Qrup: mz23 a kurs: I fənn: Mədəni irs-1

Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyi 
Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti 

Fakültə:Kulturologiya 
İxtisas: Muzeyşünaslıq, arxiv işi və abidələrin qorunması 
Qrup: MZ23 A 
Kurs: I 
Fənn: Mədəni irs-1 
Fənni tədris edən müəllimin adı, soyadı: Mübariz Süleymanlı 
Tələbənin adı, soyadı: Eyvazlı Əfsanə
Sərbəst iş üzrə mövzu: “Ümumdünya irsinin mahiyyəti və tərkib hissələri” 

Bakı-2023 

Ümumdünya irsi dünyada olan nadir abidə və təbii qoruqların qorunması ilə məşğul olur. Bu idea Ümumdünya irsinin rəsmi loqosundada əks olunmuşdur. Bu loqo, Belçikalı Karikatura ustası Michel Olyff tərəfindən yaradılmış və 1998-ci ildən etibarən, rəsmi loqo olaraq istifadə edilir .Loqonun icərsində olan kvadrat insanın həyatda nələrə nail ola biləcəyni, onun ətrafında olan dairə isə təbiətin insana verdiyi gözəlliyi ifadə edir. Loqonun dairəvi formada olması, həm də bütün dünyada olan irsin qorunması deməkdir. Loqonun ətrafında 3 dildə ingiliscə, fransızca və almanca ümumdünya irsi sözləri yazılmışdır.
Milli səviyyədə mədəni irsin mühafizəsi üzrə ilk xüsusi dövlət komissiyaları və ya müfəttişlikləri 19-cu əsrin ortalarında bir sıra Avropa ölkələrində yaradılmışdır. Eyni zamanda, abidələrin mühafizəsi ilə bağlı ilk əsasnamələr qəbul edilmiş, onların inventarlaşdırılması və kütləviləşdirilməsi işlərinə başlanılmışdır. Bununla belə, tarixi abidələrin lazımi səviyyədə bərpası və konservasiyası, onların məhv olmaqdan, xüsusən də hərbi əməliyyatlar zamanı mühafizəsi məsələləri beynəlxalq səviyyədə, iri beynəlxalq görüşlər zamanı getdikcə daha çox qaldırılmağa başlandı.
1889-cu ildə Parisdə Ümumdünya Sərgisi çərçivəsində “İncəsənət Əsərlərinin və Abidələrin Mühafizəsi üzrə Birinci Beynəlxalq Konqres” keçirildi. Müharibə dövründə mədəni irsin qorunmasının təmin edilməsinin zəruriliyi müzakirə olunub. “Qırmızı Xaç Cəmiyyəti”nə bənzər qəti humanitar xartiyaya malik ümumdünya xeyriyyə “abidələrin mühafizəsi cəmiyyəti”nin yaradılması təklif edildi. Bu konqresdə irəli sürülmüş tezislərin bəziləri sonralar 1899-cu ildə qəbul edilmiş və 1907-ci ildə “Haaqa Sülh Konfransları” çərçivəsində genişləndirilmiş “Quruda müharibə qanunları və adətləri haqqında Konvensiya”da öz əksini tapmışdır. Bu beynəlxalq konvensiyaya görə, müharibə dövründə mədəniyyət abidələrinə qəsdən ziyan vurulması qadağan edilmiş və cinayət təqibinə məruz qalmışdır; mühasirəyə alınanlardan mədəniyyət abidələrini “xüsusi görünən işarələrlə” işarələmək tələb olunurdu.
Mədəniyyət abidələrinin mühafizəsi üzrə beynəlxalq sistemin formalaşmasının növbəti mərhələsi Birinci Dünya Müharibəsinin nəticələrinə reaksiya kimi baş verdi. Mərhələ yeni yaradılmış Millətlər Liqasının mədəni irsin beynəlxalq mühafizəsi sahəsində bəzi səyləri, onun Beynəlxalq Muzeylər Komitəsi və Beynəlxalq İntellektual Əməkdaşlıq İnstitutu çərçivəsində son dövrlərə qədər mövcud olan fəaliyyəti ilə sıx bağlıdır. 1930-cu illər - 1940-cı illərin ortaları. Qismən onların köməyi və dəstəyi ilə 1935-ci ildə “İncəsənət və elmi qurumların və tarixi abidələrin mühafizəsi haqqında Saziş” (“Rerix paktı” adlanır) bağlandı və bu, mühafizəsi sahəsində beynəlxalq hüquqi platformanı xeyli genişləndirdi. mədəni və tarixi dəyərlər.
