Raqamli arxivlar va saqlash tartibi

Elektron arxivlar faoliyatining asosiy yo'nalishlari quyidagilardan iborat:

• axborot saqlash tamoyillarini ishlab chiqish;
• axborotni himoya qilish;
• axborotdan qayta foydalanishni faollashtirish;
• ma'lumotlarni ta'riflash mezonlarini standartlashtirish;
• texnik vositalar tomonidan oʻqiladigan fayllarni arxivlashtirish;
• arxivlar va texnik vosita yordamida o'qiladigan ma'lumotlarni ishlab chiquvchilar bilan hamkorlikni o'rnatish;
• axborot xizmatlari va tadqiqot loyihalarini amalga oshirish.

Elektron arxivlarda saqlanayotgan hujjatlarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
1. Iqtisod, aholini ro'yxatga olish, sog'liqni saqlash sohasi, saylovlar;
2. Me'yoriy va huquqiy hujjatlar matnlari, boshqaruv organlarini yig'ilishlari stenogrammalari, tadqiqotchilar uchun qiziqarli boʻlgan ensiklopedik nashrlar, gazetalar;
3. Qimmatli manbalarning raqamli nusxalari (yilnomalar, davriy va boshqa qimmatbaho hujjatlar).
Bugungi kun arxivlaridagi holatlar

• Agar arxivlar elektron hujjatlar bilan butlangan bo'lsa, ularni saqlanishi uchun barcha choralarni ko'rishi kerak;
• Ma'lumotlarning asosiy qismi serverda saqlanishi va hamma foydalanuvchilar uchun qulay bo'lishi va ularni zaxira nusxalari bo'lishi lozim;
• Qog'ozdagi hujjatlarni aylanish jarayonlaridagi asosiy kamchilik, bu hujjatlarni izlab topish tezligining yetishmasligi, hujjatlarni tayyorlash muddatlarining kattaligidir;
• Bugungi kunda an'anaviy hujjat aylanishi kam samarali boʻlib, bu jarayon yirik korxonalar uchun bir qator qiyinchiliklar tug'diradi;
• Hozirgi kunda hujjatlar aylanishini elektron shakli ommaviylashib, u hujjatlarni yaratish, ularni qayta ishlash, uzatish, saqlash, tashkilot kompyuter tarmoqlari orqali axborot kiritish kabi jarayonlari bilan juda katta qulaylik tug'dirmoqda.

Hujjat aylanishini dunyoda birinchi tizimi bank sohasida paydo boʻlgan. Bunday tizimlardan biri bo'lgan SWIFT tizimi XX asr 70- yillaridan faoliyat yuritib keladi. Keyinchalik bank va banklararo axborot tizimlari vujudga kelgan. So'ngra bu tizim rivojlana borib, biznes jarayonlarga, axborot va ishlarni boshqarishga kirib bordi. Hozirda elektron hujjat aylanish tizimini ishlab chiqarish bilan shug'ullanuvchi 10 migdan ortiq kompaniya mavjud boʻlib, IBM, Microsoft, Oracle, Documentum kabi kompaniyalar dunyoda yetakchi hisoblanadi.
Elektron hujjat aylanishi tizimining asosiy tavsifiy jihatlari:
Elektron hujjat aylanishi tizimining asosiy vazifasi - bu elektron hujjatlarni saqlash va ular bilan ishlashni tashkil qilishdir.
Elektron hujjat aylanishi tizimida hujjatlarning oʻzgarishi, bujjatlarni bajarish muddati va harakatlanishi avtomatik ravishda kuzatib boriladi va nazorat qilinadi.
Elektron hujjat aylanishini kompleks shakli tashkilot va korxonalarda barcha ish yuritish siklini qamrab oladi, shuningdek tizim tarmoqdagi barcha korxonalarni hujjatlarini yagona tizimga solishga imkoniyat yaratadi.
hujjatlar ustidan to'la nazorat
tahrir qilish huquqi (hujjatni yo'q qilish huquqisiz)
Hujjatlar bilan ishlashning quyidagi huquqi va qoidalari belgilangan (har bir tur uchun va har bir mansab uchun):
hujjatlarni yangi talqinini yaratish huquqi (tahrir qilish huquqisiz
hujjatni oʻqish huquqi (tahrir qilish huquqisiz)
hujjatdan foydalanishga huquqini yo'qligi

• Hujjatdan foydalanishga huquqini yo'qligi (tizimda ishlash vaqtida foydalanuvchini har bir harakati bayonlashtiriladi va shunday qilib uni hujjatlar bilan ishlash tarixi nazorat qilinadi).
• Elektron hujjat aylanish tizimidagi asosan yirik davlat tashkilotlari, banklar, yirik sanoat korxonalari va faoliyatida katta hajmdagi hujjatlar yuritiladigan boshqa tuzilmalar foydalanadi.

