Rahim ahmedov hayoti va ijodi

O’zbekistonning XX asr tasviriy san’ati haqida.

Hozirgi О‘zbekiston hududida XV asrdan to XX asr boshlariga qadar qator xonliklar mavjud bо‘lib, ulardagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy ahvol bir-birlaridan deyarli farq qilmasdi. Tasviriy san’atning taraqqiyotiga islom dinining nisbatan cheklovchi ta’siri ham sezilib turardi. Shunga qaramasdan, ayrim ma’rifatparvar, ilg’or adabiyot va san’at namoyandalari о‘ta ehtiyotkorlik bilan bо‘lsada, о‘zlarining ijodiy ishlari bilan shug’ullanib kelganlar. Xususan shoir, faylasuf, xattot, astronomlardan Axmad Donish, Ahmad Mahsum, Abdulxoliq Maxdum kabilar shular jumlasidandir. Ular asosan Sharq miniatyura rangtasviri yо‘nalishida ijod kilib, tasviriy san’atda о‘z о‘rni va yо‘nalishlarini topishga harakat qildilar. XX asr boshlarida O'zbekiston tasviriy san'ati, ayniqsa, rangtasvir san'atining shakllanishida Yevropaning ilg'or tasviriy san'ati an'analari, rus va boshqa xalqlar rassomlarining ta'siri katta edi.
Yevropa davlatlarida ancha ilg'orlab ketgan uch o'lchamlilik qonuniyatlari asosida rivojlangan tasviriy san'at aynan o'sha davrlarda bizning o'lkamizda deyarli mavjud emas edi. Ajdodlarimizning san'atga ixlosmand vakillari ko'proq xalq amaliy bezak san'ati bilan mashg'ul bo'lganlar. XX asrning 20—30-yillariga kelib O'zbekiston tasviriy san'ati o'ziga xos shakl-shamoyiliga ega bo'la boshladi. Bunda A. Volkov, P. Kuznetsov, M. Kurzin, S. Finkelshteyn, N. Karaxan, V. Ufimsev, Usta Mo'min (A. Nikolayev), N. Kashina, O. Tatevosyan, P. Benkov, S. Kovalevskaya, I. Ikromov, O'. Tansiqboyev, Ch. Ahmarov, L. Abdullayev kabi mo'yqalam ustalarining ijodiy namunalari e'tiborga molik bo'ldi. Toshkentda 1919-yilda o'lka badiiy maktabi — Turkiston xalq maktabi tashkil qilindi.
Unda S. Yudin, I. Kazakov, A. Isupov, I. Golovin, A. Volkov va boshqa rassomlar o'qituvchilik qildilar. 1921-yilda maktab tarqatildi; 1921—1923-yilIarda Toshkentda badiiy texnikum ishlab turdi. 5 1918—20 yillаrdа Tоshkеnt, Sаmаrqаnd shаhаrlаridа bаdiiy mаktаblаr оchildi. Ulаrgа ko’plаb mаhаlliy yoshlаr jаlb etiddi. Rеvоlyusiyadаn kеyingi dаstlаbki yillаrdа rus vа bоshqа millаt rаssоmlаri аktivlik ko’rsаtdilаr. Ulаr yosh milliy kаdrlаrni tаrbiyalаsh, хаlq оrаsidа sаn’аtni tаrg’ib etishdа fаоllik ko’rsаtdilаr. SHu bilаn birgа o’zbеk хаlq sаn’аtini o’rgаnish оrqаli hаqiqiy milliy sаn’аt nаmunаsini yarаtishgа, o’z аsаrlаridа dаvrning muhim vоqеаlаrini аks ettirishgа hаrаkаt qildilаr. SHundаy rаssоmlаrdаn biri О.K.Tаtеvоsyan bo’ldi. Mаshhur rus rаssоmi V.Kоrоvinning shоgirdi bo’lgаn bu rаssоm 1915 yili birinchi bоr O’zbеkistоngа kеldi. Uning sеrjilо tаbiаti, bоy mе’mоrlik yodgоrliklаri yosh rаssоmni o’zigа mахliyo etdi. O’zbеkistоndа o’z ijоdiy izlаnishlаri uchun kаttа imkоniyatlаr bоrligini his qilgаn rаssоm o’qishni bitirgаch, butunlаy O’zbеkistоngа ko’chib kеldi vа o’zining sеrmаhsul ijоdini bоshlаdi, yosh rаssоmlаrgа murаbbiylik qildi. Uning inqоlаbgаchа bo’lgаn dаvrdаgi ijоdi аsоsаn Sаmаrqаndgа bаg’ishlаngаn.
