R. D. Dusmuratov buxgalteriya hisobi
Yüklə 8,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
«xo‘jayin»
ning ko‘nglini topish- ga qaratilgan bo‘lsa, bu butun korxona va unda ishlaydigan yuzlab, minglab kishilar uchun yomon oqibatlar bilan tugallanishi mumkin. Buxgalteriya hisobi nazariyasi va amaliyotining sotsiologiya fani bilan aloqadorligi xilma-xildir. Masalan, asosiy axborotdan foydalanuv- 28 chilarning ma’lumot darajasini hisobga olmasdan, buxgalterlik faoliya- tiga qandaydir me’yorlar va talablarni kiritish, bunday me’yorlarning amalga oshirilishi va rioya qilinishida katta qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin va keltirib chiqarmoqda ham. Shuning uchun hozirgi kunda «Aholining hisob savodxonligi» to‘g‘risidagi masala dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. So‘nggi vaqtlarda tez-tez ko‘zga tashlanadigan va eshitiladigan «mulkdorlar sinfi», «aksiyadorlar», «tadbirkorlarning keng qatlami» kabi tushunchalar, ushbu «mulkdorlar», «aksiyadorlar», «tadbirkorlarning» o‘zlari «o‘z» korxonasining balansini tushunmas ekan, korxona rahbari esa o‘z buxgalteri bilan teng darajada va bitta tilda, ya’ni «biznes tilida» gaplasha olmas ekan, ular quruq gapligicha qoladi. Agar gumanitar profildagi boshqa fanlar to‘g‘risida so‘z yuri- tiladigan bo‘lsa, buxgalteriya hisobining til to‘g‘risidagi fanlar bilan o‘zaro ta’siri qiziqarlidir. Ayonki, buxgalteriya hisobi o‘zining mohiyatiga ko‘ra aniq ta’riflangan, o‘zaro muvofiqlashtirilgan va eng muhimi har xil talqin qilinmaydigan tushuncha va ta’riflarni talab qiladi. Bu yerda turlicha talqin etiladigan noaniq atamalardan foydalanish mumkin emas. Shuning uchun ham ushbu darslikda har bir bobning boshida tayanch atamalar va tushunchalar ta’rifi berilgan . Buxgalterlik tilining shakllanishi jarayonida judayam o‘ziga xos tarixiy musobaqa bo‘lib o‘tgan. Eng rivojlangan, hozirgi zamon talablariga javob beradi- gan hisob tizimini yaratgan mamlakatlar, boshqa mamlakatlarni, nafaqat ushbu tizimning elementlari bilan, balki o‘z tilidagi atama va tushunchalari bilan ham boyitgan. Hozirgi kunda milliy buxgalteriya tizimida qo‘llanilayotgan italyan, eski lotin, grek va rus atamalarining uchrashi tasodif emas. Fan nomining o‘zi ham nemis tilidan kelib chiqqan bo‘lib, Buchholter – aynan tarjimasi «das buch»- kitob, «holter» –tutuvchi, yurituvchi ma’nolarini bildiradi. Buxgalteriya hisobi nazariyasi va amaliyotining rivojlanishida mantiq fanining roli ham beqiyos ulkandir. Buxgalteriya hisobi umumiy tizimining har bir elementi mazkur tizimga qat’iy mantiqiy talablar bajarilgandagina mavjud bo‘lishi va kiritilishi mumkin. Mos ravishda, hisobdagi har bir operatsiya, har bir buxgalteriya provodkasigacha, tizimdagi umumiy mantiqqa bo‘ysunadi va ayni paytda aks ettirila- yotgan xo‘jalik muomalasi mantig‘iga asoslanadi. Buxgalteriya hisobi va kredit fanlarining o‘zaro aloqadorligi, so‘nggisining funksiyalarida ochib beriladi. Kreditning qayta taqsimlash va nazorat funksiyalari vaqtinchalik bo‘sh turgan pul mablag‘larini 29 to‘plash va ularni ehtiyojga ko‘ra xo‘jalik yurituvchi subyektlarga ma’lum shartlar asosida berishni nazarda tutadi. Nazorat funksiyasi kredit berish undan foydalanish va qaytarilish vaqtida so‘m bilan nazorat qilish orqali amalga oshiriladi. Buxgalteriya hisobi shu munosabat bilan kredit resurslarining olinishi, ishlatilishi va o‘z vaqtida qaytarilishi ustidan nazoratni muntazam ravishda ta’minlashi lozim. Menejment va marketing kabi zamonaviy fanlar predmetining mazmunini tushuntirishda ham buxgalteriya hisobi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki xo‘jalik yurituvchi subyekt moliya-xo‘jalik faoliyati- ning barcha sohalarida ma’muriyat faqat hisob axborotlaridan foydalan- gan holdagina asoslangan boshqaruv qarorlarini qabul qilishi mumkin. Boshqaruv organlaridan chiqayotgan uzviy (qaytma) aloqa, ta’mi- not, ishlab chiqarish va realizatsiya jarayonlarini boshqarish bo‘yicha qabul qilinadigan qarorlarga aynan mos hisob axborotlariga keyinchalik ishlov berish va guruhlash yo‘lida birlamchi asos hisoblanadi. Bunday o‘zaro kirishish va o‘zaro ta’sir