Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

 
KUL TIGIN BITIGI
Kul tigin (yoki Ko‘l tigin) Ikkinchi ko‘k turk xoqonlig‘ining 
asoschisi Eltarish xoqonning kichik o‘g‘lidir. U 731 yili 47 yoshida 
vafot etgan. Yodgorlik esa uning og‘asi Bilga xoqon tomonidan 732 
yili tiklangan. Lekin matn muallifi xoqonning o‘g‘li Yo‘llug‘ 
tigindir. 
Yodgorlik Mo‘g‘ulistonning Kosho-Saydam vodiysida Ko‘kshin 
urxun daryosining qirg‘og‘idan topilgan. Hozir ham o‘sha tiklangan 
joyida turibdi. Yozuv marmartoshning to‘rtala tarafi va taroshlangan 
qirralarida. Yodgorlikdagi asosiy matn turkiy tilda. Ters yuzida 
xitoycha matni ham bor. Turkiysi ko‘k turk (urxun-enisey) xatida 
yozilgan (nashrlariga qarang: Maлов 1951; Aбдураҳмонов, 
Рустамов 1982,86–121; Содиқов 2004, 96–112). 
Quyida keltirilayotgan matn bitigning Orhun kitobida berilgan 
fotosi va ko‘kturkcha harfterma nashri asosida tayyorlandi 
(Orhun.18–27,70–71). 

---

301
Matn transkripsiyasi 
Muqaddima 
[B i l g a x o q o n s o‘ z i]: 
Ka
1. 
Täŋri-täg täŋridä bulmuš türük Bilgä qağan bu ödkä 
olurtum.
Sabïmïn tükäti äsidgil: ulayu in[i] yägünüm, oğlanïm, 
biriki, оğušum, bodunum, biryä šadapït bäglär, yïryа tarqat, 
buyruq bäglär, оtuz ... 2. toquz оğuz bägläri, bоdunï, bu 
sаbïmïn ädgüti äsid, qаtïğdï tiŋlä.
İlgärü kün toğsuqa, birgärü kün оrtusïŋaru, qurïğaru kün 
batsïqïŋa, yïrğaru tün оrtüsïŋaru, аntа ičräki bоdun qо[p] 
m[äŋ]ä kör[ür...]n bunča bо[dunuğ] 3. qop itdim. Оl аmtï аñïğ 
yоq. Тürük qağan Ötükän yïš оlursar ältä buŋ yoq.
İlgärü Šаntuŋ yаzïqa tägi sülädim, tаluyqa kičig tägmädim. 
Birgärü Тоquz ärsänkä tägi sülädim, Тüpütkä kïčig 
[täg]mädim. Qurïğaru Yinčü ög[üz] 4. käčä Тämir qаpïğqa tägi 
sülädim. Yïrğaru Yär Bаyïrqu yäriŋä tägi sülädim, bunča yärkä 
tägi yоrïtdïm. Ötükän yïšdа yig idi yоq ärmis, äl tutsuq yär 
Ötükän yïš ärmiš. Bu yärdä оlurup tаbğаč bоdun birlä 5. 
tüzültüm.
Altun, kümüš, isigti, qutay buŋsuz аnčа birür. Таbğаč 
bоdun sаbï süčig, аğïsï yïmšаq ärmis. Süčig sаbïn, yïmšаq аğïn 
аrïp, ïrаq bоdunuğ аnčа yаğutïr ärmis. Yаğru qоntuqdа kisrä 
аñïğ bilig аntа üyür ärmis. 6. Ädgü bilgä kisig, ädgü аlp kisig 
yоrïtmаz ärmis. Bir kisi yаŋïlsar, оğušï, bоdunï, äbi äsükiŋä 
tägi qïdmаz ärmiš. Süčig sаbïŋа, yïmšаq аğïsïŋа аrturup öküš 
türük bоdun öltüg. Тürük bоdun üläsikiŋ, biryä Čuğay yïš Тög 
ältün 7. yаzï qonayïn tisär, türük bоdun üläsikig аntа аñïğ kisi 
аnčа bоšğurur ärmis: ïraq ärsär, yаblаq аğï birür, yаğuq ärsär, 
ädgü аğï birür tip аnčа bоšğurur ärmis. Bilig bilmäz kisi оl 
sаbïğ аlïp, yаğru bаrïp, öküš kiši öltüg. 8. Оl yärgärü оlursar, 
türük bоdun, öltäči-sän. Ötükän yär оlurup аrqïš tirkiš ïsаr, näŋ 
buŋuğ yоq. Ötükän yïš оlursаr, bäŋgü äl tutа оlurtаčï-sän, türük 

---

302
bоdun, tоq, аrïqaq-sän, аčsаq, tоsаq ömäz-sän. Bir tudsаr, 
аčsаq ömäz-sän. Аntаğïŋïn 9. üčün igidmiš qаğаnïŋïn sаbïn 
аlmatïn yär sаyu bаrdïğ. Qоp аntа аlqïntïğ, аrïltïğ. Аntа qаlmïšï 
yär sаyu qоp turu ölü yоrïyur ärtig.
Тäŋri yаrlïqаduqïn üčü[n ö]züm qutum bаr üčün qаğаn 
оlurtum. Qаğаn оlurup, 10. yоq, čïğаñ bоdunuğ qоp qоburtdïm. 
Čïğаñ bоdunuğ bаy qïltïm, аz bоdunuğ öküš qïltïm. Аzu bу 
sаbïmda igid bаrğu?