Elektron hujjat aylanish tizimida quyidagi qulayliklarni ta'kidlab o'tish lozim:
Ishchi-xodimning mehnat unumdorligi oshishi, hujjatlarni saqlash va yaratishga sarflanadigan boshqa hujjatlarning qisqarishi;
Elektron hujjatlarni saqlash hujjatlarni qog'ozda saqlashdan 80 % ga arzon tushadi;
Hujjatlar bilan jamoa tarzida ishlash imkoniyati;
Hujjatlarni tayyorlash va izlash xarajatlarini kamaytiradi;

• Axborot xavfsizligini ta'minlaydi, har bir foydalanuvchi uchun hujjatlar tizimidan foydalanish huquqini nazorat qiladi.
• Hujjatlarni saqlanishini qulaylashtiradi va hujjatlarni nazorat qilishni ta'minlaydi.
• Umuman olganda, elektron hujjat aylanishi tizimini qo'llash tashkilotlarni samarali ishlashini va ish unumdorligini oshirishni ta'minlaydi.

Elektron hujjat aylanishi. Oʻzbekiston tajribasi.
2003-2004-yillarda O'zbekiston Respublikasda bir qator qonunchilik hujjatlari qabul qilindi. "Elektron raqamli imzo to'g'risida"gi qonunga asosan elektron raqamli imzo qo'lda qo'yilgan imzo bilan bir xil yuridik kuchga ega. "Elektron hujjat aylanishi to'g'risida"gi qonun elektron hujjatni yuridik kuchini belgilab berdi. Elektron raqamli imzo elektron hujjatning rekvizitlaridan biri hisoblanadi.
Yuqorida keltirilgan qonunchilik hujjatlari O'zbekistonda elektron hujjatlardan samarali foydalanish uchun mustahkam huquqiy asos boʻldi. Hozirgi kunda bir qator viloyatlarda elektron hukumatni tadbiq etilib davlat hokimiyati va boshqaruv faoliyatini oshkoraligini oshirish uchun, mahalliy hokimiyat organlari bilan fuqarolarni, biznes tuzilmalarni hamkorligini oshirish uchun muhim ishlar amalga oshirilmoqda.
Elektron hujjat aylanishini joriy qilish

• Elektron hujjat aylanish tizimidan hozirgi kunda elektron savdo- sotiq tizimida samarali foydalanilmoqda.
• Elektron hujjat aylanishni rivojlanishiga asosiy to'siqlarni yechish uchun bir qator masalalarni hal qilishni talab qiladi.
• Bular uzatilayotgan ma'lumotlarni xavfsizligini ta'minlash, elektron hujjatga yuridik status berish va boshqa muammolar hisoblanadi.
• Bu masalalar har bir davlat ichkarisida va davlatlararo miqyosda elektron hujjat aylanish jarayonlarini huquqiy jihatdan boshqarish asosida amalga oshirilishi mumkin.

Respublikamizda axborotlarni zamonaviy elektron almashuviga o'tish uchun elektron hujjat almashishda xizmat ko'rsatish infratuzilmasi tashkil qilingan. Telekommunikatsiya tarmoqlari 80% raqamli tizimga o'tkazilgan bo'lib, bu ko'rsatkich MDXda eng yuqori ko'rsatgich hisoblanadi. Shu bilan birga iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida elektron hujjat aylanishni tezlikda rivojlantirish uchun hal qilinishi zarur bo'lgan bir qator muhim muammolar mavjud. Birinchi navbatda iqtisodiyotni har bir tarmog'ida va alohida axborot-kommunikatsion infratuzilmani rivojlantirish, korporativ axborot tarmoqlarini yaratish va axborot- kommunikatsion texnologiyalarni tadbiq qilish talab qilinadi. Viloyatlarda ham bu sohaga e'tiborni kuchaytirish, elektron hujjat aylanishida xizmat ko'rsatish va standartlash masalalarini yechish muhim vazifalardan biri bo'lib qolmoqda.

• O'zbekistonda hujjatlarni elektron aylanishi legitimlashmoqda va subyektlar faoliyatida, shu jumladan elektron savdo-sotiqda keng foydalanilmoqda. Hozirgi kunda Respublikamizda uchta ro'yxatdan o'tgan elektron raqamli imzolarni ro'yxatdan o'tkazish markazi, ikkita Davlat Soliq Qo'mitasida va ilmiy-texnik va marketing tadqiqotlar markazida va xususiy "Multisoft Solution" firmasi faoliyat koʻrsat moqda. Elektron imzolarni sertifikatlangan kalitlarining umumiy soni 10 mingdan oshib ketdi.
• Davlat boshqaruvida elektron hujjat aylanishdan foydalanish hujjatlar bilan ishlash samaradorligi va aniqligini, boshqaruvni va hujjalarni bajarilishini nazorat qilish sifatini oshiradi. Boshqaruv faoliyatini hujjatlar bilan ta'minlashdagi sustkashlik kamayadi.

