Qomusiy olim al-xorazmiy reja: Kirish. Buyuk olim Al-Xorazmiyning xayoti va ijodi, fan olamiga kushgan xissasi

QOMUSIY OLIM AL-XORAZMIY

Reja:
Kirish.
1. Buyuk olim Al-Xorazmiyning xayoti va ijodi, fan olamiga kushgan xissasi
2. Olimning ijtimoiy-falsafiy karashlari
3.Fanlarni tavsiflash xakidagi koidalari
Xulosa
Foydalangan adabiyotlar

MUXAMMAD IBN AL-XORAZMIY (783-850)

Jahon ilm-ma’riffatining buyuk nomoyondasi Muxammad ibn Muso alXorazmiy taxminan 783 yilda Xorazmiydadunyoga kelib, 847-850 yillar oraligida Bogddodda vafot etgan.
Xorazmiy tugilib voyaga yetayotgan davrda Mavarounnaxr yirik madaniy va savdo markazlaridan biri edi.
Olimning tulik ismi Abu Abdullax Muxammad ibn Muso al-Xorazmiy AlMajusiydir, "Abu-Abdullox Muxammad" Islomga utganlarga beriladigan an’anaviy ism bulgan. Xorazmiyning avlodlari majmusiy koxinlaridan, ya’ni "Mugullar" dan bulib, islomni otasi kabul kilgan bulishi kerak. Ilmiy adabiyotlarida yozilishiga kura Xorazmiy boshlangich ma’lumotni uz uyida olgan, chunki uning otasi adimiy diniy xamda dunyoviy bilimlardan xabardor bulgan. Shu tufayli al-Xorazmiy bolaligidanok bu ilmiy manbalardan urganish imkoniyatiga ega bulgan. Muxammad Xorazmiy matematika bilan juda berilib shugullangan, bu soxaga oid barcha asarlarni kunt bilan urgangan, Arab, fors, xind, yunon tillarini xam urganib, bu tilda yaratilgana asarlarni xam ukiy oladigan buladi. Lekin Xorazmiyning vatanidan setda yashaganligini turlicha sharxlashadi. Chunonchi otasi madusiy koxinlardan bulganligi uchun xam arab mutassabbilari uni ta’kib kilganligi sababli u Xorazmiy tashlab ketishga majbur bulgan degan fikrlar xam mavjud.
Xorazmiyshunos olim A.Axmedov xalifa Xorun ar-Rashidning ugli Ma’mun-ar Rashid Marvda xalifa noibi turganla sarayida juda kup olimlarni tuplagan, sung xalifa bulib kutarilgach ularni xam Bogdodda olib ketganini ta’kidlaydi.
Biz A.Axmedovning fikriga kushilgan xolda yana kuyidagilarni xam bayon etmokchimiz.
Buning sabablari -birinchilardan, usha davrda barcha ilmga intilgan olimlar ma’lum fanlarni egallab olganda sung ilm-fan markazlariga safar kilganlar va u yerda yetuk olimlar bilan mulokotda bulib, turli fanlar buyicha baxs-munozara yuritganlar maxsus sayyorgarlikdan va sinovlardan utganlar, uzlarini fan olamida sinab kurganlar. Ikkinchidan xalifalikdailm markazi sanalgan Damashk va Bogdodda ilm-fanning tarakkiy etganligi va shaxsan xalifaklarning ilm-fan tarakkiyotiga xomiylik kilganligi xam olimlarni jalb etgan.
"Baytul Xikma" da matematika, geodeziya, geografiya falankkiyot va boshka soxalar buyicha tadkikotlar olib borildi va al-Xorazmiy makzabi yaratiladi. Olimning ayniksa, matematikaga oid ilmiymerosi jaxon axamiyatiga ega buldi.
Xalifa al-Ma’mun xatto Muxammad al-Xorazmiy boshchiligida Xindiston va Rum (Vizantiya) Xazariya (Volganing kuyi okimidagi) gi ulka ga bir necha marta ilmiy safarlar uyushtiradi.