Gаvjum ko’chаlаr, nоz-nе’mаtgа to’lib tоshgаn bоzоr ko’rinishlаri, chоyхоnаlаr rаssоmning ko’pginа аsаrlаrining mаzmunini tаshkil etdi. XX asrning birinchi choragida tasviriy san’atning dastgohli rangtasvir, grafika turlarining rivoji bevosita toshkentlik, samarqandlik va buxorolik rus millatiga mansub rassomlar ijodi bilan bog‘langan. Ular Rossiyadan Toshkentga kо‘chib kelgan I.Kazakov, V.Razvodovskiy, P.Nikifirov, shuningdek, samarqandlik L.Bure, farg‘onalik AVolkovlar edilar. Bu rassomlarning harakati bilan 1915 yshgda Toshkent о‘lkashunoslik muzeyida "Nafis san’at va hunarmandchshgik san’ati jamiyati" ippirokida badiiy kо‘rgazma tashkil etildi. Unda I.Kazakov, S.Yudin, L.Bure, R.Zommer, V.Razvodovskiylar о‘zlarining ijodiy ishlari bilan katnashdilar. 1917 yiddagi Rossiyadaga davlat tо‘ntarishining О‘zbekistonga ta’siri sezitarli bо‘dsi. Bu davrda badiiy ta’limga e’tibor kuchaydi.
Natijada 1918—1919 yillarda Toshkent, Samarkand, Andijon shahar-larida bir qator badiiy maktab, badiiy studiyalar ochila boshladi. Mazkur maktablarda mahalliy yoshlardan A.Siddiqiy va ARо‘ziboyevlar ta’lim oldilar. 1921 yilda esa Samarqandda rassomlar tayyorlovchi maxsus badiiy bilim yurti tashkil etildi. 1918 yilda Toshkentda chor Rossiyasining Toshkent general gubernatori tomonidan musodara kdlingan san’at asarlaridan iborat tasviriy san’at muzeyi tashkil etildi. Rossiyadagi oktyabr davlat tо‘ntarishidan sо‘ng yurtimizda dastgoh rangtasvirga qaraganda grafika tezroq rivoj toddi. Bu yо‘nalishda 1923—1924 yillarda L.Bure, APatrashin, M.Solodov, V.Rojdestvenskiy, M.Kurzin, Usto Mо‘min (ANikolayev), S.Maltkabi rassomlar samarali ijod qilddlar. Keyinchalik ularning qatoriga A Volkov, V.Yeremyanlar ham qо‘shildi. XX asr uzbek rassomchiligidagi mashhur asarlardan yana biri P.P.Benkovning 1931 yilda yaratilgan "Xivalik qiz" nomli suratidir . 1934 yilga kelib, birinchi bor Moskvada о‘zbekistonlik rassom-larning ijodiy ishlari kо‘rgazmasi tashkil etildi. Unda yosh rassomtardan О‘.Tansiqboyev, NKaraxan, AVolkov, Usto 6 Mо‘min, P.Benkov, CH.Ahmarov, B.Hamdamiy, L.Abdullayev, ASiddi-qiylarning asarlari namoyish etildi. Shu yili О‘.Tansiqboyev, A.Volkov, P.Benkov, NKaraxan, PShcheglov-larning asarlari Filadelfiyada bо‘lib о‘tgan xalqaro kо‘rgazmaga yuborildi. P.Benkovning "Xivalik qiz" nomli asari Moskvadagi Tretyakov galereyasi tomonidan, LAbdullayevning "Multa Tо‘ychi Toshmuhamedov portryoti" asari Toshkent san’at muzeyi tomonidan sotib olindi . 1938 yilda О‘zbekistoi rassomlarining birinchi qurul toyi о‘tkazilib, unda О‘zbekistoi rassomlar uyushmasi tashkil etilganligi e’lon qilipdi.



О‘zbekistonda о‘tgan asrning 40 yillariga kelib ijodkorlar qatoriga V.Kaydalov, AAbdul layev, R.Temurov, A.Roziqov kabi yosh, iqgidorli rassomlar kelib qо‘shiddiyaar. Bu davrda yaratilgan asarlar orasida V.Kaydalovning "Yо‘lbars bilan uchrashuv" nomli gra fik asari diqqatga sazovordir.