ko‘rsatish turli xo‘jalik yurituvchi subyektlarda xodimlarga rahbarlik qilishga oid faoliyat turi sifatida menejmentning asosiy funksiyasini aniq amalga oshirishga imkon beradi. Marketingga ham, sotish sohasida ma’lum natijalarga erishish uchun yo‘naltirilgan boshqaruv faoliyatiga tizimli yondashuv sifatida ko‘rib chiqib, shunday xulosa qilish mumkin. Buxgalteriya hiso- bi statistikaning umumiy nazariyasi fanidan ijtimoiy-ommaviy hodisa- larni o‘rganishning umumuslubiy ko‘rsatkichlar yordamida, ushbu ko‘rsatkichlarning boshqaruv talablariga javob beradigan guruhlash usullaridan foydalanadi. Ayni vaqtda statistika organlari ushbu hodisa- larni o‘rganishda o‘zining maxsus usullarini (kuzatish, qayta ro‘yxat qilish va hokazolarni) qo‘llash bilan birga joriy buxgalteriya hisobi va hisoboti ko‘rsatkichlaridan ham keng foydalanadi. Bular iqtisodiyot sohasidagi mamlakat, mintaqa va viloyatlar bo‘yicha rivojlantirish dasturlarining bajarilishi, milliy boylikning o‘sishi, ayrim tarmoqlarning rivojlanish sur’atlari va proporsiyalari kabilardir. Buxgalteriya hisobi fani matematik va tabiiy-ilmiy fanlar bloki bilan ham chambarchas bog‘liq. Bu bog‘liqlik tarixan shakllangan bo‘lib, buxgalteriya hisobining fan sifatida vujudga kelishida amaliy matematika muhim rol o‘ynagan. Buxgalteriya hisobi o‘zining ajralib turuvchi belgisi – aniqlikni aynan matematikadan olgan. Hisob vaqt o‘tishi bilan oddiy arifmetik hisoblash amallaridan differensial va integral hisoblashlar, to‘plam nazariyasi va boshqalar kabi oliy 30 matematikaning ayrim bo‘limlari – matematik statistika, matematik dasturlash va boshqalarda qo‘llaniladigan darajaga yetib kelgan. Buxgalteriya hisobida schotlar o‘zaro bog‘liqligining matritsali modeli- dan keng foydalaniladi. Matematik mantiq elementlariga tayangan holda buxgalteriya hisobida schotlar o‘rtasidagi namunaviy o‘zaro bog‘liq- liklarni ishlab chiqish imkoniyatlari yaratilgan. Darhaqiqat, “ Hech bir fan matematikalashmay takomiliga yeta olmaydi ” ( Leonardo Da Vinchi ). EHMdan foydalanish sharoitida buxgalteriya hisobining ushbu imkoniyatlari hisob jarayonlarining algoritmlarini ishlab chiqish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun buxgalteriya hisobi kompyuter tizimida qo‘llaniladigan metodologik usullar va amallarga tayanishi, buxgalter esa hisoblash matematikasi, algoritmlar nazariyasi va dastur- lashning eng ko‘p tarqalgan tillarini bilishi lozim. Buxgalteriya hisobi va boshqa fanlarga xos bo‘lgan ayrim xususiyatlarning bunday tarzda o‘zaro bir-birlariga o‘tishi, faqat hisob axborotlariga ishlov berish texnologiyasinigina o‘zgartirib, uni xo‘jalik muomalalarining sodir bo‘lish vaqtiga yaqinlashtiradi. Buxgalteriya hisobining metodologik tamoyillariga esa ta’sir ko‘rsatmaydi. Buxgalteriya hisobi boshqa fanlarning bir qator xususiyatlarini o‘ziga olib, o‘z navbatida nafaqat ulardan bir qanchalariga o‘zining tavsifli belgilarini bergan, balki undan yangi, hosilaviy, maxsus fanlar- ning paydo bo‘lishiga ham asos solgan. Jumladan, sud-buxgalteriya ekspertizasi, audit, iqtisodiy tahlil nazariyasi, xo‘jalik faoliyatining iqtisodiy tahlili, iqtisodiy matematik usullar va modellashtirish. Ushbu fanlarning predmeti bo‘lib, barcha tashkiliy-huquqiy shakldagi xo‘jalik yurituvchi subyektlarda kechadigan xo‘jalik jarayonlarining har xil jihatlari, ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik va yakuniy moliyaviy natija kabilar hisoblanadi. Audit – auditorlik tashkiloti tomonidan korxona moliyaviy hisobo- tining yoki u bilan bog‘liq axborotlarning ushbu hisobot yoki axborotlar qonun va boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiqlik darajasi to‘g‘risida xulosa chiqarish maqsadida tadqiq qilishdir. Tahlil fanlari – iqtisodiy tahlil nazariyasi hamda iqtisodiy tahlil boshqaruv jarayonining axborotlarni to‘plash va xo‘jalik yurituvchi subyekt moliya-xo‘jalik faoliyatini rejalashtirish hamda ishlab chiqa- rishni operativ tartibga solish bo‘yicha qarorlar qabul qilish o‘rtasidagi oraliq bosqich hisoblanadi. Tahlil fanlarining keyinchalik tabaqalash- tirilishi boshqaruv va moliyaviy tahlil fanlarini vujudga keltirdi. |