Olim insonning kamolga yetishi vainsoniy munosabatlarda ilm-fanning muximligi goyasini ilgari surgan xolda pedagogik fikr tarakkiyotida xam munosib urin egallaydi. Xorazmiy matematika, geografiya, geodeziya, falakkiyot soxalarida yirik tadkikotlar olib borgan. Lekin u matematika soxasidagi yangilik yaratgan nazariyotchi xamda pedagog-uslubiyatchi olim sifatida tarixda kolgan.
2) Xorazmiy ilmiy merosi bilan bilish nazariyasiga uzining ulkan xossasini kushdi. "Al kitob al muxtasarfi xisob aljabro va mukobala " asarida ("Aljabr va al mukoballa xisobi xakida kiskacha kitob") sonli kvadrat va chizikli tenglamalar ularni yechish yullarni baen etadi.
Risola uch kismdan iborat bulib, birinchisi-algebraik kism uning oxirida savdo muomlasiga oid kichikbir bulim keltiriladi. Ikkinchi - geometrik kism algebraik usul kullab ulchashlar xakida, uchinchi kism vasiyatlar xakida bulib, muallif unar "Vasiyatlar kitobi" deb ataydi.
Al-Xorazmiy matematika fanida abstraksiya (mavxumiylik) tushunchasini kengaytirdi. Induksiya yuli bilan umumiy yechish usullarini xal etdi, deduksiya yuli bilan umumiy usullar yordamida turli xususiya masalalarni yechdi. "Al-Jabr va mukobala" asari bilan xam matematika fanini rivojlantirib uzidan avvalgi bilimlarni urgandi va ularni sintezlashtirish xamda amalda kullash usullarini baen etdi. Shu asar tufayli "Al-Xorazmiy" nomli lotincha transkripsiyada "Algoritm" shaklini oldi, keyinchalik xozirgi zamon xisoblash matematikasining asosiy tushunchasi algoritm algorifmga aylandi. U matematikaning nazariy rivojlanishi bilan birga, undan turmushda foydalanishyullarini xam berdi, meros taksim kilishda vasiyatnomalarni tuzishda, mol taksim etishda odamlarga kerak buladigan amaliy ishlarga zarur bulgan xisoblarni takdim etdi.
Xorazmiyning matematikaga oid ikkinchikitobi "Xind arifmetikasi xakida kitob" ("Xisob al xind")dir. Asar unlik tizimi rakamlari (0,1,2,3,4,5,6,7,8,9) ga bagishlangan.
Xorazmiy xindlarning falakkiyot vamatematikaga oid "Sindixind" nomli kullanmasini ukib, uning yangilish va kiyin tomonlarini kayta ishlab yangi boblar kushdi va unli "Kiskargan sindixind" ("Algoritm xind xisobi xakida") deb atadi. Asar fakat Sharkdagina emas. Yevropadaxam kullanma sifatida shuxrat taratli. Unlik tizimining kashf etilishi sanok tizimida inklobiy uzgarish yasadi va ta’rif beradilar. Yevropaga unlik tizim rakamlaridan foydalanibeng katta sonlarni yozish va joylarni anik kursatish X-XI asrlarda arablardan kirib kelgan.
Xorazmiy arifmetikaning algoritmlari bulgan kushish, ayrish, kupaytirish, bulish koidalarini yaratgan. Turli "jins" dagi sonlarni kupaytirish algoritmi xam bergan. Masalan, minut sekundlarni bir-biriga kupaytirish uchun avvalo, bir xil shaklga keltirish ya’ni sekunl yoki minutga aylantirishni kursatgan. Maxsus bobda kasr va mlmizdan chikarish amallarini yozgan. Xorazmiy uzining falakkiyotga doir ishlarida xindlarning falakkiyot jadvallarni taxlil etib, "Xorazmiy ziji"nomli bilan mashxur bulgan astronomiy jadvallar tuzdi.
