Reja: Elastiklik nazariyasi haqida tushuncha
Yüklə 441,37 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Elastiklik nazariyasini amaliyotda qo‘llash xususiyatlari Reja: 1. Elastiklik nazariyasi haqida tushuncha 2. Talab va taklif elastikligi 3. Xulosa Iqtisodiyotda elastiklik — maʼlum bir x qiymatining oʻzgarishi oqibatida y qiymatiga boʻlgan oʻzgarilish nisbati. Masalan, narx yoki daromadning 1 foizga oʻzgarishi talab va taklifning necha foizga oʻzgarishini koʻrsatilib berilishidir. Bu tushuncha hosila yordamida kiritiladi. U biror ishlab chiqarish faktoriga qarab iqtisodiy ko‘rsatkichning o‘zgarish darajasini anglatadi. Elastiklik miqdori elastiklik koeffitsiyenti bilan aniqlanadi. Elastiklik koeffitsienti tekshirilayotgan iqtisodiy ko‘rsatkichning unga taʼsir etuvchi iqtisodiy faktorlardan birining qolganlari o‘zgarmas bo‘lganda birlik nisbiy o‘zgarishi taʼsiridagi o‘zgarishni ko‘rsatadi. Koʻpgina iqtisodiy hodisalarda chekli naflilikning kamayish qonuni sababli koʻrsatkich qanchalik absolyut katta boʻlsa, unga sarflangan resurslar samarasi shunchalik past boʻladi. Masalan, dunyoning rivojlangan davlatlarida yillik iqtisodiy oʻsish rivojlanayotgan davlatlarga nisbatan kamligi yoki 2 va undan ortiq bir- biriga bogʻliq empirik oʻzgaruvchilardan tashkil topgan iqtisodiy modelning faqat bir oʻzgaruvchisiga eʼtibor berish elastiklikni pasaytiradi. Xususan, soliq siyosati, xalqaro savdo kabi muhim iqtisodiy tarmoqlarda aynan elastiklik asosiy tahliliy koʻrsatkich hisoblanadi. Elastiklik empirik iqtisodiy modellar (masalan, Cobb–Douglas ishlab chiqarish funksiyasi) va Behavioral iqtisodiyotda isteʼmolchilar xulq- atvorini oʻrganish uchun yirik ishlab chiqaruvchilar tomonidan qoʻllaniladi. Elastiklik istalgan iqtisodiy fanda va amaliy iqtisodiy sohada, xususan, marketing, ekonometrika va makroiqtisodiyotda qoʻllaniladi. Elastiklik ishlab chiqaruvchilarning foydasini maksimallashtirishda va davlatning ichki ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini belgilashda muhim rol oʻynaydi. Siyosiy iqtisodiyotda matematik elementlarni muvaffaqiyatli qoʻllashni Antoine Augustin Cournot boshlab beradi. U oʻzining „Recherches sur les principes mathématiques de la théorie des richesses“ asarida boylik nazariyasining matematik elementlar asosida vujudga kelishi haqida soʻz yuritadi, „Revue Sommaire Des Doctrines Economiques“ asarida esa talab va taklif qonunlarini tanqid qiladi. Aynan Cournotning asarlari tufayli matematik iqtisodiyotda katta burilish paydo boʻlib, iqtisodchilarning keyingi ilmiy ishlarini mukammallashtirishda, iqtisodiy kibernetika, ekonometrika fanlarining paydo boʻlishida asos boʻldi. Elastiklik atamasi birinchi marta ingliz iqtisodchisi Alfred Marshall tomonidan „Principles of Economics“ kitobida keltirilgan. Kitobning „General Relations of Demand, Supply, and Value“ nomli 5-boʻlimida iqtisodchi talab va taklifning oʻzgarishiga taʼsir etuvchi omillar, ularning taʼsirchanligi haqida soʻz yuritiladi. Aynan Cournot va marjinalizm ilmiy maktabi asarlaridan foydalangan holda u oʻzining „Marshall xochi“ grafigini yaratadi. 