Redaktor və rəyçilər: İlham Məmmədli
SultaN bəyə ÖZ dəyəriNi verək
Yüklə 5,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
SultaN bəyə ÖZ dəyəriNi verək Sultan bəyin öz xalqı qarşısında gördüyü vətənpərlik işlərinə görə dəyərini 90 il bundan öncə alıb və onu sözün həqiqi mənasında indi də xalq qəhrəmanı hesab edirlər və gələcəkdə də belə olacaq- dır. Bununla yanaşı o, dövlət səviyyəsində hələ də layiq olduğunun yolunu gözləyir. Zəngəzurun, Laçının, Yuxarı Qarabağın və sair bölgələrimizin tarixini araşdıran, xeyli elmi kitabların, müxtəlif yazıların, ermənilərlə bağlı faciələrin araşdırıcısı kimi, mənəvi haqqı olan bir vətəndaş kimi böyük məsuliyyətlə deyə bilərəm ki, Sultan bəy ir- sinin araşdırılması, onun müasir zamanda bəlkə də hər gün təbliği Azərbaycan üçün çox gərəklidir. Bu isə ən çox tarixi sənət və sü- butlara söykənən dəlillərlə, təkcə Azərbaycan xalqına deyil, bütün dünyaya çatdırılmalıdır. Çünki, Azərbaycan xalqının, Azərbaycan dövlətinin, onun dostlarının, geniş ictimaiyyətin buna böyük ehti- yacı vardır. Sevindirici odur ki, 29 yanvar 2011-ci il tarixdə Prezident Apa- ratının məsul əməkdaşı Rövşən müəllim və Laçın rayon icra baş- çısı Ramiz Cəbrayılovun rəhbərliyi ilə laçınlı ziyalıların, mətbuat işçilərinin, digər insanların, Sultan bəyin yaxın qohumlarının işti- rakı ilə Sultan bəyin anadan olmasının 140 illiyinə həsr olunmuş ilk yığıncaq keçirildi, insanlar öz fikirlərini bölüşdülər. Məlum oldu ki, tədbir və gələcəkdə görüləcək digər işlər Res- publika rəhbərliyinin siyasi iradəsinin nəticəsidir. Sultan bəyin əməyinin dəyərləndirilməsi üçün, mənim şəxsi fikrimcə, onun əhatəsi, yaşadığı, mühit və bölgə, keçdiyi yollar, göstərdiyi xidmətlər tarixi sənədlərə söykənən məlumatlar əsasında olmalıdır və bu barədə kifayət qədər sənədlər vardır. Burada bir Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 50 məsələni də diqqətdə saxlamaq lazımdır ki, o da onun qardaşı Xos- rov bəyin keçdiyi yol, atası Paşa bəyin, İbrahim bəyin, Cəlil bəyin, xanımının qohumları olan dəyərli bəylərin xidmətləri ilə birlikdə aparılan araşdırmalar olmalıdır. Digər vacib məsələ Azərbaycan xalqının 300 illik qatı düşməni, Azərbaycanın əzəli torpaqların- da məskunlaşan, havasını udan, suyunu içən, çörəyini yeyən, bu xalqdan qayğı görən, lakin kürəyimizə arxadan xəncər saplayan, qızlarımızı, gəlinlərimizi zorlayan, döşlərini kəsən, gözünü çıxar- dan, dərisini soyan, diri-diri quyulara dolduran, məscidlərə yığıb yandıran, çılpaq kürəyə qaynar samavar bağlayan, körpələri nizəyə keçirən, parçalayan və s. insanlığa yad olam əməllər törədən ermənilərin hansı qüvvələrlə Sultan bəy və onun tərəfdarları ilə üzbəüz, gəlməsi məsələləridir. Sultan bəyin böyüklüyünü təkcə 1918-ci il Zəngəzur hadisələri ilə çərçivələndirmək olmaz. O, müxtəlif illərdə müxtəlif şəhər və kəndlərin, əhalisinin müdafiəsində əvəzsiz xidmətlər göstərmiş şəxs dir. Tarixi sənədlər, müxtəlif cürə qeydə alınmış hadisələr, real həqiqətlər göstərir ki, ermənilərin istər Cənubi Azərbaycanın şəhər və kəndlərində, istər Şimali Azərbaycan torpaqlarında, Qərbi Azərbaycanda (indiki Ermənistanda), Naxçıvanda, Borçalıda, Dərbənd vilayətində, Zəngəzurda, Kür-Araz və Kars Demokratik Cümhuriyyəti torpaqlarında ermənilərə layiq olduqları cəzaları Sultan bəy səviyyəsində və həcmində heç kim verməmişdir. Budur Sultan bəy böyüklüyü! Sultan bəy çox cavan yaşlarında da atası Paşa bəylə, Araflıdan olan İbrahim bəylə Şuşada, Yuxarı Qarabağda, Zəngəzurda, La- çın bölgəsinin həm Qərb və həm də Şərq hissələrində ermənilərlə sərhəd kəndlərində erməni qımdaxlarına qarşı müdafiə işlərində fəallıq göstərmişdir. 