Ma’lumotlarga kura VIII-XV asrlardaxammasi bulib trigonometriya, falakkiyotga oid 100 ga yakin zij - jadval mavjud bulgan.Ularning katoriga boshka olimlar bilan birga Xorazmiy tuzgan zijlar xam bor. Xorazmiyning "Sinus ziji"ri asari XII asrda lotin tillari tarjima etilib, bir necha asr mobaynida undan foydalanib kelindi. Bundan tashkari, "Kitob suratil ard" ("Erning surati kitobi") geografiyaga oid dastlabki kitob sanaladi. Bu asarA.Axmedovning taxminiga kura xaritani tavsiflagan asardir. U Xorazimiyning kup yillar olib borgan tekshirish-kuzatishlar ishlari natijasi buldi. Unda olim Shark mamlkatlari ustida kuzatishlar olib borib mamlakat va shaxarlarning xarakatlarinituzadi, nomlar ruparasida uzunlik va kenglik darajalarini kursatadi. U geografiyaga oid yasashida Yerni ketti iklimiga buladi, yer xaritasini tuzadi. Tashkilotchilarning ma’lumotlariga kura olamning turt xaritasini tuzadi. Tadkikotchilarning ma’lumotlariga kura- olamning turt xaritasi - Azov dengizi, Nil daresi Yakin va Urta Shark mamlakatlari xaritasi saklanib kolgan. Uning yukoridagi asari xam Shark va Garbda katta axamiyatga egadir.
Xorazmiy bilim olishda talabaning shaxsiy kuzatishlariga xamda olgan bilimlaridan foydalanishga katta e’tibor berdi. Bunda u ilm izlovchilarning ilmiy manbalarni tuplash ularni ifodalash va kuzatilganlarni yushtira olish malaka va kunikmalarni xosil kilishga katta baxo beradi. "Ul-kitob al muxtasar fi xisob aljabr va al-mukobala" asarida olmishlarni uch guruxga buladi. ulardan uzidan avvalgilar kilgan ishlarni amalga oshirishda boshkalaridan uzib ketadi va uni uzidan keyin keluvchilarga meros kilib kolidiradi.
U uzidan avvalgi kishilarining asarlarini sharxlaydi va bu bilan kiyinchiliklarni osonlashtiradi, yopikni ochadi yulni yogitali va uni tushunarlirok kiladi yoki bu ayrim kitoblaridan nuksonlar topadigan sechilib yotganini tuplaydigan odam bulib u uzidan avvalgilar xamida yaxshi fikrda buladi, takabburlik kilmayli va uzi kilgan ishidan magrurlanmaydi. Xorazmiyning bu fikri bir tomondan,olimlarning ma’naviy yuksakligini yoritsa, ikkinchi tomondan, usha davrda ilmiy-tadkikot ishlari va ukitilishning usul va vositalaridan kay darajadafoydalanganligini kursatadi.
Kupchilik mutaffakiyarlar katori Xorazmiy xam bilim berishning kurgazmali tajriba usullari, savol-javob malaka-vakunikmalarni shakllantirish, bilimlarni sinash usullarimdan foydalangan. Masalan, Xorazmiyning arifmetikaga oid risollari uning tafakkurni rivojlantirish uchun bilimlarni izchil bayon etishga e’tibor berganligini kursatadi.
Xorazmiy bilishni sezgidan mantikiy tasavvur orkali fark kilish xakida fikr bayon etgan: "Sezgi" orkali bilish bu kisman bilish bulsa, "mantikiy" bayon bilish esa xakikiy, bilishning muxim tomonini namoyon etadi.
3) Xorazmiy bilish nazariyasiga muxim xissa kushni. U birinchildan bulib, sinov-kuzatish va sinov usullariga asosa sonli samoviy kismlarning xarakatini aks ettiruvchi jadval asosida matematik masalalarni algoritmusulida yechishni jalb chikdi. U matematik masalalarni goyallarni asosida odamlarning amaliy talablari natijasida yuzaga kelishini asoslaydi. Masalan, yer ishlari, binolar kurish, kanallar yechish. U birinchi marta insonnlar urtasidagi munosabatlarni matematik shakllarla ifodaladi.