1.1-rasm. Absolyut elastik talab. Elastiklik oʻzgarishi oqibatida ishlab chiqaruvchilar daromadida oʻzgarish sodir boʻladi. Elastiklik juda yuqori yoki juda past boʻlganida daromad (Revenue) past boʻladi, elastiklik 1 ga teng boʻlganida esa daromad eng yuqori boʻladi. Lekin daromad bu foyda emas, shu sababli bu nuqta foydani maksimallashtirmaydi. Ishlab chiqaruvchi firmalar tovarni bozordagi elastiklik darajasini aniqlaganlaridan soʻng, oʻz narx siyosatini yuritadilar. Noelastik boʻlgan tovarlarning narxining keskin oshishi (masalan, tuzning 2000 soʻmdan 3000 soʻmga, yaʼni, 50 foizga oshishi), unga boʻlgan talabni kamaytirmaydi yoki juda kichik miqdorda kamaytiradi. Shu sababli, umumiy ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishi va noelastik tovarlardan keluvchi daromad oshirilishi, ishlab chiqaruvchiga kafolatlangan foydani olib keladi. Lekin elastik tovar bozorida vaziyat murakkab va koʻp axborotga tayanish kerak. Yaʼni narx 30 foizga kamaygani tufayli sotuv hajmining 90 foizga oshishi, har doim ham ishlab chiqaruvchi foyda olishini bildirmaydi. Chunki sotuv hajmi oshishi qoʻshimcha ishlab chiqarish xarajatlariga olib keladi (chekli naflilikning kamayish qonuni sababli, agar firmaning mehnat boʻyicha chekli xarajatlari manfiy qiymatni qabul qilsa, firma zarar koʻrishi mumkin). Omillar asosida elastiklik darajalari: Vaqt omilining daromad boʻyicha elastiklikka taʼsiri 1-guruh. Mol goʻshti deyarli barcha qatlamlar orasida keng isteʼmol qilinadi. Oʻzbekistonda mol goʻshti talab yuqori boʻlgan qoʻy goʻshtidek oʻrinbosarga ega boʻlsa-da, jahonda mol goʻshtidan voz kechish koʻrsatkichi kamroq. Kiyim-kechaklar elastikligi esa barcha vaqt oraligʻida deyarli 1 ga teng (statistik xatolik chegarasida). Bu degani iqtisodiy oʻsish paytida ham, iqtisodiy inqiroz paytida ham isteʼmolchilar birdek xarajat qilishadi. 2-guruh. Bu guruhdagi tovarlar qisqa muddatda elastikligi past, uzoq muddatda esa yuqori hisoblanadi. Masalan, inson mehnat faoliyatini boshlaganida kam kapitalga ega boʻladi va koʻchmas mulkdek qimmatbaho tovarga mablagʻi yetmaydi (shu jumladan, ipoteka kreditlari). Lekin vaqt oʻtgani sayin, uni toʻlovga qobiliyatlilik darajasi oshadi va koʻchmas mulk xarid qilishga talab darajasi ortadi. Chet elga turlar bilan ham deyarli shunday, ammo chet elga turlar ancha arzonligi sababli, qisqa muddatda turlarning elastiklari 3,4 barobarga ortiqroq. 