19021907-ci illər arasında demək olar ki, ermənilər Azər baycanın hər yerində əhaliyə silahlı basqınlar, qırğınlar, dağıntı- lar törətmişlər. Ruslar Rusiyanın özündə xüsusi mərkəzlər təşkil etmişlər ki, burada erməni qımdatxanalar qımdax hazırlıqla- Sultan bəyə öz dəyərini verək 51 rı keçir, silah-sursatdan və digər vasitələrdən istifadəni öyrənib Azərbaycana göndərilirdi. Artıq 1904-cü ildə Bakıda, 1905-ci ildə İrəvanda, Naxçıvan- da, Təbrizdə, Xorasanda, Şuşada, Şuşa ətrafı kəndlərdə, Tiflisdə, Gəncədə, 1905-ci ilin oktyabr ayında yenidən Bakıda, 1906-cı ildə Qarabağın, Malıbəyli, Xankəndi, Qaybalı, Pirəmikidə, Xələflidə, Paprəvənddə, Əsgəranda, Gülablıda, Abdalda, Qacarda, xüsusən də aşağı Zəngəzurda – onun Qarakimsə (Sisyan), Bağadü, Mol- la Əhmədlidə, Quşçuda, Fərəcanda, Əliyanlıda, 2-ci Fərəcanda, Qaragöldə, Hacılarda, Güləbirddə, Mığrıda, Mədəndə, Sadınlarda, Cicimlidə, Qarakimsədə, Ağbulaqda, Fərraşda, İrçəndə və s. yaşayış məntəqələrində ermənilər silahlı qırğınlar törədir, kəndləri yandırır, kəndlərin var-dövlətlərini talan edir, ələ keçən insanları insanlığa yaraşmayan üsullarla, yandırmaqla məhv edirdilər. Sultan bəy bu “qaynar qazan”ın içində idi. Bu dövrlərdə yerli hakimiyyətin zəif olmasından, rusların ancaq müsəlmanları günahlandırmağı, silahsız və hətta silahdan istifadəni hamının bilməməsi çox faciəli nəticələrə gətirib çıxarırdı. Zəngəzurun mərkəzi Gorusda isə hakimiyyəti təmsil edən azərbaycanlılar qovulmuş, oradakı müsəlman əhali tam məhv edilmişdi. Bu dövrlərdə insanlara ən böyük köməyi Mir Möhsüm Nəvvabın və digərlərinin yazdığına görə Zəngəzurda, Şuşada, Laçın- da və Qarabağın bir çox yerlərində ermənilərə layiq olduqları cəzanı Laçının Araflı kəndindən olan İbrahim bəy Alməmməd bəy oğlu, Paşa bəy Murad oğlunun sərkərdəliyi ilə özlərinin yaratdığı dəstələr olmuşdur. Təbii ki, bu döyüşlərdə Sultan bəy də arxa cəbhədə fəallıq edir, əlaqələndirici qismində iştirak edirdi. İbrahim bəyin başına isə ermənilər qiymət qoymuşdular. Ümumilikdə bir çox tarixi məqamlarda Laçın əhalisi arasın- dan çıxmış xeyli sayda xalq qəhrəmanları olmuşdur. Bunlardan biri də Sultan bəyin dostluq etdiyi İbrahim bəydir. 1906-cı ilin iyul ayında Şuşa şəhərində erməni-müsəlman davası zamanı Şuşada şəhərin ermənilər tərəfindən mühafizəsini 1-ci yaran İbrahim bəy olmuşdur. Onun ardınca Sultan bəy şəhərə girmişdir, (Mir Möh- süm Nəvvab). Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 52 Bu döyüşdə İbrahim bəy şəhid olaraq böyük hörmətlə xalq qəhrəmanı kimi Gövhər Ağa Məscidi həyətində dəfn edilmişdir. Sultan bəylə Paşa bəy İbrahim bəyin rəhbərlik etdiyi igidləri öz dəstləri arasında yerbəyer edərək Şuşanı erməni qəsbkarlarından azad etmişlər. Paşa bəy bu və ya digər mübarizə meydanlarında vuruşa-vuruşa böyük sərkərdə və xalq qəhrəmanı səviyyəsinə yüksəlmişdir. Nəvvab qeyd edir ki, “sonralar bu işə Paşa bəy və Sultan bəy də qoşulmuşlar, torpaq uğrunda böyük mübarizlik göstərmişlər (Yəni İbrahim bəy və digər bəylərdən sonra)”. Sultan bəy atası Paşa bəyin və digər insanların söylədiklərindən də məlumatlı idi. Sultan bəyə yaxşı məlum idi ki, 1877-ci ildə ermənilər üçkilsədə (Eçmiədzində) pul kəsən maşın tapıb, 9 milyon qəlp əskinaz pul kəsdikdə, 48 yaşlı Cəbrayıl bəy (Zəngəzurun Sultanı, Qarabağ qoşunlarının rəhbəri) dövlətə yardımçı