QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

 

Hipoksiyaya (oksigen çatışmazlığı) uyğunlaşma. Atmosfer havasının qaz tərkibinin yüksək sabitliyi 

sayəsində yersəthi sakinləri oksigenin miqdarı üçün limitləşdirici deyildir. Lakin bəzi spesifik şəraitlərdə qaz 

mübadiləsi oksigenin çatışmazlığı  və bu qazın parsial təzyiqinin aşağı olması ilə  məhdudlaşa bilər. Məsələn, 

yuva tipli qapalı yuvalarda, ağac koğuşu və s. yerlərdə çoxlu miqdarda CO

2

-nin toplanması oksigenin parsional 

təzyiqinin aşağı düşməsinə və qaz mübadiləsinin çətinləşməsinə səbəb olur. İ.A.Şilovun (2001) çöl tədqiqatları 

göstərdi ki, köstəbəyin yeraltı yollarında CO

2

-nin miqdarı orta hesabla 0,3...3,8% (maksimum 5,5), oksigeninki 

isə 15-20% arasında dəyişir. Kaliforniya sünbülqıranın dərin yuvalarında CO

2

 və O

2

-nin miqdarı uyğun olaraq 

2,4-2,9 və 17-19%, dovşanların yuvalarında isə 6-8 və 13-14% olmuşdur.  

Analoji vəziyyət ağacların koğuşlarında müşahidə olunur. Müşahidələr göstərmişdir ki, ağac koğuşlarında 

məskən salan sitta quşu, yaşıl ağacdələnin yumurta qoyan dövrdə O

2

-nin miqdarı 20%-dən aşağı, CO

2

 isə 0,7% 

olmuşdur. Quş balaları yumurtadan çıxdıqdan sonra havanın tərkibi daha çox dəyişikliyə məruz qalmışdır; yuva 

dövrünün sonunda sitta quşunun yuvasında oksigenin miqdarı 17-19%-ə enmiş, CO

2

-nin konsentrasiyası isə 2-

4%-ə qədər qalxmışdır.  

Qışda qar örtüyü altında da qaz rejimi əlverişsiz olur. 45-80 sm qalınlığında qarın altındakı torpaq səthində 

CO

2

-nin miqdarı 2,8-4,0% təşkil edir.  

Oksigenin çatışmazlığı və onun parsional təzyiqinin aşağı olan şəraitdə yaşayan heyvanlar müəyyən adapta-

siyaya malik olur. Yeraltı  sığınacaqlarda yaşayan məməlilər təbiətdə belə  şəraitlə üzləşməyən heyvanlara 

nisbətən CO

2

-nin bir qədər izafiliyinə (hiperkapniya) və  O

2

-nin çatışmazlığına dözür. Adaptiv mexanizm ilk 

növbədə qanın tənəffüs xassələrinin yaxşılaşması, qismən isə hemoqlobinin oksigenə yaxınlığının (oxşarlığının) 

artması ilə bağlıdır.  

Bənzər adaptasiya tipi yeraltı həyat tərzi keçirən suda-quruda yaşayan soxulcanda da aşkar edilmişdir. Bu-

nunla yanaşı, yuvada yaşayan və yereşənlərin  əksəriyyəti metobolizmin bir qədər aşağı  səviyyədə olması ilə 

səciyyələnir, bu isə oksigenə tələbatı azaldır. Onlar üçün tənəffüs mərkəzin qanda CO

2

-ni toplamaqda yüksək 

tolerantlığın olması da xasdır. Belə xassə  qış-yay yuxusu dövründə daha çox təzahür olunur. Maraqlıdır, 

kirpilərdə analoji reaksiya qısamüddətli «mühafizəolunmada» bədənin sarınması zamanı müşahidə edilir.  

Qaz mübadiləsi effektivliyinə təsir təbii şəraitdə – yüksək dağlıq zonada geniş yayılmışdır – burada ümumi 

atmosfer təzyiqinin aşağı düşməsi ilə  əlaqədar oksigenin parsial təzyiqinin də  aşağı düşməsi müşahidə 

olunmuşdur. Məməlilərdə yüksəklik adaptasiyası bir neçə tipdə aşkar edilmişdir.