Qoshanov A’bdikerim

Qosimsha a’debiyatlardi woqiwg’a usinis: J.Bazarbaev,G’.Xojaniyazov, 
R.Bazarbaev. A’yyemgi Oks da’riyasinin’ to’menindegi
zardushtiylik.N.2007. ―Bilim‖ baspasi 
9-tema. B.e.sh. IV-I a’a’. Qubla Aral boyi sahra qa’wimleri. 
A'miwda'ryanin' ayag'indag'i ken' paytax a'tirapta ha'm Aral boyi jerlerinde 
ju'da' a'yyem zamanlardan baslap ma'kan basqan massagetler qa'wimleri 
wo'zlerinin' ku'shli awqamin du'zgen yedi. Massagetler—jawinger, yerkinlikte 
jasawdi qa'leytug'in, wo'zlerinin ana jurtinin' azatlig'i ushin jan beriwge tayar 

---

45 
turatug'in xaliq bolg'an.Massaget qa'wimleri tuwilg'an perzentleri kim boliwina, 
yag'niy wol ul ma, qiz ba wog'an qaramastan, wolardi Watandi qorg'awg'a tayar 
turiw ruwxinda ta'rbiyalag'an. Wonin' bir misali retinde Tumaristin' yer ju'rek, 
batirlig'in ko'rsetetu'in joqaridag’i waqiyani aytsaq boladi. 
Massagetler awqamina kirgen xaliqlardin' ishinde sol zamandag'i xorezmlikler 
ha'm wolar menen jaqsi mu'na'sibette bolg'an qon'silari amyurgiya saklari, 
derbikler, osiylar, toxarlar (daxlar) ha'm basqa da bir qatar qa'wimler yedi. Bul 
awqamda Xorezmnin’ worni u'lken edi. 
S. P. Tolstov massaget qa'wimleri awqamin basqarg'an, tariyxta ati ma'lim 
wa'killerinen Saksafar, Omarg ha'm Tumarislerdi atap ko'rsetken. Wol Tumaristi 
derbiklerdin’patshasi bolg'an dep aytsa, Saksafardi Siyavushlar a'wladinan shiqqan 
Xorezm patshasi Shawshafar boliwi itimal degen pikir ju'ritken. Usi pikirge 
su'yensek b.e.sh. VI a'sirde a'yyemgi Xorezm ma'mleketlerinin' yen' da'slepki 
patshalarinin' biri Saksafar bolg'an dep aytamiz.
Qaraqalpaqstan aymag'indag'i a'yyemgi ma'mleket Xorezm ma'mleketi 
haqqi’nda isenimli jazba derekler bar. Wol dereklerde b.e.sh. VII-VI’ a'sirlerde Xo 
rezmnin’ pu'tin aymag'inda, kelip shigisi boyinsha irani etnikaliq toparg'a 
jatatug'in qa'wimler ha'm xaliqlar jasag’anligi aniqlang'an. Wolar: sogdiyanalilar, 
bakriyalilar, margiyalilar,xorezmliler, parfiyalilar, saklar, massagetler ha’m
basqada xaliqlardan quralg'an ha'r qiyli qa'wimler bolip yesaplanadi. Worta 
Aziyadag'i diyqanshiliq penen shug'illaniwshi xaliqlardin’ ishinde sogdiyanalilar 
ha’m xorezmliler san jag'inan anag'urlim ko'pshilikti qurag’an. Wolardin’
ma'deniy rawajlaniw da'rejesi de wo'zleri menen qon'silas basqa xaliqlardan
anag'urlim joqari bolg’an. 
Worta Aziyadag'i wotiriqshi u'lken xaliqlardin' biri-xorezmliler bolg'an. Wolar 
A’miwdaryanin’ tomengi ag’isinda wonin’ yeki boyin jag'alap jasag'an. Ati
atalg'an xaliqlardin' barli’g'inin' da wo'mir-tirishiligi Worta Aziyadag’i yen' iri 
da'ryalar—A'miwda'rya ha'm Sirda'rya menen ta'biyiy tu'rde baylanisli bolg'an. 
Worta Aziyadag’i ко’shpeli sharwa xaliqlardin' ishindegi yen' irileri sak-
massaget qa'wimleri yedi. 
Al qul iyelewshilik du'zimi da'wirinde bul a'tirapta jasag'an xaliqlar ha'm 
wolarg'a hu'kim su'rgen ma'mleket haqqinda qisqa bolsa da jazba mag'liwmatlar 
ushirasadi. Alimlar temir da'wirindegi xaliqlar qul iyelewshilik du'zimi da'wirinde 
de jasag'an dep tastiyiqlap wotir. Wolar saklar ha'm massagetler dep atalg'an. Bul 
ha'zirgi Qaraqalpaqstanda jasap atirg'an jergilikli xaliqlardin' yen' da'slepki ati 
belgili ata-babalarinin' wa'killeri bolip yesaplanadi.