olaraq, qəflətən tökülüb həmin pulları və çap maşınını müşadirə etməkdə, pulkəsənləri və kəsdirənləri tutub dövlətə təhvil verməkdə ad çıxarmışdır. Sultan bəy bölgədə gedən və əvvəllər törədilmiş erməni qırğınları, onların havadarları haqqında da məlumatlı idi. 1918-ci il yayın axırı və payızda erməni daşnağı, qula- ğı kəsik Andranikin qoşunları Cənubi və Şimali Azərbaycanın, Türkiyənin, Gürcüstanın bir çox yerlərində bacardığı qədər faciələr törətdikdən sonra öz qoşunlarını aşağı Zəngəzurda cəmləmişdi. Məqsədi Zəngəzurla Aran Qarabağı birləşdirmək, Şaumyanın məktubuna uyğun olaraq Azərbaycan türklərini bir yolluq məhv etməklə dənizdən-dənizə böyük ermənistan yratmaq planını həyata keçirmək idi. Bu plan çoxdan var idi və erməni kilsəsindən idarə edilir, məsləhətlər verilirdi. Andranik sadə hərbiçi deyildi, Türkiyədə döyüşlərdə iştirak etmişdi, Rusiyada oxumuş və hərbi təcrübə keçmişdi, general-mayor hərbi rütbəsini almışdı, qatı millətçi idi, türkü görməyə gözü yox idi. Qriqoryan kilsəsindən “xeyir-dua” almışdı, o dövrün hərb qaydalarını yaxşı bilirdi. Qeyd edək ki, həmin dövrlərdə tarixən Qarabağ xanlığına, Gəncə, Təbriz Sultan bəyə öz dəyərini verək 53 bəylərbəyliyinə daxil olan Zəngəzur parçalanmış, Arazdan cənuba olan torpaqlar Tehrana tabe idi, yuxarı hissə isə iki-üç hissəyə bö- lünmüşdü və Yuxarı Zəngəzura Hacısamlı dərəsi adı verilmişdi. Qarabağın general-qubernatoru Xosrov bəyin qardaşı Sultan bəy Hacısamlı sahəsinin bəyi idi. 1918-ci ildə bu torpaqlarda ümumi vəziyyət də erməni basqınları səbəbindən acınacaqlı idi. İnsanlar təsərrüfatları ilə məşğul ola bilmir, Aran Qarabağ elatının dağa çıxa bilməmələri ucbatından Qarabağın həm aranında, həm də dağında, ümumilikdə Zəngəzurda, o cümlədən Laçın bölgəsində vəiyyət ağır idi, heç yerdən də kömək yox idi. Orada silah, silahdan istifadə edəcək insanlar yetərincə deyildi. Qarabağla əlaqə kəsilmişdi, Qa- rabağın qubernatoru ancaq Şuşa, Ağdam, Cəbrayıl və s. yerlərdəki faciələri yoluna qoymaqla məşğul idi və Zəngəzura kömək iqtida- rında deyildi, qüvvələr yetərincə deyildi. Zəngəzurda isə tayqu- laq Andranikin və digər erməni qruplaşmalarının vəhşiliklərinin həddi-hüdudu yox idi. Sultan bəy də bu işlərin içində idi, bir tərəfi müdafiə edəndə 2-ci tərəfdən ermənilər tam silahlanmış güclü ordu ilə hücuma keçirdilər. İnsanlar da vahimə içərisində yaşayır- dılar. Sultan bəy öz dəstəsi ilə Gorus-Abdallar (Laçın)Şuşa yo- lunun müdafiəsində olduğundan istifadə edən ermənilər Hacılar, Qaragöl, Minkənd tərəfdən hücuma keçərək bir neçə kəndi viran qoymuş, insanları vəhşiliklə qətlə yetirmiş, girov götürmüş, insan- ların var-dövlətini, heyvanlarını aparmışdılar. Sultan bəyin hansı faciələrlə üzbəüz dayandığını dərk etmək üçün Laçının Daşbulaq deyilən hissəsində baş vermiş faciəni misal göstərə bilərik. Burada ermənilər bir həyətdə əli silahsız dörd kişini ağaca sa- rımış, cavan əliuşaqlı gəlini növbə ilə zorlamış, sonra suyu qay- nayan isti samovarı onun çılpaq kürəyinə sarımış, döşünün birini kəsərək körpənin ağzına tıxamış, gəlinin əllərini sarıyarpaq ayağın- da sicimlə hörükləmişlər. Gəlin hörükdən xilas ola bilməmiş, qay- nayan samovar onu öldürənə qədər çırpınaraq ah-nalə çəkmişdir. Anaya və bu kişilərə verilən cəzalardan biri də, bələkdə olan körpə uşağı onların gözü qarşısında söyə-söyə nizəyə taxmış və nizənin Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 54 2-ci tərəfini yerə basdırmaqla, nizəyə taxılmış körpə göydə qal- mışdır. Sonra