Hujjatlarni elektronlashning foydali tomonlari

• Elektron hujjat aylanishi ayniqsa davlat organlari bilan fuqarolar oʻrtasidagi tezkor munosabatlarda tegishli ruxsatnoma hujjatlari olishda soliq, moliyaviy va boshqa hisobotlarda bir qator yengilliklar yaratadi.
• Elektron hujjat aylanishi xizmatlarni va tovarlarni taqdim qilishda va elektron savdo-sotiqni amalga oshirishda subyektlar o'rtasida samarali vosita hisoblanadi.
• Tomonlar o'rtasidagi shartnomalar internet tar-mog'idan foydalangan holda elektron shaklda amalga oshirilmoqda.
• Inter aktiv biznesni bu yangi turi tomonlar oʻrtasidagi munosabatlarni tezkorligini, katta mehnat talab qiladigan operatsiyalarni avtomat-lashtirishni va natijada daromadni oshishiga olib keladi.

3. Raqamli arxivlar va ularni saqlash
Arxiv hujjatlarini raqamlash, bu qog'oz, pergament, fotosurat, kino, ovoz, videolentadagi yozuvlarni raqamli nusxalarini yaratishdir (elektron shaklga solish).
Ko'plab arxivlar asl nusxani himoya qilish, arxiv fondlaridan koʻproq foydalanuvchilar foydalanishlari maqsadida arxiv fondlari hujjatlarini raqamli shaklga oʻtkazadilar.
Bir qator vaziyatlarda arxivlar tijorat sohasidagi hamkorlari bilan o'z kolleksiyalarini raqamli shaklga o'tkazish uchun ish olib boradilar.
Arxivlardagi ilmiy ma'lumotlar ham hujjatlarni raqamli shaklga o'tkazishning muhim jihatlaridan biri bo'lib, bunday materialni raqamli shaklga o’tkazishdan avval mualliflik huquqining saqlanishi va muallifning roziligiga ishonch hosil qilishnii kerak. Agar mualliflik huquqi yana kimgadir tegishli bo'lsa, u holda mualliflik huquqini rasmiylashtirishni tashkil qilishga to'g'ri keladi.
Raqamli arxivlar va ularni saqlash.
Hujjatlarning ko'p turlari va axborotlar hozirgi kunda raqamli shaklda yaratilmoqda. Elektron pochta xabarnomasi, elektron jadvallar, fotosuratlar, video va vebsaytlar qayta ishlanmoqda. Raqamli hujjatlar faol saqlanishi bilan bir qatorda, undan foydalanish uchun imkoniyat bo'lishi va kelgusida saqlanishi lozim. Ma'lumotlarni raqamli shaklda bittalab saqlash bu masalani yechimi hisoblanmaydi, saqlash bo'yicha muntazam ishlarni bajarish, hujjatlarni vaqt o'tishi bilan to'la saqlanishini garovi hisoblanadi.
Raqamli arxivlar tizimidan raqamli hujjatlar va ma'lumotlarni saqlash va ulardan foydalanishda qoʻllaniladi. Ular katta hajmdagi ma'lumotlarni saqlovchi serverlarda joylashgan boʻlishi, ommaviy axborot vositalarida ishlatiladigan tizimlar, kompakt disklar, DVD disklarga joylashtirilishi mumkin. Hujjatlarni raqamli shaklda saqlash ancha murakkab ish bo'lib, u xodimlardan bir qator texnik bilimlarni talab etadi.
Arxiv tarmoqlari.
Tashkilotlar tarmoqlarini internetga ulanishi arxivshunoslar bilan ular oʻrtasidagi aloqalarni kuchaytiradi.
Masalan, Britaniya Milliy Arxiv tarmoqlariga ulanish va u tarmoqdan foydalanish yo'llarini ko'rib chiqamiz. Arxivlarning milliy reestri Britaniya tarixi manbalari bo'yicha arxiv materiallarini eng to'la ma'lumotlari bilan ta'minlaydi. Bu Britaniya jamiyatining serqirra tarixi to'g'risida ma'lumot almashishni markazi hisoblanadi. U 44000 ro'yxat va katalogga onlayn kirish imkoniyatini beradi. Archon katalogi arxivlar milliy reestriga Britaniya tarixiga oid qo'lyozmalar va tarixiy yozuvlari taqdim qiladi. Internet resurslari bilan bir qatorda Britaniya arxiv kolleksiyalariga tezkor kirishni ta'minlaydigan boshqa tarmoqlar ham mavjud. Ular: Niv arxivlari, Uels arxivlari, AIM 25 tarmog'i 100 dan ortiq o'quv muassasalari ilmiy jamiyatlar, madaniy tashkilotlar va Londondagi kompaniyalarni arxivlaridan foydalanishga yordam beradi. Niv arxivi butun Britaniya bo'yicha 200 dan ortiq arxiv saqlovxonalarida saqlanayotgan kolleksiyalarga kirishni ta’minlaydi.
Etiboringiz uchun rahmat!