3-guruh. Bu guruhdagi tovarlarning qisqa muddatda elastiklari baland, uzoq muddatda esa pastdir. Isteʼmolchi oshirilgan oylikka birinchi navbatda oʻzining 1-oʻrinda muhim boʻlgan va standart tovarlariga boʻlgan ehtiyojini qondiradi. Shu sababli qisqa muddatda koʻchmas mulk yoki chet elga turlarning oʻrniga mebel, maishiy texnika sotib oladi. Lekin, isteʼmolchi har yili yangi kir yuvish mashinasi, shkaflar toʻplami yoki divan olmaydi. Shu sababli uzoq muddatda bu tovarlarga talab kamayadi, ayniqsa mebelga. Yuqoridagi vaqt omiliga asoslanib (elastiklikka asoslanib), qaysi tarmoqlar inqirozdan birinchi chiqishini prognozlash mumkin. Bular — qisqa muddatli oraliqda katta daromadga bogʻliq talab elastikligiga ega tarmoqlardir. Yaʼni, iqtisodiy bumlardan soʻng(keskin iqtisodiy oʻsish), pasayish va inqiroz keladi. Ana shu inqirozdan soʻng odamlar koʻchmas mulk sotib oladigan, turistik sayohatlar xizmatidan foydalanadigan darajada xarid qilish qobiliyatiga ega boʻlmaydi. Lekin vaqt oʻtgani sari avval 3-guruh tovarlariga, iqtisodiy oʻsish uzoq davom etsa (jahon iqtisodiyotida 2003—2007 yillar), isteʼmolchilar tomonidan 2-guruh tovarlariga talab keskin ortadi (chunki isteʼmolchilar iqtisodiy oʻsish uzoq davom etadi degan fikrga kelishadi). 1.2-rasm. Absolyut noelastik talab. Narxga bogʻliq talab elastikligi tovar narxining bir foizga oʻzgarishi unga boʻlgan talabning necha foizga oʻzgarishini koʻrsatadi. Agar tovar narxining 10 foizga kamayishi sotuv hajmini 20 foizga oshirsa, bunday tovar elastik hisoblanadi. Narxga bogʻliq talab elastikligi deyarli har doim (Giffen samarasi va Veblen samarasi bundan mustasno) musbat va manfiy qiymatni qabul qilganligi uchun elastiklik darajasi ham manfiy hisoblanadi. Narxga bogʻliq taklif elastikligi tovar narxining bir foizga oʻzgarishi, unga boʻlgan talabning necha foizga oʻzgarishini koʻrsatadi. Agar tovar narxining 10 foizga kamayishi, taklif etiluvchi tovarlar hajmini 20 foizga kamaytirsa, bunday tovar elastik hisoblanadi. A tovar narxining oʻzgarishi B tovarga boʻlgan talab yoki taklifning oʻzgarishiga olib kelsa, bu oʻzgarishlarning nisbati kesishgan elastiklik deyiladi. Baʼzi tovarlarning narxi oʻzgarishi nafaqat oʻsha tovarning oʻziga, balki boshqa tovarlarga ham (oʻrinbosar va toʻldiruvchi tovarlar) taʼsiri bor hisoblanadi. Masalan, benzin narxining oshishi vaqt oʻtishi bilan avtomashinalar sotuviga taʼsir oʻtkazadi (yaʼni, kamroq benzin sarf qiluvchi mashinalar sotib olishadi yoki umuman avtomobildan voz kechishadi. Benzin va avtomashinalar toʻldiruvchi tovarlar boʻlgani uchun, ular oʻrtasidagi bogʻliqlik teskari hisoblanadi. Lekin, tovarlar oʻrinbosar boʻlsa, ular oʻrtasidagi bogʻliqlik toʻgʻri boʻladi. Masalan, mol goʻshti narxining oshishi, qoʻy goʻshtiga taklif oshishiga olib kelishi mumkin. Elastiklikni hisoblashning eng oddiy usuli hisoblanib, koʻpincha sodda 2 ta oʻzgaruvchilar (narx va talab/taklif, daromad va talab) yordamida aniqlanadi. Masalan, aholi daromadining 40 foizga oshishi, mashina sotib olishni 10 foizga oshirdi. Bu yerda mashina noelastik tovar hisoblanadi. Yoysimon elastiklik — keskin bir omil oʻzgarishining ikkinchi omilga taʼsirining oʻrtacha koʻrsatkichi hisoblanadi. Yaʼni, agar burger narxi 2 dollardan 4 dollarga oshganida (100 foizga), talab hajmi 1000 tadan 500 taga tushsa (50 foizga), elastiklik 50/100=0,5 ni tashkil etadi. Lekin narx 4 dollardan yana avvalgi 2 dollarga arzonlasa (50 foizga kamaysa) va talab hajmi avvalgi holiga qaytsa (yaʼni 100 foizga oshsa) bu holatda elastiklik 100/50=2 ni tashkil etadi. 