R. D. Do‘smuratov, B. Yu. Mengliqulov qishloq xo‘jaligida buxgalteriya hisobi va statistika asoslari
Chorva mollarining son ko‘rsatkichlari
Yüklə 1,2 Mb.
|
|
10.2.2. Chorva mollarining son ko‘rsatkichlari
Chorvachilikda ishlab chiqarilgan mahsulotning umumiy hajmi bevosita chorva mollarning bosh soni va uning mahsuldorligiga bog‘liqdir. Chorva mollarining bosh soni-chorvachilik mahsulotlarini aniqlashda, yem-xashakka bo‘lgan talabni aniqlashda, chorvachilik in- shootlarini qurishda, ishchi kuchiga bo‘lgan talabni aniqlashda keng foydalaniladi. Chorva mollarni bosh soni xo‘jalikning kundalik, oylik, choraklik hamda yillik hisobotlaridan 1 yanvargacha bo‘lgan holatiga binoan, ularning bosh sonini quyidagi uch ko‘rsatkich orqali aniqlash mumkin: 1. Chorva mollarining ma’lum muddatga bo‘lgan soni; 2. Chorva mollarining ma’lum bir davrdagi o‘rtacha bosh soni; 3. Chorva mollarining shartli soni. 330
choraklikning va yilning boshiga) soni to‘g‘risidagi ma’lumotlardan, mollar soniga bog‘liq bo‘lgan yutuqlarni, mollar soni rejasining bajarilishini nazorat etish, yem-xashakka bo‘lgan talabni rejalashtirishda, tarmoq taraqqiyotini tavsiflashda keng foydalaniladi. Bizga ma’lumki, yil davomida chorva mollar bosh soni – buzoq olish, zotli mollarni chetdan sotib olish, davlatga mollarni so‘yib, go‘sht sifatida sotish, mollarning nobud bo‘lishi va boshqa holatlar o‘zgarib turganligi sababli, chorva mollarining sonini ma’lum muddatga hisoblashdan tashqari, ularning u yoki bu davr uchun o‘rtacha sonini ham aniqlash zarurdir. Chorva mollarining ma’lum bir davrdagi o‘rtacha son ko‘rsatkichi orqali, chorva mollarni oziqlantirish darajasi, bir bosh mol hisobiga sarflangan mehnat birligi hamda yetishtirilgan yalpi mahsulot, mahsuldorlik darajasi va boshqalar aniqlanadi. Chorva mollarining oylik, choraklik va yillik o‘rtacha sonini aniqlash uchun-oddiy usul, o‘rtacha arifmetik (ham oddiy ham tortgichli) va o‘rtacha xronologik miqdorlar formulalaridan keng foydalaniladikim, ularni batafsil quyida o‘rganib chiqamiz. Oddiy usul. Bunda, har oyning boshi va oxirida chorva mollarining bosh soni berilgan bo‘lsa, shu oy uchun o‘rtachasini oddiy usul bilan aniqlash mumkin. Bu formula quyidagi ko‘rinishga ega: 2 2 1 x x X + = Bu yerda - x 1 va x 2 oy boshi va oy oxiridagi chorva mollarining bosh soni; X- shu oydagi chorva mollarining o‘rtacha bosh soni. Misol: 1 yanvardagi sigirlar soni -250; 1 fevraldagi sigirlar soni -260; 1 martdagi sigirlar soni -264; 1 apreldagi sigirlar soni -270. Endi yuqoridagi formulalar orqali har bir oy uchun chorva mol- larining o‘rtachasini aniqlaymiz: Yanvar oyi uchun(250+260) / 2 = 255 (bosh) Fevral oyi uchun (260+264) / 2 = 262 (bosh) Mart oyi uchun (264+270) / 2 = 267 (bosh) Oddiy o‘rtacha arifmetik. Agarda, chorva mollarining har oy uchun o‘rtachasi aniqlangan bo‘lsa, o‘rganilayotgan ma’lum davrdagi (masalan bir choraklik uchun) chorva mollarining o‘rtachasini aniqlash uchun od- diy o‘rtacha arifmetik formula orqali aniqlanadi: 331
n x X i ∑ = Bu yerda, x - o‘rganilayotgan hodisaning belgisi; n - o‘rganilayotgan hodisaning soni; X - o‘rganilayotgan hodisaning o‘rtachasi. Endi yuqoridagi hisoblangan har bir oy uchun chorva mollarining o‘rtacha sonini ushbu formulaga quyib hisoblaymiz: 261 3 784 3 267 262 255 3 = = + + = = ∑ = n x X i Statistika chorva mollarining u yoki bu davrdagi o‘rtacha sonini aniqlash bilan bir qatorda ularning shartli bosh sonini ham hisobga olib boradi. Shartli chorva mollar soni. Ma’lumki, chorva mollarining har xil turlari va guruhlari bo‘yicha ularning umumiy (fizik) bosh sonini qo‘shish usuli bilan hisoblab bo‘lmaydi. Shuning uchun ham chorva- chilikning umumiy ahvoli va taraqqiyotini tavsiflash uchun «Chorva mollarining shartli bosh soni» ko‘rsatkichi keng qo‘llaniladi. «Chorva mollarining shartli bosh soni» ni aniqlash uchun dastavval mollarning turlari va guruhlari bo‘yicha fizik sonlarini belgilangan koef- fitsientlarga ko‘paytirib, kelib chiqqan natijalarni qo‘shish yo‘li bilan topiladi. Amalda barcha chorva mollar va parrandalarning shartli qoramolga aylantirib olinadi. Boshqa chorva mollar va parrandalar shunga nisbatan hisoblab topiladi. Bular uchun belgilangan koeffitsient- larga asos qilib, bir bosh molning o‘rtacha qiymati va iste’mol qilinadi- gan yem-xashak miqdori olinadi. Bu qabul qilingan koeffitsientlarni quyidagi 10.2-jadval orqali keltiramiz: Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|