kişilərdən üçünün qolunu, ayaqlarını, başını ayrıca kəsərək bədənlərini ağaca sarınmış saxlamışlar. Dördüncü kişinin isə ayıb yerini kəsərək ağzına tıxamış, gözünün birini çıxarmış, sağ əlinin içinə atəş açmışlar. Sultan bəyin köməyə gələn dəstəsi hadisənin şahidi olmuş, digər məqamları isə can üstə olan kişi başa salmaqla həyatını dəyişmişdir. Hadisə insanları dəhşətə gətirmiş, hətta bəziləri özünü saxlaya bilməyib, hönkürtü ilə ağlamışdır. Həmin ərəfədə Sultan bəy Araflıda Alməmməd Sultanın (Zəngəzurun sultanı) nəvəsi Mirzə Həmid bəyin evində idi və özü- nü müdafiə dəstələri düzəltməklə məşğul idi. Yuxarıda dediyimiz faciəni yaxşı bilən Sultan bəy göstəriş ve- rir ki, gəlinə, uşağa və parçalanmış kişilərə heç nə etmədən, necə var eləcədə gətirsinlər Araflıya (Alaflıya). Sultan bəy Mirzə Həmid bəyin tövləsinə ermənilərlə döyüşdən yayınan xeyli adam da saldırmışdı. Sultan bəy meyitlərə bir-bir diqqətlə baxdıqdan sonra göstərir ki, fərariləri Mirzə Həmid bəyin xırmanının ətrafına dairəvi şəkildə düzsünlər. Sultan bəylə onun bir neçə dəstə başçısı Əvil bəy, Ədil bəy, Xosrov bəy, Camal bəy və s. fərarilərin qarşısına çıxırlar. Mirzə Həmid bəy də əlində ipək parçaya bükülmüş Quranla birlikdə Sultan bəyin sağında dayanır. Mirzə Həmid bəy həm də Məşədi idi, islamı yaxşı bilirdi, əsl Allah adamı idi. Sultan bəy fərarilərə müraciət edərək deyir ki, mən sizə heç nə deməyəcəm, heç bir cəza da nə indi, nədə ki, gələcəkdə verməyəcəyəm, inanmasanız Mirzə Həmid bəyin Quranına da and içəcəm. Amma, indi sizlərə bir şey göstərəcəklər, baxıb dağılışar- sız evlərinizə. Sultan bəy göstəriş verir ki, o kilimlərlə-cecimləri gətirin qoyun bəyin xırmanın ortasına. Elə də edirlər. Ətrafdakı insanlar döşü kəsilmiş, kürəyində sa- movar olan qadını və nizəyə taxılmış bələkdəki uşağı, eybəcər hala salınmış və bir-birinə qarışmış kişi qollarını, başlarını, qılçalarını və s. gördükdən sonra çox pis hala düşürlər və bir-bir Sultan bəyə baş əyərək Mirzə Həmid bəyin əlindəki Qurani-Kərimə əl basaraq Sultan bəyə öz dəyərini verək 55 and içirlər ki, bu qan yerdə qalmayacaq, hamı bir nəfər kimi ölənə qədər döyüşəcəklər. Bu hadisə bütün təfərrüatı ilə Hacısamlıya, Yuxarı Zəngəzura yayılır. Hadisədən sonra bir çox insanlar öz xoş- ları ilə Hacısamlı özünü müdafiə dəstələrinə qoşulurlar. Sultan bəy üçün çox çətin idi. Silah yox, təcrübəli ordu yox, insanlar silah olanda da ondan istifadəni bacarmır, qardaşı Xosrov bəydən yardım ala bilmir, Cümhuriyyətdən heç bir silah-sursat və əsgəri qüvvə ala bilmir, Zəngəzurun bütün çevrəsi erməni silahları, təlim görmüş ordu ilə əhatələnmişdi. Belə bir şəraitdə bu çevrəni yarıb çıxmaq da sual altında idi. Sultan bəyin yeganə çıxışı Laçın əhalisi və onun qeyrəti idi. Daşnak Andranikin qoşunlarının kifayət qədər silahları, o cümlədən topları da var idi. İndi olduğu kimi Fransa, İngiltərə, Yunanıstan, Rusiya, ABŞ və s. dövlətlər erməniləri silahla, paltar- la, pulla, qida ilə təmin edirdilər və ADR-nın dirçəlməsinə imkan vermək istəmirdilər. Sultan bəyin Laçın bölgəsinin bir çox kəndlərində apardığı görüşlər, sayəsində, top və dövrün yaxşı silahlarını almaq üçün in- sanlar Sultan bəyin dəstəsinə kömək etməyə başlayırlar. Qaratel xanım Paşa bəy qızı danışırdı ki, Sultan bəyə bir “ətək” qızıl-gümüş verdik ki, top ala bilsin. Bu yardım sayəsində Sultan bəy bir ədəd top alıb Qaragöl tərəfdə qoymaqla Andranikin qoşunlarını Laçın (Abdallar kəndi) şəhərinin ətəyindəki Zabux çayında