0,5 va 2 koeffitsiyentlari orasidagi farq katta boʻlganligi uchun iqtisodchilar oʻrtacha qiymatni olishadi va yoysimon elastiklikdan foydalanishadi. Talabning yoysimon oʻzgarishi — talab funksiyasining narx, daromad va boshqa omillar oʻzgarishiga taʼsirchanlik darajasidir. Taklifning yoysimon oʻzgarishi — taklif funksiyasining narx va boshqa koʻrsatkichlarga taʼsir darajasi. Iqtisodiyotda oʻzgarishlar asosan funksiyalar koʻrinishida berilganligi uchun, quyidagi hosila olish formulasi orqali funksiyaning umumiy elastikligini (uning qiyaligini) aniqlash mumkin: 1.3-rasm. Taklif elastikligining 3 xil koʻrinishi, Engel egri chiziqlari Elastiklik koʻrsatkichlari Jadvaldan koʻrish mumkinki, uzoq muddatda deyarli barcha tovarlarning elastikligi ortadi. Quyida baʼzi tovarlar elastikligi sharhi keltirilgan. Aviachiptalar (biznes-klass). Biznes-klass xizmatlaridan foydalanuvchi isteʼmolchilarning xarid qobiliyati yuqoriligi, bu xizmatdan olinadigan naflilik darajasi sarflangan xarajatdan yuqori boʻlganligi va boshqa klassda uchishi uning obroʻsiga putur yetkazib qoʻyishi mumkinligi uchun bu xizmatning elastikligi past. Aviachiptalar (ekonom-klass). Ekonom-klass xizmatidan foydalanuvchi isteʼmolchilarning xarid qobiliyati pastroq boʻladi va shu sababli, ularning narxga sezuvchanligi biznes-klassga nisbatan 3 barobar yuqori. Bu xizmatdan foydalanuvchi isteʼmolchilar chiptani oldindan buyurtma qilishi, narx oshganida esa alternativ yetib olish xizmatlaridan foydalanishi mumkin (masalan, mashina, tezyurar poyezd yoki avtobus). Aviachiptalar (turizm). Turistlar eng arzon biletni oldindan topishi, oʻzi vaqtni belgilashi osonroq. Bundan tashqari turistik reyslar ixtiyoriy qaror boʻlib, biznes va ekonom-klassdan farqli ravishda faqat dam olishni koʻzlaydi. Avtobus chiptalari. Avtobus xizmatlari eng arzon, ommabop transport xizmati boʻlganligi va uning oʻrinbosarlari narxi nisbatan qimmatligi sababli past elastiklikka ega. "Ford" avtomobili. Yengil avtomobillar bozori monopolistik raqobat hisoblanganligi uchun, isteʼmolchilar „Ford“ avtomobilidan voz kechib, osongina boshqa tovar markasini sotib olishlari mumkin. Benzin (qisqa va uzoq muddatda). Benzin narxi oshgach, avtomobil egalari mashinadan foydalanishni qisqa muddatda toʻxtatishmaydi. Lekin uzoq muddatda koʻp benzin sarflovchi mashinani kamroq benzin sarflovchi mashinaga almashtirishadi. Elektr energiyasi ham xuddi shu mexanizmda ishlaydi. Tibbiyot sugʻurtalari. Tibbiyot sugʻurtalari hozirgi rivojlangan davlatlarida, ayniqsa AQShda katta talabga ega. Rivojlangan davlatlarda tibbiyot