Xorazmiy ilmiy faoliyatining metodologik jixatlariga kattaaxamiyat berdi. Xulosa kilib aytganda, al-Xorazmiy Yevropa va Sharkda falakkiyot va matematika soxasidagi yangi davr ochdi. Xindlarning unlik tizim rakamlari Xorazmiy tufayli "Arab rakamlari"nomi bilan butun dunega yoyildi. Xorazmiy tarixra kelib algebra fanining asoschisi sifatida kirdi. Xorazmiyning xayotiy va amaliy muammolarni xal etishga oid tavsiya etgan usullari fikriga oid masalalarni yechishda muxim kullanma buldi. Xorazmiyning falakkiyot vageodeziyaga oid kuzatishlari, geografiyaga oid asarlari, u chizgan Yer xaritasi xam Shark va Garb olimlari uchun chizgan tekshirish- kuzatish ishlarini olib borishda muxim kullanma bulib xizmat kildi.
Olim "Er satxini ulchash" ("Alstralyabiya") "Kuyosh soati tugrisida", "Yaxudiylar tarixi va ularning bayramlarinibelgilash" va boshka asarlari bilan xam fan rivojiga katta xissa kushdi. Yumoridagilardan xulosa kilib aytish mumkinki, al-Xorazmiy ilmiy bilim ta’lim usullari, ilm fangakushgan ulkan xissasi bilan insonni akliy kamolga yetkazishda, ta’lim-tarbiyada uz urniga egadir. Olimning ijodi xakidagi ma’lumotlar xam uning xayoti tugrisidagi ma’lumotlar kabi juda kam. Saklangan ma’lumotlarga kura, uning kalamiga mansub asarlarning soni undan ortikdir:
1. Arifmetik asar, lotincha ("Algoritmi xind xisobi xakida") nomi bilan ma’lum. Asarning arabcha nusxalari saklanmagan.
2. Al-kitob al-muxtassar fi xisob al-jabr val-muobala (al-jabr almukobala xisobi xakida kiskacha kitob)
3. "Ziji al-Xorazmiy " (Xorazmiy Ziji) arabcha nusxada saklanmagan. Asarning 1007 yili ispaniyalik arab astronomi Maslama al-Majritiy (X-XI) kayta ishlagan nusxadan XII asarda Adelard Bat bajargan lotincha tajrimaning nusxalari mavjud.
4. Muxammad ibn al-Xorazmiyning ajoyib ishlaridan, Asturlab yordamida azimtuni aniklash ("Zaraif min amal Muxammad ibn Musa al-Xorazmiy ta rif assamt bi-l-asturlob"), yagona arabcha kulyozmasi Istanbulda Ayo Sufiyo kutubxonasidan 4830/13-rakamli inventar (198-200 varaklar, xijriy 620 yili kuchirilgan) rakam bilan saklanadi.Ruscha tajrimasi nashr etilgan.
5. Mramar soat xakida kitob (Kitob ar-ruxama)
6. Tarix kitobi (Kitob at-ta rix)
7. Abu Maslama al-Majritiy uzining "Goyat al-xakim" nomli asar da Xorazmiyning astromatik ma’noga ega saridan sitata keltidi. Bu asar saklanmagan.
8. Yaxudiylarning eralari va bayramlari xakida risola. (Risola fi istixroj ta rix al-yaxud va a yoxidim) kadendarga taalukli. Bu kitobni tarjima kilgan.
9. Surati-l-arz kitobi (Kitob surati - l - arl) - Xorazmiy "Geografiya"si bu asar xam muallif tomonlaridan tarjima kilingan.
10. Asturloblar bilan amal tutish xakida kitob (Kitob al-amal bi-l -asturlobot.)

ADABIYOTLAR:

1. K.Xoshimov "Pedagogika tarixi" T."O‘zbekiston" 1997 yil.
2. Safo Ochil, K.Xoshimov "O‘zbek pedagogikasi antologiyasi" T. "O‘qituvchi" 1995 yil.
3. Axmedov A. makolasi. T. Fan 1983 8-bet
4. Irisov A. makolasi. Xorazmiy va farobiy, T. Birlashgan nauriyot 1961, 8-9 b.
5. Al-Xorazmiy Muxammad ibn Muso. Tanlangan asarlar "Alnobr va al mukobala xisobi xakida kiskacha kitob," T.77-73 b.