məhv edənə qədər Gorus şəhərini nəzarətdə saxlamaqla mümkün olmuşdur. Elə bu top da Andraniki məcbur etmişdir ki, Sultan bəylə danışığa getsin. (Z.N. “Türkəm Tanrıçıyam və ya dön geriyə bax”). Həmin vaxtlarda aşağı Zəngəzurda 1918-ci ilin ancaq yayın axırı və pa- yızda müsəlmanların başlarına gətirilən faciələri isə Azərbaycan Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının Gəncə Quber- niyasına aid olan Cavanşir, Şuşa, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzası üzrə müsəlman kənd və insanlarının ermənilər tərəfindən başla- rına gətirilən faciələri araşdıran komissiyanın üzvü Mixaylovun üzdən-üzdən tərtib etdiyi və bütün faciələri tam əks etdirməyən məruzəsində deyilir: Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 56 “Hazır ki, məruzədə Sizə Qarabağın Cavanşır, Şuşa, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzalarında baş vermiş faciəli bədbəxt hadisədən məlumat verəcəyik. Deməliyik ki, oktyabr 1918-ci ilə kimi Azərbaycan Respublikasının Bakı, Quba, Şamaxı, Lənkəran və s. qəzalarında ermənilərin yerli müsəlman əhalisinə verdikləri dəhşətli qırğınlar azalsa da Gəncə Quberniyasının dörd qəzasında – yəni Cavanşir, Şuşa, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzalarında bu faciələr hələ də davam etməkdədir. Bu qəzalarda insan təfəkkürünə sığışmayan vəhşilikləri yerli ermənilərlə yanaşı İrəvan quberniyasından gələn ermənilər və silahlı əsgərlər, Türkiyə vilayətlərindən gətirilmiş si- lahlı, böyük silah-sursata malik Andranikin rəhbərlik etdiyi nizami erməni qoşunları və bu torpaqları, onun insanlarını, Erməni Res- publikasına tabe etdirmək istəyən və erməni hökumətinin təşkil et- diyi erməni hərbi birləşmələri törətməkdə davam edirlər. (Mixay- lovun məruzəsindən açıqca görünür ki, Sultan bəy hansı erməni qüvvələri ilə üzbəüz idi). Zəngəzur qəzası hazırda dediyimiz dörd qəzadan daha da ağır vəziyyətdə olanıdır. Belə ki, ermənilər Zəngəzuru Cəbrayıl və Şuşadan ayırıblar və hiss edirlər ki, onlar silah-sursatdan, əsgəri qüvvədən müsəlmanlarla müqayisədə çox üstündürlər və bu imkandan bəhrələnərək Zəngəzurun kəndlərini yandırmaq, qarət etmək, insanlarını məhv etməklə torpaqları ələ keçirmək niyyətindədirlər. Bununla yanaşı Andranik, erməni hökuməti ilə birləşərək, Ermənistan hökumətinin imzaladığı di- rektivi də əsas sənəd kimi müsəlman kəndlərinin boşaldılaraq Ermənistana tabe olmağı tələb edirlər. Savadsız kəndliləri alda- daraq toparlayıb vəhşiliklə məhv edirlər, guya xristianlığı qəbul etdirmək məqsədi ilə məscidlərə yığdıqdan sonra yandırırlar. Onlar müsəlman kəndlərinin bir-biri ilə əlaqəsini kəsdiyindən heç yerlə əlaqələri yoxdur, onları müdafiə edən qüvvələrə malik deyillər, əhalinin özü silahsızdır. Ermənilər öz hökumətlərinin torpaq sahələrini genişləndirmək üçün hətta öz evlərini, malını-mülkünü ataraq qaçanlara da aman vermir, boş evləri belə, tam yandırmadan əl çəkmirlər. Müsəlman kəndlərindən Sisiyan (Qarakimsə) maha- lının 1-ci polis sahəsi, 2-ci sahənin əksəriyyəti, 3-cü, 4-cü və 5-ci Sultan bəyə öz dəyərini verək 57 polis sahələrinin hamısı tam məhv edilmişdir. Ermənilər tutduqları bu torpaqlarda hətta təcili müəyyən əkin işləri də aparırlar. Bu kəndlərdən olan əhalinin sayı bizdə 50.000 mindən çox olan və sağ qalmış müsəlmanlardır ki, onlar da Cəbrayıl qəzasının 4-cü sahəsində acınacaqlı vəziyyətdədir, məhv olmuş və adları siyahı- ya düşmüş müsəlman kəndlərinin sayı 115-dir. (ÜQAOR Azerbay. SSR, f.970, OP.10, d.161,11.19) Mixaylovun