1945-ci il noyabrın 16-da II Dünya Müharibəsi zamanı fəaliyyətini dayandırmış və ya tamamilə dayandırmış ləğv edilmiş Millətlər Liqasının komitələrinin bir çox funksiyaları yeni yaradılmış Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatına (YUNESKO) verildi.
Bütün dövlətlər tərəfindən imzalanmamış əvvəlki konvensiyaların təcrübəsini nəzərə alaraq, YUNESKO diqqətlə hazırladı və 1954-cü ildə “Silahlı münaqişə zamanı mədəni sərvətlərin mühafizəsi haqqında Konvensiya”nı (“Haaqa Konvensiyası” adlanan) uğurla qəbul etdi. ). Konvensiya həmçinin qorunmağa ehtiyacı olan mədəni sərvətləri təyin etmək üçün istifadə oluna bilən fərqləndirici işarəni təsdiq etmişdir.
Lakin, təxminən, eyni zamanda, mədəni irsə təhlükənin təkcə hərbi deyil, həm də dinc insan fəaliyyəti ilə bağlı olduğu aydın oldu.
Nil çayının yuxarı hissəsindəki Əbu Simbel məbədi kompleksini su basmaq təhlükəsi ilə üzləşən Misirdə Asvan bəndinin tikintisi sülh dövründə bütün bəşəriyyət üçün dəyərli abidələrin qorunmasının təcili zərurətini aydın şəkildə göstərən hadisə idi. 1959-cu ildə Misir və Sudan hökumətləri gələcək su elektrik stansiyasının daşqın sahəsinə düşən qədim dini binaların qorunmasına kömək etmək xahişi ilə YUNESKO-ya müraciət etdilər.
YUNESKO qədim Misir sivilizasiyasının abidələrini xilas etmək üçün kampaniya elan etdi: Əbu Simbel məbədləri diqqətlə söküldü, daşındı və yeni yerdə yenidən yığıldı. Əlli donor ölkənin vəsaiti ilə həyata keçirilən layihə UNESCO tarixində ən bahalı layihə oldu və eyni zamanda məqsədyönlü kollektiv səylərin səmərəliliyini sübut etdi.
Sonradan YUNESKO Venesiyanın və onun unikal laqununun, Pakistandakı Mohenco-Daro xarabalıqlarının və İndoneziyadakı Borobudur məbədi kompleksinin bərpası üçün layihələrə start verdi. Belə kapital tutumlu və vaxt aparan sahədə əməkdaşlıq müəyyən rəsmiləşdirmə tələb edirdi. Nəticədə, 1960-cı illərin əvvəllərində Abidələr və Tarixi Yerlər üzrə Beynəlxalq Şura (ICOMOS) vasitəsilə UNESCO Mədəni İrsin Mühafizəsi üzrə ümumi Konvensiyanın layihəsini hazırlamağa başladı.
1965-ci ildə Vaşinqtonda keçirilən konfransda “bütün bəşəriyyətin bu günü və gələcəyi üçün ən görkəmli yerləri, landşaftları və tarixi yerləri” qorumaq üçün beynəlxalq əməkdaşlıq platforması kimi Ümumdünya İrs Təşkilatının yaradılması müzakirə olundu. 1968-ci ildə Beynəlxalq Təbiəti Mühafizə İttifaqı (IUCN) təbii irslə bağlı oxşar məqsədlərlə təklifə qoşuldu.
Nəhayət, mürəkkəb danışıqlar prosesinin çoxsaylı iştirakçıları sənədin vahid mətni üzərində razılığa gəldilər və 1972-ci il noyabrın 16-da YUNESKO-nun Baş Konfransının 17-ci sessiyasında Ümumdünya Mədəni və Təbii İrsin Mühafizəsi Haqqında Konvensiya qəbul edildi.
1976-cı ildə Ümumdünya İrs Təşkilatının tərkibində Mədəni və Təbii İrsin Mühafizəsi üzrə Hökumətlərarası Komitə (Ümumdünya İrs Komitəsi) yaradılıb və formalaşıb. Komitə Konvensiyaya riayət olunmasına nəzarət etməyə çağırılır və əmlakın Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilməsi ilə bağlı yekun qərarı vermək səlahiyyətinə malikdir.
1972-ci ildə YUNESKO Ümumdünya Mədəni və Təbii İrsin Mühafizəsi Haqqında Konvensiya qəbul etdi (1975-ci ildə qüvvəyə minib). 2016-cı ilin oktyabrına qədər konvensiya 193 iştirakçı ölkə tərəfindən ratifikasiya edilmişdi.
Hər il Ümumdünya İrs Komitəsi “Ümumdünya İrs Saytının statusu”nun verildiyi sessiyalar keçirir.
"Ümumdünya İrs Saytının Vəziyyəti" aşağıdakı üstünlükləri təmin edir (təbii irs saytları üçün):