1940 yilda Alisher Navoiy ning 500 yilligi munosabati bilan uning eng yaxshi portreta uchun tanlov e’lon qilindi. U tanlovda V.Kaydalov g‘olib dvb topildi. ~x 1934 yilda Mirzo Kozimiyning "Kо‘rqinchly Tehron", 1935 yilda esa Abdulla Qodiriyning "Obid ketmon" romanlariga Usto Mumii tomonidan ishlangan illyustratsiyalar qizg‘in kutib olindi. 1939-1940 yillarda O.Korjinskayaning Toshkent pedagogika institut binosi fasadiga ishlagan haykal-monumenti ham yuqori baholandi. 1945—1970 yillar davomida О‘.Tansiqboyev, AAbdullayev, RAhmedon, Y.Yelizarov, KKaraxan, M.Saidov, S.Abdullayev kabi rassomlar zо‘r shijoat bilan ijod qilib, shuhrat qozondilar. Ularning barchayey "Uzbekistan xalqrassomi", "О‘zbekistonda xizmat kо‘rsatgan rassom" degan yuqori unvontarga sazovor bо‘ldilar. Bu rassomlar tomonidan yaratilgan asarlar orasida Y.Yelizarovning "Sо‘zanali natyurmort" nomli asari о‘zining yuksak badiiyligi bilan ajratib turadi.
Rassomtardan R.Axmedovning "Surxondaryolik ayol", AAbdullayenpish "Shaxdo" portretlari Moskvadagi Tretyakov galereyasi tomonidan sotib olindi. 1954 yidda Toshkent teatr san’ati instituti tarkibida rassomlik sanati fakulteti ochilib, keyinchalik u Toshkent teatr va rassomlik san’ati institutiga aylantirildi. XX asrning 50 yillarida uzbek manzara janrida O’rol Tansiqboyev karvonboshi bо‘ldi. U ko’plab qishlok xо‘jalik mavzusiga oid asarlar yarata boshladi. G‘oyaviy va badiiy jihatdan yuksak saviyada ishlangan san’at asarlaridan biri О‘.Tansiqboyevning 1957 yilda yaratilgan "Kayroqqum GESi tongi" asaridir. 1950 yilda «О‘zbekistonda bahor», «Paxtani sug‘orish» asarini yaratdi. Tongda esayotgan mayin shabada va shildirab oqayotgan suv, salqin tabiatning uyg‘onishi tomoshabinda quvonchli hissiyotni uyg‘otuvchi ta’sirchan vositadir. Xayotning obyektiv qonunlari va inqilobiy rivojlanishining epik holatda :*?zaga kelishi «Ona о‘lka» asarida (1951 y.) о‘z aksini topdi. Kompozitsiya yechimini -diorama usulida yechish, rassom ijodining xarakterli nuktalaridan bо‘lib soldi. Ayniksa holat chо‘lni ochishga bag‘ishlangan «Taxyatosh» va «Issiq kо‘l» -:omli asarlarida namoyon bо‘ladi. Manzara kompozitsiyasini panorama usulida "gzsvirlash rassomga xos xususiyatlardan biridir. О‘zbekiston xalq rassomi Abdulhaq Abdultayevning "A. Hidoyatovning Otello rolidagi portreti" asari rassom "Otello" spektaklini tomosha qilganidan keyin, 1946 yilda yaratilgan edi. Portret orqali aktyorning bizga tanish chehrasini kо‘ramiz, shuningdek, kо‘z oldimizda Otello ham namoyon bо‘ladi. Rassom Hidoyatovni Otelloning qiyofasi va xarakterini, uning fikr va histuyg‘ularini о‘zida aks ettirgan holda tasvirlaydi. Suratda gо‘zal va baxtli turmushi buzilgan odam aks etgan.
Buni qaxramon qomati bir oz orqaga tashlanganligi, boshini mag‘rur tutishi, keskin burilishi, qatiy qarashlarida kо‘rish mumkin. 9 Bulardan tashqari, aktyorning yuzidagi mimika, dadil harakati va holati, shuningdek, asar kompozitsiyasi, koloriti ham muvaffaqiyatli chiqqan. Otelto obrazidagi mag‘rurlik, jiddiylikni kо‘rsatish maqsadida rassom aktyor tasvirining yuqori, chap va о‘ng tomonlarini suvrat chegarasiga taqalgan holatda tasvirlaydi. AHidoyatovning suvratdagi ruhiy holati tо‘q kizil, iliq jigarrang, och sarg‘ish ranglardan foydalanilgan hodsa ochib berilgan. J.Umarbekovning 1963 yilda yaratilgan "Navoiy va Husayn Boyqaroning yoshligi" nomti asari ham О‘zbekistonning XX asr tasviriy san’atida e’tiborga loyiq ishlardan biri hisoblanadi. XX asr О‘zbekiston tasviriy san’atining yutug‘i shundaki, bu davrda tasviriy san’atning realistik rangtasvir, grafika, haykaltaroshlik turlari shakllandi va tez sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Salbiy jihatlardan biri — tasviriy san’atning kо‘pgina oqimlarida ijod qilish taqiqlab qо‘yshgdi. Natijada О‘zbekiston tasviriy sanatining xorijga chiqish imkoniyatlari cheklandi.