xizmatlari isteʼmolchi daromadining katta qismiga tengligi sababli, isteʼmolchilar ratsional tarzda tibbiyot sugʻurtalari xizmatlaridan foydalanishadi. Doktor qabuliga borish. Inson koʻproq daromad olishi, umuman yashashi uchun sogʻlik darajasi muhimdir. Shu sababli doktor qabuliga borish deyarli hech qachon voz kechilmaydi. Maʼlum tovar aholi orasida milliy taom hisoblanib, qanchalik keng tarqalgan boʻlsa, undan voz kechish shunchalik qiyin boʻladi. Yaponiyada guruch aynan shunday tovar hisoblanadi, bundan tashqari Yaponiya aholisi boy aholi toifasiga kiradi[44]. AQSh aholisi ham boy, lekin AQShda guruch unchalik mashhur emas. Xitoydagi aholi esa rivojlangan davlatlardan 3 barobarga kambagʻalroq[45]. Bangladeshda esa guruch ancha mashhur tovar, ammo davlat aholisi yuqoridagi davlatlar aholisidan ancha kambagʻal. 1.4-rasm. Narxga bogʻliq talab elastikligi. Tovarga bo‘lgan talab uning bahosiga, iste’molchining daromadiga va boshqa tovarlarning bahosiga bog'liq. Xuddi shunga o‘xshash, taklif ham shu tovarning bahosiga, uni ishlab chiqarish xarajatlariga bog‘liq. Masalan, choyning narxi oshsa, unga bo'lgan talab kamayadi va taklif hajmi o‘zgaradi. Lekin ko‘pincha taklif va talab miqdorining o‘sishi yoki kamayishini bilm oqchi bo‘lishadi. Xaridorni choyning bahosini o'zgarishi ta’sirida sezuvchanligi qancha bo'ladi? Agar baho 10% oshsa, talab qanchaga o'zgarishi mumkin? Agar iste’molchi daromadi 5% oshsa talab qanday o'zgaradi? Shunday savollarga javob berish uchun iqtisodchilar elastiklik tushunchasidan foydalanadilar. Elastiklik — bir o‘zgaruvchan miqdorning boshqa miqdorda o‘zgarishiga ta’sir etish me’yoridir. Ayrim turdagi mahsulotlarga talabning mavjudligiga iste’molchilarning bahoni o'zgarishiga bo'lgan nisbatan sezuvchanligi xos. Bahoning bir muncha o'zgarishi xarid qilinadigan mahsulotlar miqdorini juda ko'p miqdorda o'zgartiradi. Bunday mahsulotlarga bo'lgan talab, «nisbiy o'zgaruvchanlik» yoki «o'zgaruvchanlik» — talabning baho ta’sirida o'zgaruvchanligi yoki elastikligi deb ataladi. Boshqa mahsulotlarga qo'yilgan bahoning o'zgarishiga ite’molchilar nisbatan befarq qaraydilar, ya’ni bahoning o'zgarishi xarid qilinadigan tovarlar miqdorini unchalik ko'p o'zgartirmaydi. Bunday hollarda talab nisbatan o'zgaruvchan emas yoki o'zgaruvchan bo'lmaydi. Iqtisodchilar baho ta’sirida elastiklik yoki noelastiklik darajasini quyidagi koeffitsiyent yordamida o'lchaydilar. Iste’molchilarning sezuvchanlik darajasini o‘lchash uchun mutlaq miqdorlar o'rniga foiz o'lchovlarini qo'llashning ma’nosi nimada? Javob: absalyut miqdordan foydalanishda xaridorlaming sezuvchanlik darajasiga xohlagan o'lchov birligini ixtiyoriy ravishda tanlashi mumkin. Buni quyidagi misolda ko‘rish mumkin: Agar qandaydir X mahsulotning bahosi 3000 so'm dan 2000so'mga tushgan bo'lsa, buning natijasida ist’molchilar o'zlarining tovar sotib olish miqdorini 60 kg. dan 100 kg. ga