Qurilish materiallari ishlab chiqarish korxonalarining iqtisodiyoti
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
S=
𝐈 𝐯 𝑴 𝒎 Bu yerda: S — sermehnatlik I v — ish vaqti; I m — ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori. Korxonalar va ularning yirik bo‘linmalari darajasida, xuddi xalq xo‘jaligi tarmoqlarida bo‘lgani kabi, ishlab chiqarish va mehnat unumdorligi hajmlarini o‘lchash uchun asosan shaxmat usuli tatbiq etiladi. Shaxmat usuli universal usul bo‘lib, u mahsulotning barcha turlari va hajmlari, ishlar va xizmatlar yagona pul ko‘rsatkichlari bo‘lgan so‘mda ifodalanadi, u hajm ko‘rsatkichlarini tegishli ulgurji narxlarga ko‘paytirish bilan aniqlanadi. Mehnat unumdorligini o‘lchashning qiymat usuli turli kasb va malakaga ega bo‘lgan xodimlarning mehnat unumdorligi, masalan, qandolatchi va novvoyning, chilangar va xaydovchining mehnat unumdorligini taqqoslash imkonini beradi. Biroq bu usul ko‘rinishdan universal usul bo‘lishiga qaramay, bir nechta kamchiliklarga ham ega. Xususan, unga narx omili, ya’ni bozor kon’yukturasi va inflyatsiya ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish hajmlari va mehnat unumdorligini o‘lchashning qiymat usuli birmuncha murakkab ishlab chiqarish hajmlarini hisoblashda eng maqbul usulni muayyan shart-sharoitlardan kelib chiqib tanlash mumkin. Ishlab chiqarish hajmlarini o‘lchashning eng ko‘p qo‘llanadigan usuli yalpi, tovar va sotilgan mahsulotlar ko‘rsatkichlaridir. Bu turli xil ulgurji narxlarda «zavod usuli» bo‘yicha hisoblangan yalpi mahsulot tovar mahsulotdan tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlarini o‘lchash bilan, sotilgan mahsulot tovar mahsulotdan sotish uchun mo‘ljallangan, lekin sotilmagan tovar qoldiklari summasi bilan farq kiladi. Mehnat unumdorligini qiymat usulida aniqlash uchun foydalaniladigan shartli sof mahsulot ko‘rsatkichida yalpi mahsulot qiymatidan xomashyo, butlovchi 122 ashyolar, energiya, yoqilg‘i va hokazolarga qilingan bevosita xarajatlarni chegirib tashlanadi. Shu bilan birga bu ko‘rsatkichdan ish xaqi, asosiy fondlarning eskirishi va foyda chegirilmaydi. Bu yerda moddiy xarajatlar o‘zgarishi barham toptiriladi, lekin foydanining salmog‘i va amortizatsiyaning salmog‘i ortadi. Shuni aytish kerakki, foydaning turlichaligi mamlakatimiz xalq xo‘jaligi uchun xos bo‘lib, u shurolar xukmronligi davrida markazlashgan rejalashtirish doirasida rivojlanib kelgan edi 2 . Unda foyda va qiymatning o‘rtacha normasi bo‘yicha mavjud bo‘lgan tenglamaga amal qilmas edi. Ko‘pgina xorijiy mamlakatlarda olingan foyda darajasi muhim farklar yo‘qligi tufayli sof mahsulot usulini mahsulot hajmlari va mehnat unumdorligini aniqlash uchun batamom maqbul deb hisoblaydilar. Mehnat unumdorligi o‘zgarishining omillari va shart-sharoitlari Mehnat unumdorligi — rivojlanib boruvchi ko‘rsatkichdir. U ko‘pgina sabablar va omillar ta’sirida doimiy ravishda o‘zgarib turadi. Ulardan bir xillari mehnat unumdorligi oshishiga yordam bersa, boshkalari uni pasaytirishga sabab bo‘lishi mumkin. Bundan tashkari, mehnat unumdorligi darajasi va o‘sishiga mehnat jarayoni kechadigan sharoit ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shartsharoitlar qulay bo‘lsa, u yoki bu omilning ta’sir etishini kuchaytiradi yoki noqulay bo‘lsa, bu ta’sirni zaiflashtiradi. Masalan, tabiiy iqlim sharoitlari korxonalardagi mehnat natijalariga va mehnat unumdorligiga jiddiy ravishda ta’sir ko‘rsatadi. Mehnat unumdorligi darajasi va uning dinamikasiga ko‘pgina omillar ta’sir qiladi. Omillar deb mehnat unumdorligining o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatadigan harakatlantiruvchi kuchlar yoki sabablarga aytiladi. Ulardan ayrimlari mehnat unumdorligining ortishiga yordam bersa, boshqalari unumdorlikning pasayishiga sabab bo‘lishi mumkin. Omillarning birinchi guruhiga mehnat vositalari samarasining ortishi, mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etish va mehnatkashlar ijtimoiy guruhlari sharoitining yaxshilanishi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha tadbirlar kiradi; ikkinchi guruhi — tabiiy sharoitlarning noqulay ta’sir ko‘rsatishi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi kamchiliklar, ijtimoiy sharoitdagi salbiy elementlarning ta’sir ko‘rsatishini o‘z ichiga oladi. Ayrim korxona yoki tashkilot darajasidagi omillarni qarab chiqqanda, ularning hammasini ichki va 2 Karimov I.A. O‘z kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan qurmoqdamiz. Т.7, «O‘zbekiston», 2001. |