QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Dioksinlərin toksikliyi və sağlamlığa təsiri.  «Dioksinlər» termini işlətdikdə kimyəvi birləşmələr qrupu 

başa düşülür, bura – polixlorla dibenzo-n-dioksidlər (PXDD) və dibenzofuranlar (PXDF) daxildir. Hətta çox 

kiçik konsentrasiyalarda kəskin toksikliyini, ətraf mühitin bütün obyektlərdə  və qida məhsullarında rast 

gəlinməsi, xarici təbii faktorların (oksidləşmə, hidroliz, qələvi turuşuların təsiri və s.) təsirinə qarşı davamlılığı 

nəzərə alınaraq  dioksinlər supertoksikantlara aid edilir. Bu, onları qida zənciri ilə yüksək toplanmasına və 

miqrasiyasına səbəb olur. Orqanizmə daxil olarkən dioksinlər biotada öz konsentrasiyasını suya nisbətən 10

4

-10

8

 

dəfədən artıq böyüdür. Onlar maddələr mübadiləsini pozaraq toxuma tənəffüsünü, kalsiumun və xolestrinin 

mübadiləsini, qaraciyərdə metabolizmi pozur.  

Dioksinlər sənayedə, təbii mühitdə  və orqanizmdə bir qayda olaraq mürəkkəb qarışıq halında olur, ayrı-

ayrılıqda komponentlər hərəsi öz təsir xüsusiyyətinə malikdir. Dioksinlərin/furanların izomerlərinin əksəriyyəti 

fiziki-kimyəvi xassələrinə görə  fərqlənir. Bu izomerlər  ətraf mühitdə onlara müxtəlif qarışıqlar və müxtəlif 

konsentrasiyalı halında rast gəlinir, bu isə onların təhlükəlik dərəcəsini qiymətləndirməyi çətinləşdirir. Bu 

baxımdan, dioksin və furanların toksiklik dərəcəsini qiymətləndirmək üçün ekvivalent toksikliyin beynəlxalq 

əmsal şkalaları (TƏ) hazırlanmışdır. Toksiklik vahidi kimi bu qrupun marker birləşmələrinin – bioloji aktivlik 

baxımından ən güclü və yaxşı öyrənilən 2, 3, 7, 8 – tetraxlordibenzo-n-dioksin (TXDD) görə toksiklik effekti 

qəbul edilmişdir. Dioksin və furanlar üçün TƏ-ni hesablamaq məqsədilə onların kütlə konsentrasiyası 

ekvivalent toksiklik əmsalına vurulur. Alınmış qiymətləri toplayaraq öyrənilən nümunənin toksiklik cəmi 

hesablanır. Hazırda hesablama aparılan zaman 1997-ci ildə ÜST tərəfindən qəbul edilən ekvivalent toksiklik 

dərəcəsinin qiymətlərindən istifadə olunur (cədvəl 12.8).