yazılarından da görünür ki, Qarabağın dilbər guşələrindən olan Zəngəzur sultanlığı hansı faciələr görmüş və La- çın əhalisi, onun müdafiəçisi Sultan bəy hansı cəsarət sahibi olmuş- lar. Sultan bəyin erməni silahlı qüvvələrinə qarşı atdığı addımlar və onların nəticələri onu Azərbaycan tarixində unudulmayan çox bö- yük bir xalq qəhrəmanı səviyyəsinə yüksəltsə də biz hələ də onun layiq olduğu dəyərini verməmişik. O, çoxdan yüksək səviyyədə təbliğ olunmalı idi. Onun adına bütün bölgələrdə küçələr olmalı idi, onun adı ilə mükafat təsis olunmalı, Sultan bəy ordeni, medalı olma- lı idi, istirahət parkları salınmalı idi, yeni tikilən kənd və qəsəbələrə onun adı verilməli idi, mətbuatda, televiziyalarda həmişə ona həsr olunmuş verilişlər verilməli idi, görkəmli bir yerdə əzəmətli heykəli qoyulmalı idi və sairə. Bunun sayəsində də gənc nəsl vətənpərvərlik ruhunda təlim almaqla, Sultan bəy ruhlu olmağı arzu edərdilər. Yeri gəlmişkən təklif olaraq demək istərdim ki, yeni istifadəyə veriləcək avtovağzal, yaxud Dərnəgül metrostansiyalarından birinə Sultan bəyin adının verilməsi onun anadan olmasının 140 illiyinə çox gözəl töhvə olardı. Maraqlı orasındadır ki, Sultan bəyin nəvəsi Elburus bəy uzun illərdir bu metroda məsul vəzifədə çalışır. Bu yazının müəllifi bir neçə il öncə Sultan bəyin qardaşı-həkim, Zaqafqaziya seyminin, Azərbaycan Parlamentinin üzvü, AXC dövründə ilk hərbi nazir, ikinci hökumətdə əkinçilik naziri, Qara- bağın general-qubernatoru, Müsavat hökümətini dəstəkləyən “İtti- had” partiyasında başqan müavini, mühaciratda “İttihad”ın sədri – siyasətçi, 2-ci dünya müharibəsində öz qohumu olan Sovet hərbiçisi İsrafil bəyin vasitəçiliyi ilə türk-müsəlmanı alman əsirliyində olan insanların sobalarda yandırılmasının qarşısını alanlardan biri və ən Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 58 nəhayət öz əziz canını ancaq vətəninə qurban verən Xosrov bəyi araşdırdıqca, Sultan bəy haqqında insanlarımıza məlum olmayan xeyli məlumatlar ortaya qoymuşdur. Bu məlumatlar da Sultan bəyin 19051923-cü illər arasında vətəni uğrunda, Qarabağ, Zəngəzur, Cənubi Azərbaycan, Qərbi Azərbyacan uğrunda ermənilərlə apardığı bir çox mücadilələrlə tanış olmaq imkanı yaradıb. Deyilən bölgələrin hamısında Sultan bəyin dostları, qohumları, həmfikirləri olmuşdur ki, onlar da Vətən savaşında Sultan bəyə yardımçı olmuşlar. Sultan bəyə, Xosrov bəyin 1919-cu il 2130 martında Əsgəran döyüşündə daşnak generalı Dronu məğlub etməsi, hələ də ermənilərin Laçına basqının davam etməsinin qarşısını almaqda böyük dayaq olmuşdur. Azərbaycanın daxilində bolşevik-daşnaq qoşunlarının, Qərbdən isə Ermənistanın şeytan qüvvələrinin bu bölgədən əl çəkmədikləri hər iki qardaşa gün kimi aydın idi. Sultan bəy mütəmadi Xosrov bəylə-çətin də olsa əlaqə saxlaya bilmişdi. Bu işdə Sultan bəyə Laçının Araflı bəyləri, Arduşdu və Haxnəzər kəndinin insanları yardımçı olurdularsa, Şuşadan Xosrov bəyin müavini, Laçın qəzasının Qubadlı yaşayış məntəqəsindən olan Çingiz bəy (Çingiz İldırım) fəaliyyətdə idi. Bu əlaqələndirmə hər iki qardaşa böyük faydalar vermişdir. Ümumi işin xeyrinə ol- sun deyə bu işlərə Şuşanın qəza rəisi Camal bəy Sultanov, Cavan- şir qəzasının rəisi Bəhram bəy Məlik – Abbasov da öz imkanları ilə hər iki qardaşı qabaqcadan məlumatlandırırdılar. Sultan bəy və Xosrov bəyə çətinlik yaradan amillərdən biri də ingilislərin indi olduğu kimi ikibaşlı siyasət aparmaları, Andrani- kin tərəfini saxlamaları, Zəngəzuru və