QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

geobiy, yerüstü səth qatında – herpetobiy, mamır yarusundakı – briobiy, ot örtüyündəki –fillobiy, bir qədər 

yüksəkdə yerləşən, həşəratlar isə  aerobiy  adlanır. Quşlar arasında yalnız yerdə yuva quranlar (toyuqkimilər, 

tetra quşu, tənək quşu və b.), kol yarusunda yuva quranlar (oxuyan qaratoyuqlar, qar quşu, silviya quşu) və ya 

ağac çətirində yuva quranlar (alacəhrə, payız bülbülü, iri yırtıcılar və b.) ayrılır.     

Su ekosistemlərində irimiqyaslı  şaquli strukturu ilk növbədə xarici faktorlar əmələ  gətirir. Pelaqialda 

təyinedici faktorlara işıqlanma və temperatur qradiyetləri və biogenlərin konsentrasiyası aiddir. Dərinliklərdə 

hidrostatik təzyiq faktoru, dib biosenozlarında isə faktora qruntun müxtəlifliyi, dib qatlarında suyun 

hidrodinamikası  əlavə olunur. Şaquli strukturun xüsusiyyətləri növ tərkibi, dominantlıq edən növün əvəz 

olunması, bitkilərin göstəricisi ilə ifadə olunur.  

Mozaiklik və yarusluq dinamikası – bir mikroqrup digəri ilə  əvəz olunur, onların ölçüləri qısalıb, yaxud 

böyüyə bilər.  

Üfüqi istiqamətdə parçalanma - mozaiklik praktiki olaraq bütün fitosenozlar üçün xasdır. Ona görə onların 

daxilində struktur vahidləri ayırırlar. Bu vahidlərə müxtəlif adlar verilir, məs. mikroqruplar, mikrosenozlar, 

---

 

71

mikrofitosenozlar, parsellər və s. Bu mikroqruplar növ tərkibinə, növlərin say nisbətinə, yaşına, sıxlığına, 

məhsuldarlığına və başqa xassələrinə görə fərqlənirlər.  

Mozaiklik müxtəlif səbəblərdən – biotopun xüsusiyyətlərindən,  mikrorelyefin, torpağın müxtəlifliyindən, 

mikroiqlimin təsirindən, bitkilərin mühitəmələgətirmə  təsirindən və onların bioloji xüsusiyyətlərindən yaranır. 

O, heyvanların fəaliyyəti (torpağın eşilib çıxarılması və sonradan bitki ilə örtülməsi, qarışqa yuvalarının əmələ 

gəlməsi, dırnaqlılar tərəfindən səthin topalanması və bitkilərin yeyilməsi (zədələnməsi) və s.) və ya insanın təsiri 

(meşənin qırılması  nəticəsində yeni ağaclığın  əmələ  gəlməsi, mal-qara otarılması, ocaq qalama və s.), güclü 

küləklər nəticəsində ağacların yıxılması, yanğınlar və s. nəticəsində yaranır.