Qurılıs materialları hám buyımlarınıń ulıwma tiykarları Joba

Sozılıwdaǵı bekkemlik shegarası. Materiallar sozılıwdaǵı bekkemlik shegarasına qarap úsh toparǵa bólinedi:
1) sozılıwdaǵı bekkemlik shegarası qısılıwdaǵıǵa salıstırǵanda kóp bolǵan talshıqlı materiallar (aǵash, shiysha talshıǵı);
2) sozılıwdaǵı hám qısılıwdaǵı bekkemlik shegarası óz-ara teń yamasa az parıq etiwshi materiallar (polat);
3) sozılıwdaǵı bekkemlik shegarası qısılıwdaǵıǵa salıstırǵanda kem bolǵan materiallar (tas materiallar, shiysha, shoyın hám t.b.).
Materiallardıń sozılıwdaǵı bekkemlik shegarasın anıqlaw ushın onnan mámleketlik standartda kórsetilgen úlgiler tayarlanadı.
Mort materiallardıń (tábiyiy taslar, beton, cementli aralaspa, keramika hám t.b.) sozılıwdaǵı bekkemlik shegarası qısılıwdaǵı bekkemliktiń 1/10-1/50 bólegin quraydı.
Házirgi waqıtta materiallardıń bekkemligin ultradawıs impuls usılında anıqlaw engizilmekte. Bul usıl úlgide ultradawıstıń tarqalıwı, sóniwi hám rezonans halatlarǵa tiykarlanǵan.
Materiallardıń bekkemligin anıqlaw standart usılları úlgileri 1.5-kestede berilgen.
1.5-keste
Bekkemlikti anıqlaw usılları

Úlgi	Sızılma	Esaplaw formulası	Material túri	Úlgi ólshemleri, sm
Kub		RsiqRbuza^2	Beton aralaspa polimerbeton	10x10x10; 15x15x15; 20x20x20; 7,07x7,07x7,07; 5x5x5
			Tábiyiy tas
Cilindr			Beton polimerbeton	d15: h=30
			Tábiyiy tas	d=h=5; 7; 10:15
Prizma			Beton polimerbeton	a=10;15;20 h=40;60;80
			Aǵash	a=2; h=3
Prizma			Cement	4x4x16
			Gerbish	12x6,5x25
Prizma			Beton	15x15x15
			Aǵash	2x2x30
Sterjen prizma			Beton	5x5x50; 10x10x80
			Polat	d=1; l=5; l10d

Soqqıǵa qarsılıq. Tábiyiy hám jasalma tas materialları (beton, asfaltbeton) avtomobil jolları, trotuar, aerodrom qaplamaları, pol hám fundamentlerge isletilgende olardıń soqqıǵa qarsılıǵı anıqlanadı. Tas materiallardıń soqqıǵa qarsılıǵın anıqlaw ushın úlginiń diametri hám biyikligi 25 mm bolǵan cilindr formasındaǵı koper astına ornatıladı. Soqqıǵa qarsılıq (Dj/m³) úlgini buzıw ushın jumsalǵan jumıs muǵdarı yamasa kólem birligine sarıplanǵan salıstırmalı jumıs penen anıqlanadı. Materiallardıń soqqıǵa bolǵan bekkemligi ásirese seysmikalıq aktivlik joqarı bolǵan Oraylıq Aziya sharayatında úlken áhmiyetke iye.
Qattılıq. Materiallarǵa ózinen qattı dene batırılǵanda qarsılıq kórsetiw qásiyeti onıń qattılıǵı delinedi. Materiallardıń qattılıǵı túrli usıllar menen anıqlanadı hám ólshem birligi de túrlishe boladı.
Bir jınıslı tas materiallardıń qattılıq kórsetkishi 1.6-kestede keltirilgen Moos shkalası járdeminde tabıladı.
Isqılanıwǵa qarsılıq. Pol, lesnica, jol sıyaqlı ısqılanıw kúshi tásirinde bolǵan orınlarda isletiletuǵın materiallar ısqılanıwǵa sınap kóriledi. Bunıń ushın kub plita yamasa diametri 25 mm ge teń bolǵan cilindr sıyaqlı úlgiler tayarlanadı. Materiallardıń jeliniw sheńberinde 1000 márte aylandırılǵanda úlginiń 1 m² maydanınan (F) joǵaltılǵan massaǵa ısqılanıwǵa qarsılıǵı (I) delinedi hám tómendegishe anıqlanadı:
I(m₁-m₂)F, kgm² ,
bul jerde: m₁ hám m₂ úlginiń ısqılanıwdan aldıńǵı hám keyingi massaları.
1.6-keste
Moos shkalası