• 
  unikal təbii komplekslərin təhlükəsizliyinin və bütövlüyünün əlavə təminatıdır,
  
• 
  ərazilərin və onları idarə edən qurumların nüfuzunu artırır,
  
• 
  Siyahıya daxil edilmiş obyektlərin populyarlaşdırılmasına və ekoloji idarəetmənin alternativ növlərinin (ilk növbədə ekoturizm) inkişafına kömək edir;
  
• 
  ilk növbədə Ümumdünya İrs Fondundan dünya mədəni və təbii irs obyektlərinin dəstəklənməsi üçün maliyyə resurslarının cəlb edilməsində prioritetliyi təmin edir,
  
• 
  təbiət obyektlərinin mühafizəsinin vəziyyətinə monitorinqin və nəzarətin təşkilinə kömək edir.
  

Ərazisində Ümumdünya İrs obyektləri olan dövlətlər onları qorumaq öhdəliyi götürürlər.
Siyahıda təhlükə altında olan Dünya İrsinin alt siyahısı var. Buraya müvəqqəti olaraq təbii səbəblər və ya insan müdaxiləsi nəticəsində yaranan müxtəlif təhlükələrə məruz qalan obyektlər daxildir: silahlı münaqişələr və müharibələr, zəlzələlər və digər təbii fəlakətlər, çirklənmə, brakonyerlik və qeyri-bərabər tikinti. Obyektlərin xüsusi siyahıya salınması onlara xüsusi diqqət yetirilməsinin və onların qorunub saxlanılması üçün təxirəsalınmaz tədbirlərin görülməsinin zəruriliyindən xəbər verir.
Birincisi, ölkə YUNESKO-nun meyarlarına əsaslanaraq, onun fikrincə, qlobal dəyərə malik olan obyektlərin siyahısını hazırlayır və ilkin siyahıya daxil edir. İlkin siyahıda olmayan obyektin namizədliyi irəli sürülə bilməz.
Qaydalara görə, bir ölkə ildə ikidən artıq namizəd irəli sürə bilməz: bir mədəni və təbii irs obyekti və ya iki təbii irs obyekti. YUNESKO-nun mütəxəssisləri ərizənin hazırlanmasında köməklik göstərir, bütün lazımi sənədlərin və xəritələrin daxil olmasını təmin edirlər. Namizədlər UNESCO-nun növbəti sessiyasından bir il əvvəl fevralın 1-dən gec olmayaraq (və ya bu tarix bayram gününə düşürsə, yanvarın son iş gününə) təqdim edilməlidir. Beləliklə, ərizəyə baxılması üçün minimum müddət bir il yarım çəkir (məsələn, sənədlər Komitəyə 2016-cı ilin yanvar ayında təqdim edilirsə, o zaman obyektin siyahıya mümkün qədər tez daxil edilməsi 2017-ci ilin iyun-iyul ayları olacaq). Daha sonra YUNESKO qəbul edilmiş dosyenin hazırlığını yoxlayır və qiymətləndirilməsi üçün müvafiq məsləhət orqanına göndərir.
Beynəlxalq Təbiəti Mühafizə İttifaqı (IUCN) və Abidələrin və Tarixi Yerlərin Mühafizəsi üzrə Beynəlxalq Şura (ICOMOS) ərazinin təbii və mədəni əhəmiyyətini qiymətləndirir. Üçüncü orqan, Mədəni Əmlakın Qorunması və Bərpası üzrə Beynəlxalq Tədqiqat Mərkəzi (ICCROM) Ümumdünya İrs obyektlərinin mühafizəsi üzrə Komitəyə tövsiyələr verir, həmçinin peşəkar təlimlər keçirir.
Obyektin namizədliyi və qiymətləndirilməsindən sonra YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Komitəsi illik sessiyasında yekun qərarı verir. Komitə həmçinin qərarı təxirə sala və namizədliyini irəli sürən ölkədən obyekt haqqında əlavə məlumat tələb edə bilər.

Ədəbiyyat

1. 
   Ann Marie Sullivan, Cultural Heritage & New Media: A Future for the Past, 15 J. MARSHALL REV. INTELL. PROP. L. 604 (2016)
   
2. 
   https://tass.ru/obschestvo/12835755
   
3. 
   DÜNYA MƏDƏNİ VƏ TƏBİİ İRSİN QORUNMASI HAQQINDA KONVENSİYA
   
4. 
   https://whc.unesco.org/en/about/