bütövlükdə Dağlıq Qaraba- ğı Erməni Milli Şurasına təhvil vermək istəkləri idi. Digər bir amil isə Sultan bəyin ixtiyaratında qoşunun olmaması və hətta AXC qoşunlarının tabeçiliyinin Xosrov bəyin səlahiyyətində olmaması idi. Xosrov bəy bu məsələ uğrunda da AXC ilə inandırıcı söhbətlər aparmalı idi. Hətta, məsələ o, yerə gəlib çıxmışdır ki, Xosrov bəy istefa vermək məsələsini qaldırmışdı. Xosrov bəy daha sonra hərbi hissələri Zəngəzura yeritmək, eyni zamanda ermənilərin İrəvandan Azərbaycan torpaqlarına Sultan bəyə öz dəyərini verək 59 hərəkətinin qarşısını kəsmək üçün də hökumətdən icazə istəmək məcburiyyətində qalmışdı. Belə bir vəziyyətdə Sultan bəyin ancaq yerli əhalinin gücünə, torpaqları ölənə kimi döyüşməklə saxlamaq- dan başqa bir yolu yox idi. Bütün bunlar xalq qəhrəmanından bö- yük iradə, inadkarlıq və əzimkarlıq tələb edirdi və belə də oldu.O, öz iradəsini axıra kimi saxlaya bildi. Dağlıq Qarabağ erməniləri ilə Andranik və Ermənistan qoşunları və bu qüvvələrin daşnak- bolşevik S.Saumyan qoşunları ilə birləşməsinin qarşısı alındı. Sul- tan bəyin, onun müdafiə dəstələrinin hesabına ermənilər məğlub edildi, Qarabağ və Zəngəzurun xeyli hissəsi 1992-ci ilin 18 ma- yına kimi Azərbaycan Respublikasının tərkibində saxlanıla bildi. İndi isə bir yox, bir neçə Sultan bəy və Xosrov bəy yetişdirmək gərəkdir ki, təkcə Qarabağı, Zəngəzuru yox bütövlükdə Qərbi Azərbaycanı daşnaklardan azad etməklə, Naxçıvan torpaqları ilə qucaqlaşaq, ermənilərin dənizdən-dənizə torpaqlarımızın tutması- na imkan verməyək. Mixaylovun məruzəsinə əsasən Andranik Zəngəzurda 115 kəndi insanları ilə biryolluq məhv etdiyi (bəzi mənbələrdə bu kəndlərin sayı 164-dür) tarix 1918-ilin yayın axırı – payız aylarına düşürdü.. Onun məqsədi, həm də becərilmiş məhsulların kəndlilərin evlərinə yığması ilə əlaqəli olmuşdur. ABŞ-dan, Fransadan, Rusiyadan və s. gələn qida məhsulları orduya çatmırdı, Ermənistan özü isə ac idi, Andranikə ordusunu yedirmək üçün tam kömək edə bilmirdilər. Ermənilər tarixən kənd məhsulları yetişdirməyə meyilli olmamışlar. Ata-babaları qaraçı olduğundan dilənmək ermənilərin səcərə peşələri olmuşdur və bu xislət indi də davam etməkdədir. Bunu yaxşı bilən Andranik Qarabağa, oradan da Gəncəyə yürüş etmək istədiyindən, Zəngəzuru məhv edərkən, istəyinin biri də əhalinin evlərinə yığdı- ğı məhsulu mənimsəmək, ordunu yaşatmaq idi. (Bu siyasət 1992ci ildə Laçının işğalı zamanı da ermənilərin karına gəlmişdir.) Xosrov bəyin Qarabağa general-qubernator təyin edilməsini isə dəqiq bil- mirdi. Sultan bəyin isə bu məsələlərdən xəbəri var idi. Bu məqsədlə də Sultan bəy əsasən müdafiə olunmağa üstünlük verməyə məcbur Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 60 idi. Xosrov bəyin təyinatı ancaq 15 yanvar 1919-cu ildə baş tu- tur və quberniyanın mərkəzi olan Şuşaya 12 fevral 1919-cu ildə gəlir, ilk müşavirəsini isə 15 fevral 1919-cu ildə həyata keçirə bilir. Söylənilən tarixi həqiqətlər də bir daha sübut edir ki, Sultan bəy hansı çətin şəraitdə mərdlik, mübarizlik, sərkərdəlik qabiliyyəti göstərməklə xalqına, vətəninə xidmət etməkdən geri çəkilməmiş, Laçın əhalisini tam olaraq öz ətrafında toparlaya bilmişdir. Bu dövrlərdə bütün Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan), Naxçıvan, Zəngəzur, Yuxarı Qarabağ qan içində idi. Belə bir mü- hitin mərkəzində Zəngəzurun bir parçasını müdafiə etmək hər sərkərdəyə nəsib olmur. Sultan bəyə dayaq ola biləcək Xosrov bəy, yalnız 1919-cu ilin avqust ayında