R. D. Dusmuratov buxgalteriya hisobi

2.1-rasm. Buxgalteriya hisobining turlari. 
 
Moliyaviy hisob
tashqi va ichki axborotdan foydalanuvchilar tala-
bini qondirishga qaratilgan hisob va hisobot tizimidan iborat. 
Boshqaruv 
hisobi
faqat ichki axborotdan foydalanuvchilar, ya’ni xo‘jalik yurituvchi 
subyekt boshqaruv apparatini axborot bilan ta’minlaydi va uning joriy 
vazifalari (ishlab chiqarish hisobi) kabi strategik maqsadlariga (strategik 
hisob) xizmat qiladi. 
Soliq hisobi
soliqlarning alohida turlari bo‘yicha soliqqa tortila-
digan bazani to‘g‘ri hisoblash va budjet bilan hisob-kitoblarni o‘z vaq-
tida amalga oshirishni ta’minlashga qaratilgan. Shunday qilib, 
boshqaruvning ko‘rib chiqilgan rejalashtirish, nazorat va qabul qilingan 
qarorlar bajarilishining samaradorligini baholash kabi funksiyalari 
buxgalteriya hisobi tufayli amalga oshiriladi. Uning axborot tizimi ichki 
va tashqi axborotdan foydalanuvchilarning xo‘jalik yurituvchi subyekt 
moliya-xo‘jalik faoliyati to‘g‘risida yaqqol tasavvurga ega bo‘lishini 
ta’minlaydi.
Buxgalteriya hisobi turli xil xo‘jalik jarayonlarini aks ettiradigan 
juda murakkab axborot tizimidan iborat. Bu jarayonlar bizni o‘rab 
turgan moddiy dunyoning bir qismi hisoblanadi. Shunga ko‘ra, ushbu 
Buxgalteriya hisobi 
Moliyaviy 
hisob 
Boshqaruv 
hisobi 
Soliq 
hisobi 

---

24 
jarayonlarning mohiyati va dinamikasi moddiy dunyoda amal qilayotgan 
umumiy qonunlarga bo‘ysunadi. Ammo, bu qonunlarning iqtisodiyot 
sohasida namoyon bo‘lishi o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Shunday qilib, buxgalteriya hisobining rivojlanishi, uning negizini 
tashkil etuvchi nazariy konsepsiyalar va qoidalarning rivoji o‘zaro 
bog‘liqlikda va ta’sir ko‘rsatishda kechadi. Buning ustiga ushbu 
bog‘liqlik boshqa fanlar va ilmiy yo‘nalishlar bilan xilma-xil shakllarda 
namoyon bo‘ladi. Bunday bog‘liqlikni va boshqa fanlarning tegishli 
qonunlari hamda kategoriyalarini bilmasdan, buxgalteriya hisobining 
mohiyatini tushunish mumkin emas. Buxgalteriya hisobining boshqa 
fanlar bilan aloqadorligi 2.2-rasmda keltirilgan. Buxgalteriya hisobi 
umuman olganda falsafaga tayanadi, chunki u Aristotel ta’biri bilan 
aytganda, 
«barcha fanlarning malikasi»
hisoblanadi. Tabiat, jamiyat va 
inson ongi taraqqiyotining umumiy qonunlarini o‘rganish buxgalterga 
ham, ijtimoiy fan mutaxassislari, xususan, faylasuflarga zarur bo‘lgan 
darajada kerak.
Mazkur fan kishilarda hayotning asosiy qadriyatlari to‘g‘risida yagona, 
umumiy ahamiyatga ega bo‘lgan tasavvurlarni shakllantiradi. Natijada, 
falsafa buxgalteriya hisobini o‘rganishda «kommunikatsiya to‘siqlari»ni 
bartaraf etishga yordam beradigan, asosiy omillardan biri sifatida 
maydonga chiqadi. Bunday to‘siqlar tor ixtisoslashish natijasida yuzaga 
chiqib, uning: insonparvarlik, ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifiy va 
axborot-aks ettiruvchi kabi funksiyalarida namoyon bo‘ladi. Ulardan har 
biri u yoki bu darajada buxgalteriya hisobi nazariyasi va amaliyotining 
shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi, vaholanki, umuminsoniy qadriyatlarning 
mohiyatini va unda insonning tutgan o‘rnini ochib beradi. Ushbu 
fanlarning eng tig‘iz o‘zaro ta’siri falsafaning axborot-aks ettirish 
funksiyasida namoyon bo‘ladi. Uning mohiyati tor ixtisoslashgan fanlar, 
jumladan buxgalteriya hisobining asosiy tayinlanishini kengroq ochib 
beradi: o‘zining o‘rganadigan obyektini aynan aks ettirish, uning muhim 
elementlarini, tarkibiy aloqalarini bizni o‘rab turgan moddiy olam 
ikkiyoqlamaligining natijasi sifatida aniqlash; qonuniyatlarni asoslash, 
bilimlarni to‘plash va chuqurlashtirish, ishonchli axborot manbasi 
sifatida xizmat qilish. So‘nggi vaziyat buxgalteriya hisobiga yuqori 
darajada xosdir. 
Buxgalteriya hisobi falsafadan keng foydalanadi. Jumladan, 
buxgalteriya hisobining 
ontologik
jihati – bu falsafaning bir qismi bo‘lib, 
mazkur fan mazmunini o‘ziga xos usullar bilan o‘rganadigan, xo‘jalik 
jarayonlarini bilish to‘g‘risidagi ta’limotdir. Shuningdek, buxgalteriya 

---

25 
hisobida falsafaning gnoseologik jihatlari ham qo‘llanilib, axborot-
larning haqiqiyligi(ishonchliligi)ni aniqlashga imkon beradi.
Buxgalteriya hisobida hisobga olinayotgan obyektlarning iqtisodiy 
mohiyatini umumiqtisodiy fanlar o‘rganadi. Ularning ichida iqtisodiyot 
nazariyasi buxgalteriya hisobi uchun tayanch fan hisoblanadi. Mazkur 
fan xo‘jalik jarayonlarining iqtisodiy mohiyatini bilishda muhim o‘rin 
tutadi va unga asosan buxgalteriya hisobi xo‘jalik yurituvchi subyekt-
ning mablag‘lari va manbalarining kengaytirilgan takror ishlab chiqarish 
jarayonidagi mavjudligi hamda harakatini o‘rganadi. Iqtisodiyot naza-
riyasi iqtisodiy kategoriyalar va qonunlarning mohiyatini o‘rganadi. 
Jumladan, mehnat predmetlari, asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, 
foyda, rentabellik va boshqalar.
Iqtisodiyot nazariyasi butun iqtisodiy tizimni, negizini mulkiy 
munosabatlar tashkil etuvchi, uning muhim harakatlanish qonunlarini 
o‘rganadi.

---

26