oshiradilar. Shundan bilinadiki, iste’mochilarning baho o'zgarishiga bo'lgan sezuvchanligi ancha yuqori. Bunda talab ham o'zgaruvchan bo'lib chiqadi. Haqiqatan ham bahoning bir birlikka o'zgarishi talab qilinayotgan mahsulot hajmini 40 birlikka o'zgartirib yuboradi. Agarda qabul qilingan 1000 so'm o'lchov birligi «foiz» deb qabul qilinsa, unda bahoni 100 birlik o'zgarishi talab qilinayotgan mahsulot miqdorini atigi 40 birlikka o'zgartirishini ko'rish mumkin. Natijada talab elastiklik bo'lib chiqadi. Foiz hisobidagi o'zgarishlar bunday m uam m olardan qutilish imkonini beradi. Bu misolda m ahsulot bahosi 33% ga pasaydi. Talabning bahoga bog'liqligi tufayli bo'ladigan elastikligi odatda nisbiy miqdordir. Tovarning bahosi oshganda talab qilinadigan tovar miqdori odatda kamayadi va shuning uchun nisbiy miqdor bo'ladi. Demak, natijada elastiklik koeffitsiyenti (Ed) nisbiy miqdordir. Aksincha, baho oshgan hollarda formulaning sur’ati nisbiy, maxraji esa ijobiy bo'lib, u yana nisbiy koeffitsiyentni beradi. Formulaning izohi: Agar bahoning shu foiz hisobidagi o'zgarishi talab qilinadigan mahsulot miqdorini foiz hisobida ko'proq o'zgartirishga olib kelsa, talab elastik bo'ladi. Masalan, agar bahoning 2 foiz kamayishi talabni 4 foiz oshirsa, talab elastik bo'ladi. Ko'rinib turibdiki, shunga o'xshash barcha holatlarda talab elastik bo'lsa, elastiklik koeffitsiyenti 1 dan yuqori (Ed>l), hozirgi holatda elastiklik koeffitsiyenti 2 ga teng. Agarda bahoning foiz hisobidagi shunday o'zgarishi talab qilinadigan mahsulot miqdorining nisbatan kamroq o'zgarishi bilan bog'liq bo'lsa, talab noelastikdir. Misol. Agar bahoning 3 foiz kamayishi talab qilinadigan mahsulot miqdorining atigi 1 foiz o'sishiga ta’sir etsa, talab noelastik 1/3=0,33. Shulardan tushunarliki, talab elastik bo'lganda, elastiklik koeffitsiyenti hamisha 1 dan kichik E< 1. Ayrim xususiy hollarda, unda elastiklik koeffitsiyenti aniq 1 ga teng (E = l). M asalan, bahoning 1 foiz kamayishi uning sotilishini ham 1 foizga oshiradi. Talabning bahoga bog'liqlik natijasidagi elastikligini quyidagi misolda ko'rish mumkin: Agar talab o'zgaruvchan bo'lsa, bahoning ozgina kamayishi ham umumiy pul tushumlarini ko'payishiga olib keladi. Nima uchun? Chunki narx kam bo'lganda bir birlik mahsulot uchun ko'riladigan zarar sotish hajmining ko'payishi hisobiga qoplanib ketadi. Baho intervali 5 dan 4 gacha bo'lgan holatga qarang (10-chizma). Ma’lumki, umumiy tushum bahoning miqdori ko'paytmasiga teng. Shuning uchun to'g'ri burchakning OR^AQ, maydoni umumiy tushum miqdorini (1000 doll.) ko'rsatadi, bunda baho R, (5 doll.) ga teng bo'lsa, talab qilinadigan mahsulot miqdori Q, (2000) ga tengdir. Keyinchalik baho R2 (4 doll.) gacha kamaysa, talab qilinadigan mahsulot hajmi Q2 (4000) gacha ortib, umumiy mahsulot miqdori to'g'ri burchak OR2VQ2 (16000) ga teng, ya’ni O R ^Q , dan katta bo'ladi. Yüklə 441,37 Kb. Dostları ilə paylaş:
|