Materiallar	Ximiyalıq quramı	Qattılıq kórsetkishi
Talk	3MgO^.4SiO2^.H2O	1
Gips	CaSO4^.H2O	2
Kalcit	CaCO3	3
Eriwsheń shpat	CaF2 (flyuorit)	4
Apatit	Ca5(PO4)3F	5
Ortoklaz	K2O^.Al2O3^.6SiO2	6
Kvarc	SiO2	7
Topaz	Al2[SiO4](F,OH)2	8
Korund	Al2O3	9
Olmos	S	10

1.7.2. Deformativlik
Elastiklik – kúsh alınǵannan keyin materialdıń dáslepki forması hám ólshemlerin tiklew qásiyeti.
Material sırtqı kúsh tásirinde qaldıq deformaciyanıń eń dáslepki tochkası elastiklik shegarası delinedi. Elastiklik shegarasında salıstırmalı uzayıw kúshleniwge tuwrı proporcional bolǵanı ushın kúsh alınǵannan keyin material dáslepki forması hám ólshemlerin qaldıq deformaciyasız tikley aladı.
Elastiklik moduli E (YUng moduli). Guk nızamına muwapıq ishki zorıǵıwdıń () salıstırmalı uzayıw yamasa qısqarıwǵa () qatnası:
E, MPa
Qısılıw yamasa sozılıwdan payda bolatuǵın ishki zorıǵıw RF formula járdeminde tabıladı.
bul jerde, R-tásir etip atırǵan kúsh;
F-kese kesim maydanı.
Shiysha elastik mort deformaciyalanadı hám elastiklik shegarasında sınadı. Polat, kristall dúzilisli polimerler joqarı kúshleniwlarde de elastiklik qásiyetin joǵaltpaydı hám plastik zonada sınadı. Beton, aralaspa hám sol sıyaqlı kompozicion materiallarǵa bekkemlik shegarasınıń 20% ke shekem kúsh qoyılǵanda sızıqsız baylanıslı elastik deformaciyalanıw júz beredi. Kauchuk, rezina hám sol sıyaqlı elastomerlerde elastik deformaciya 100% ten de asıwı múmkin. Materialda kúsh tásirinde boylama hám kese deformaciyalar payda bolıp, olardıń qatnası Puasson koefficienti (M) menen anıqlanadı. Puasson koefficienti beton ushın 0,17-0,2; polietilen ushın 0,4 ti quraydı.
Plastiklik materialdıń sırtqı kúsh tásirinde forması hám ólshemlerin buzılmastan ózgerttiriw hám kúsh alınǵannan keyin dáslepki halatın tolıq tikley almaslıq qásiyeti. Bunday materiallarǵa polattıń ayrım túrleri, plastmassalar, bitumlar hám basqalar kiredi. Plastiklik kóp jaǵdaylarda temperatura ózgeriwine baylanıslı boladı.
Mortlıq – materialǵa sırtqı kúsh tásir etkende sezilerli deformaciyalanbaǵan halda buzılıwı onıń mortlıǵı bolıp tabıladı. Mort materiallar qısılıwǵa jaqsı qarsılıq kórsetip, iyiliwge hám sozılıwǵa jaman isleydi. Mort materiallarǵa tábiyiy tas, shiysha, beton, silikat hám t.b.lar kiredi.


Qadaǵalaw sorawları
1. Materialdıń tıǵızlıǵı hám ortasha tıǵızlıǵı ne?
2. Suw sińdiriwsheńlik, suw ótkiziwsheńlik ne?
3. Suwıqqa shıdamlılıq hám geweklik arasındaǵı baylanıs qanday?
4. Issılıq ótkiziwsheńlik hám ıssılıq sıyımı ne?
5. Material bekkemligi ne hám ol qanday faktorlarǵa baylanıslı?
6. Elastiklik, plastiklik hám mortlıq ne?
7. Qattılıqtı anıqlaw usılların keltiriń.
8. Material qásiyetleriniń onıń mikro hám makrostrukturasına baylanıslılıǵın aytıp beriń.