R. D. Dusmuratov buxgalteriya hisobi
Yüklə 8,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
shirkatning amal qilish muddati yakunlanganidan
va kreditorlar oldidagi qarzlar so‘ndirilganidan so‘nggina foydani taqsimlash yoki zararni qoplash sharti ustunlik qilar edi . Buxgalteriya hisobida bunday g‘oyalar Strak tomonidan ilgari surilgan. Rim huquqining konservativ g‘oyalari muvaffaqiyatli faoliyati ularning 25 Рувер Р. де. Как возникла двойная бухгалтерия. — М.: Госфиниздат, 1958. 26 James О. Winjum. The role of accounting in the economic development of England: 1500 - 1750. Champaign: Center for international education and research in accounting, University of Illinois, 1972. 27 Хендриксен Э.С., Ван Бреда М.Ф. Теория бухгалтерского учета. — М.: Финан¬ сы и статистика, 1997. 455 yaqin kelajakdagi bankrotligidan yoki faoliyatni tugatish niyatidan dalolat bermaydigan uzluksiz ishlab chiqarish jarayoni bilan shug‘ullanuvchi korxonalar mulkdorlari manfaatlarini qondira olmas edi. Ular faoliyat to‘xtatilishini yoki korxona tugatilishini kutib o‘tirmasdan, foydaning bir qismidan foydalangan holda o‘zlariga mukofotlar to‘lashni afzal ko‘rishardi. Moliyaviy natijalarni aniqlash va taqsimlash bo‘yicha haqiqiy amaliyotning vujudga kelishi muddatsiz aktsiyadorlik jamiyatlarining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. 1600 yilda tashkil topgan «Anglo-Vest-Indiya» kompaniyasi dastlabki aktsiyadorlik jamiyatlaridan biridir. Dengiz ekspeditsiyalarini moliyalashtirish har doim ham muvaffaqqiyatli yakunlanmasligi sababli, ayrim hollarda aktsiyadorlar bilan hisob-kitoblar uchun mablag‘lar yetishmas edi. «Bunday hollarda, dividendlar boshqa ekspeditsiyalar aktsiyalari ko‘rinishida to‘langan, bu esa hisobni qiyinlashtirgan. Shu sababli oldin birdaniga bir necha ekspeditsiyalarni moliyalashtiradigan aktsiyadorlik jamiyatlari tashkil qilingan, keyinchalik 1657 yilda barcha ekspeditsiyalarni noma’lum muddatga moliyalashtirish uchun aktsiyalar chiqarilgan. Yakuniy muddati ko‘rsatilgan aktsiyalardan muddatsiz aktsiyalarga o‘tilishi munosabati bilan moliyaviy natijalarni qandaydir muomalalar (ekspeditsiyalar) yakunlanganidan keyin emas, balki har yil oxirida aniqlash tez tarqaldi” 28 [4. –S. 24]. Hozirgi kunda ushbu maqsadlarda Bosh daftar schyotlari bo‘yicha balans tuzilganligi haqida fikrlar mavjud. Buxgalteriya hisobining keyingi rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan muhim jihatlaridan biri bu Lyudovik XIV ning soliq yig‘uvchilarining moliyaviy hisobini e’tirof etish mumkin. “Buxgalteriya hisobining ushbu turi byudjet tashkilotlaridagi zamonaviy buxgalteriya hisobining dastlabki ko‘rinishidir. … Har bir byudjet davri boshida soliq yig‘uvchi ma’lum okruglardan soliqlarning reja summasini kiritgan, keyinchalik esa yil davomida u daromadlarni “qirol” schyotiga (“o‘zi”ning foydasiga) yig‘ib borgan. Hisobot davri yakunlangandan keyin hisobot tuzib, unda olingan summani ko‘rsatgan” 29 [1. –S. 35]. Buxgalteriya hisobi ushbu turi yangi tushuncha – hisobot davri tushunchasi kiritilganligi bilan e’tiborga loyiq. Bundan tashqari, ushbu holatda hisob davri (moliyaviy yil) tushunchasi kalendar yil bilan mos kelgan . Statik buxgalteriya hisobi amaliyotida birinchi marta 1673 yilda Fransiyaning Tijorat kodeksi – Ordonans ( Ordonnance de Commerce ) da 28 Хендриксен Э.С., Ван Бреда М.Ф. Теория бухгалтерского учета. — М.: Финан¬ сы и статистика, 1997. 