşma şəraiti yaradır 

Yabanı  təbiətin bir çox növlərinin 

yaşama yerini dağıdır 

Çirkləndirici və tullantıları heç bir 

xərc çəkmədən süzür 

Çirkləndirici və tullantılar hasil edir, 

onların zərərsizləşdirilməsinə  xərc tələb 

olunur 

 

Özünüsaxlama və  bərpa olunma 

qabiliyyətinə malikdir 

Saxlanması  və  bərpasına daima böyük 

xərc tələb olunur 

 

Müasir kənd təsərrüfatı ilbəil ekosistemləri suksessiyanın daim erkən mərhələlərində saxlamağa imkan 

yaradaraq, bir və ya bir neçə bitkidən (məsələn, qarğıdalı, buğda, noxud və s.) maksimal ilkin məhsul  əldə 

etməyə  cəhd göstərir. Kəndli baha qiymətə yüksək məhsul  əldə edə bilir. Belə qiymət alaqlarla mübarizə, 

mineral gübrələr, torpaq hazırlığı və b. işlərlə əlaqədardır (enerji axını orta hesabla 20 kkal/sm

2

⋅ il).  

Yeni davamlı növlərin, məs., ot növlərinin peyda olması təbii suksessiya proseslərinin nəticəsidir. Biz alaq 

adlandırdığımız «pioner» bitki növləridir, ziyanvericilər – həşəratlar və digər heyvanlardır, xəstəlik törədicilər 

isə – mikroorqanizmlərdir. Alaq otları, ziyanvericilər və xəstəlik törədicilərlə aktiv mübarizə aparılmazsa, bütün 

məhsul məhv olar.  

Heyvandarlıq da ekosistemin sadələşməsinə gedən bir yol sayılır, insan özü üçün faydalı kənd təsərrüfatı 

heyvanlarını (inək, camış, toyuq və s.) qoruyub, qida resurslarına rəqib çıxan otyeyən vəhşi heyvanları  və ev 

heyvanlarını məhv edən yırtıcıları yoxa çıxarır.  

Qiymətli balıq növlərinin ovlanması su hövzələrinin ekosistemlərini sadələşdirir. Hava və su hövzələrinin 

çirklənməsi də ağacların, balıqların məhv olmasına səbəb olur və təbii ekosistemlər «talanır».  

Ümumiyyətlə,  əhalinin sayı artdıqca insanlar bütün yetkin (klimaks) ekosistemləri  sadə cavan 

ekosistemlərə (məsələn, tropik meşələri, yetişmiş fıstıq, palıd meşələrini məhv edərək, bataqlıqları qurudaraq və 

s.) çevirir. Bu sistemləri «cavan» yaşında saxlamaq üçün yanacaq-energetik resurslarından istifadə artacaqdır. 

Bununla yanaşı, növ (genetik) müxtəlifliklərində və təbii landşaftlarda itki baş verəcəkdir (cədvəl 9.1).  

Cavan, məhsuldar ekosistemlər monotip növ tərkibinə malik olduğu üçün çox zəif olur. Belə ki, hər hansı 

bir fəlakətli hadisə, məsələn, quraqlıq baş verərsə, genotip dağıldığından belə ekosistemlər bir də  bərpa 

olunmur. Lakin bəşəriyyətin həyatı üçün onları saxlamaq vacibdir. Odur ki, vəzifəmiz, sadələşdirilmiş 

antropogen ekosistemlər və onunla qonşuluqdakı daha mürəkkəb, zəngin genofonda malik olan təbii 

ekosistemlər arasında balansı saxlamaqdır.