Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

So'rilish bajarilmagan paytda so ‘rg‘ichlar kapillyarlarining katta qismi
faoliyat ko'rsatishmaydi va arteriolalardagi qon bevosita mayda venalarga
o ‘tadi. S o‘rilish paytida so ‘rg‘ichlaming kapillyarlari ochiladi va ulaming
teshiklari kengayadi.
Kapillyarlaming yuzasini deyarli 80% ni epiteliya tashkil etadi,
demak ichaklaming epitelyasi katta yuzada qon bilan to‘g ‘ridan to‘g ‘ri
tutashgan bo‘ladi, ya’ni so‘rilishni ta’minlydi. So‘rg‘ichlarning ichida
limfa tomirlari ham mavjud. Limfa tomirlarida klapanlar bo‘lganligi
sababli limfa so ‘rg‘ichlardan faqat bir tomonga qarab oqadi. Limfa
suyuqligi ko‘krak oqimiga tushguniga qadar albatta biron bir limfa
tugunidan o ‘tadi.
So‘rg‘ichlarda meysnerli bog‘lam bilan tutashgan silliq muskulli
tolalar va nerv turlari bo‘lib ular shilliqosti qatlam tagida joylashgan. Bu
silliq muskulli tolalar qisqarib turadi. Bu paytda so ‘rg‘ichlar torayadi va
ulardagi qon hamda limfa siqiladi, so ‘rg‘ichlar bo‘shashganidan keyin,
to‘yimli moddalaming suvdagi eritmasi epitelial hujayralar orqali o ‘tadi,
ya’ni yana so ‘riladi.
So‘rg‘ichlaming qisqarishi va bo‘shashishi ovqatlangandan keyin bir
necha soat davomida bajariladi. Bundan qisqarishlaming chastotasi 1
198

---

minut davomida 
6
martagacha kuzatiladi.
Ozuqa massalari so‘rg‘ichlaming asosiga tegishi bilan ularning 
qisqarishi boshlanadi. 
Meysner o‘rimininng ishtirokida qisqarish 
chaqiriladi va yuz nervlari ta’sirlanganda esa ularning qisqarishini 
tezlashishini chaqiradi.
Me’da shirasi tarkibida ajraladigan xlorid kislota so‘rg‘ichlami 
qisqarishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatuvchi ichaklaming shilliq pardasidan 
villikininnin gormoni ajralishini ta’min etadi.
Piyoz, sarimsoq piyoz, qalampirlaming suyultirilgan eritmalari 
so‘rg‘ichlaming faolligini 5 martadan ortiq tezlashtiradi.
So‘rilish nazariyasi. Dyubua-Reymon (1908) so‘rilishni faqatgina 
ximik-fizik jarayoni ekanligi va u osmos, diffuziya va filtrlanish bilan 
ta’min etiladi deb taxmin qilgan. Lekin shuni ta’kidlash kerakki so'rilish 
jarayoni faqatgina filtrlanishning natijasi emasdir, chunki kapillyarlardagi 
qon bosimi 30-40 mm. sim. ust. teng bo‘lsa, ingichka ichaklar yuzasida esa
5 mm. sim. ust. teng, ichaklar qisqarganida uning 10 mm. sim. ust. ortishi 
mumkin, ammo so‘rilish u ortishi bilan yana ortaveradi. So‘rilish 
jarayonida diffuziya va osmos va diffuziya qonuniyatlariga qarshi 
gipotonik eritmalaridan suvni so‘rilishini tushuntirishning imkoni yo‘q.
Itlaming izolyasiya qilingan ichagining kesilgan bo‘lagida so‘rilish 
jarayonini o‘rganishda, ichakning ushbu boiagiga qon kiritilishi shuni 
ko‘rsatadiki, ichak devorining har ikki tomonida bir xil suyuqlik qon 
boiishiga qaramasdan ichak ichidagi qon, biroz muddat o‘tganidan keyin 
so‘rilib ketadi. Ichakka narkotik moddalar ta’sir ettirilganida so‘rilish 
vaqtincha to‘xtaydi va ichak to‘qimalari oiganidan keyin to iig ‘icha 
to‘xtaydi. Bu esa shuni ko'rsatib turibdiki, so'rilish faqatgina fizik-ximik 
jarayon boiib qolmay balki ichaklaming mo‘tadil hayot faoliyatida 
epitelial hujayralariga xos boigan fizioligik jarayondir.
Buning fiziologik jarayon ekanligini so‘rilish paytida ichaklar 
epiteliyasida kislorodni iste’mol qilinishining ortishi va yuzaga keladigan 
morfologik o‘zgarishlar ham ko‘rsatib turibdi.
So‘rilish asab tizimi bilan boshqariladi va shartli reflektor y o i bilan 
o‘zgarishi mumkin. Asab tizimi so'rilish jarayoniga tomirlar harakatini va 
ichaklar motorikasini boshqaruvchi nervlar bilan ta’sir ko‘rsatadi.
Adashgan nerv so‘rilishni tezlashtirsa, simpatik, uyat nervlari keskin 
kamaytiradi.
Ayrim ichki sekretsiya bezlari gormonlari (gipofiz, qolqonsimon bez, 
me’daosti bezi) uglevodlar so‘rilishini tezlashtiradi. 
0
‘t suyuqligi
199

---

yog‘laming so‘rilishini faqatgina ichaklarda tezlashtirib qolmasdan, balki 
me’dada ham so‘rilishini tezlashtiradi.