29 Ришар Ж. Бухгалтерский учет: теория и практика. - М.: Финансы и статис¬ тика, 2000. 456 qonuniylashtirilgan. Tadbirkorlikning intensiv rivojlanishi kreditlarning qoniqarsiz holati va bankrotlik holatlari iqtisodiy hayotda davlatning rolini oshirish, tartibni saqlashni kafolatlashni kuchaytirish, kreditorlar manfaatlarini himoyalash zaruratini vujudga keltirdi. Ordanans barcha yirik va kichik tadbirkorlardan “amalga oshirilgan muomalalar, veksellar, debitor va kreditor qarzlar, shuningdek, tadbirkorlarning uy xo‘jaligi uchun jalb qilingan pul mablag‘lari haqidagi ma’lumotlarni aks ettirgan daftarni yuritish”ni majbur qilgan 30 [5. -C.18]. Bundan tashqari, Ordonansda “savdogarlarning ikki yilda kamida bir marta inventarizatsiya o‘tkazishi majburiy ekanligi eslatilgan, bunda Kodeksda baholashning hech qanday tartiblari ko‘zda tutilmagan 31 [1.- S. 67-68]. Kodeksda uning asosiy muallifi Jak Savari tomonidan buxgalteriya hisobining uchta funktsiyasi ajratib ko‘rsatilgan: – tadbirkorlarning o‘z-o‘zini axborot bilan ta’minlashi; – barcha xo‘jalik faktlarini majburiy ravishda hujjatlashtirish va sud muhokamalarida hujjatlarining yuridik kuchga ega bo‘lishi; – mol-mulklarni inventarizatsiya qilish. Tadbirkorlarning o‘z-o‘zini axborot bilan ta’minlashini amalga oshirish maqsadida J. Savari davriy inventarizatsiyaga asoslangan hisobotni qonunan qayta tiklagan (agar u XIV asr oxirida Florentsiyada mavjud bo‘lganligini hisobga olsak). Dastlabki hujjatlarning yuridik kuchga ega bo‘lishi haqida Kodeksda birinchi marta eslatilgan. Luka Pacholi davrida va undan keyingi ikki yuz yil davomida sud muhokamalarida dastlabki hujjatlarning yuridik kuchga ega bo‘lishi haqida ma’lumotlar faqat “savdoga oid” (buxgalteriya) daftarlarida mavjud bo‘lgan. Ordonansda hisobot balansini tuzish bo‘yicha hech qanday talablar mavjud emas. “Mukammal savdogar” nomi bilan 1675 yilda alohida kitob sifatida chop qilingan Kodeksga sharhlarda J.Savari inventarizatsiya ro‘yxati ni uning asosi sifatida bayon qilgan. Balans inventarizatsiya ro‘yxati buxgalteriya schyoti shaklida aks ettiriladigan yakuniy bosqichi sifatida inventarizatsiya qaydnomalarining tarkibiy qismi sifatida talqin etilgan va “inventarizatsiya ro‘yxatini balans ko‘rinishida taqdim etish” deb nomlangan. J.Savari balans vazifalarini ochib bergan. Balans “birinchidan, tadbirkor yil davomida nimalarni olgan (sof aktivlari orqali), ikkinchidan, 30 Обербринкманн Ф. Современное понимание бухгалтерского баланса / Под ред. Я. В. Соколова. — М.: Финансы и статистика, 1997. 31 Ришар Ж. Бухгалтерский учет: теория и практика. - М.: Финансы и статис¬ тика, 2000. 457 tadbirkorning mol-mulkini uning xodimlari va ishchilari o‘g‘irlamasligini aks ettiradi”. Frank Oberbrikmann fikricha «Savarining g‘oyalari hisobot foyda va zararni, shuningdek o‘g‘irlik hollarida mumkin bo‘lgan mulkiy zararlarni aniqlash uchun tuzilishini tasdiqlaydi. Bundan tashqari, hisobot mol-mulklar qiymatini hisoblash, shuningdek xo‘jalik holati haqida ma’lumot berish uchun xizmat qiladi» 32 [5. - S.19]. Shunday qilib, inventarizatsiyaning uchta vazifasi namoyon bo‘lgan: mulkdor mulklari saqlanishini ta’minlash; mulkiy holatni aniqlashtirish, ya’ni qarz majburiyatlarini qoplash uchun korxona mulklarining yetarliligini aniqlash ; xo‘jalik yuritishning moliyaviy natijasini hisoblash. Yüklə 8,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|