Qarabağ ermənilərinin yığın- caq keçirərək Azərbaycan hökümətinə tabe olması qərarını qəbul etdirə bilmişdi. AXC 23 noyabr 1919-cu ildə ABŞ-ın köməyi və vasitəçiliyi ilə erməni-müsəlman münaqişəsinə son qoyulması məqsədilə Azərbaycan höküməti ilə Ermənistan arasında müqavilə bağlanılır. Lakin, bağlanmış müqavilədən az sonra ermənilər Zəngəzurda və Qarabağda azərbaycanlılar yaşayan kəndlərə yenidən hücumlar edirlər. Heç bir qayda-qanunu qəbul etmək istəməyən nə Andranik, nədə ki, Ermənistan ən azı Zəngəzurla Qarabağı birləşdirmək fikrindən çəkinməmişlər. Andranik növbəti kələyinə əl atır və Sultan bəylə əlbir olmaq istəyir, onun yanına elçi adı ilə xəfiyyə nümayəndəsi göndərir. Sultan bəy Andranikin növbəti hiylə işlətdiyini dərk etdiyindən çox əsəbləşir və nümayəndələri məhv etmək istəyir. Lakin, təbiətcə çox sakit, hövsələli olan Paşa bəy, oğlu Sultanı sakitləşdirir və “elçiləri” qayda-qanunla yola salmağa və möhlət istəməyi məsləhət görür, elə də edirlər. Onlar- dan sonra Paşa bəy oğlu Sultan bəyə müraciətlə bildirir ki, bu işi təkbaşına görmək olmaz. Çünki, sənin gücün bu camaatdadır. Sul- tan bəy sakitləşir və Paşa bəyin tədbirini gözləməli olur. Paşa bəy münasib bildiyi insanlardan 8 nəfərini Sultan bəyin “aran otağı” adlanan və Şəlvə çayın sahilində Böyük Zəngəzurun rəhbəri, Qa- rabağ qoşunlarına rəhbərlik etmiş Cəbrayıl bəy Vəli bəy oğlunun mülkü ilə üzbəüz çay axarının solunda olan evinə toplayır. Sultan Sultan bəyə öz dəyərini verək 61 bəyin, bir neçə digərlərinin və deyilən 8 nəfərin iştirakı ilə böyük bir məşvərət yığıncağı keçirirlər. Fikirlər haçalaşır, mülahizələr çoxalır, qəti qərar çətinləşir. Paşa bəy sakitlik yaratdıqdan sonra qohumluq əlaqələri olan Alməmməd sultanın qaradaşı nəvəsi, 16 il Bağdadda ali ruhani təhsili almış Odessa Tibb Universitetini bi- tirmiş, Böyük Zəngəzura rəhbərlik etmiş, Şeyx Şamillə dostluq etmiş, Azərbaycandan Şeyx Şamilə müxtəlif vasitələrlə yardım etmiş Azərbaycandan yeganə şəxs Cəbrayıl bəyin oğlu Cəlil bəyə müraciət edərək, onun da öz fikrini söyləməsini istəmişdir. Cəlil bəy təbiətcə çox sakit adam idi, Sankt-Peterburqda Texniki Uni- versiteti bitirmişdi. Bakıda neft sənayesində çalışmışdı, Paşa bəyin Bakıda neft sənayesində işləyən oğlu Rüstəm bəylə dostluq etmiş, eyni sahədə işləmişdir. Cəlil bəy bir az fərqli düşündüyünü bildi- rir və məclis əhlinə üzrxahlıq edib öz düşündüklərini açıqlamışdır. (Bu barədə Araflı bəyi Süleyman bəyin “Bəyliyin tarixi” əsərində ətraflı məlumatlar var). O, bildirmişdir ki, ermənilər Sultan bəyə nə təklif edirlərsə növbəti görüşdə onu ikiqat artırmaq və qəbul etmək lazımdır. Ancaq ən böyük şərt Andranikin qoşunlarının si- lahlarının sökülərək çuvallara yığılıb elə erməni əsgərlərinin öz atlarına yüklənməsini təklif etmək gərəkdir. Qoy hər bir əsgər öz atının cilovundan yapışaraq aparsın. Bizim atmağı yaxşı bacaran adamlarımız isə Zabux dairəsindən Goruş tərəfdə olan Dik qayadan başlamış, Abdalları (indiki Laçın şəhərini) keçməklə Qaladərəsi kəndinə qədər erməni əsgərlərinin sağ-salamat keçməsini öz boy- nuna götürsün. Bununla yanaşı ən vacib yerlərdə pulemyotçuları- mız da gizlənmiş halda, marıqda durmalıdırlar. Ermənilər Abdal- lara (Laçın) çatanda, onların istiqaməti Şuşa tərəfə deyil, bizim tərəfə Pircan tərəfə yönəldilməlidir. Hər yüklü atın yanında erməni əsgəri ilə yanaşı bizim də silahlı adamımız olmalıdır. Ermənilər həqiqəti başa düşənə qədər çox sakitcə, mehribanlıqla bu iş davam etdirilməlidir. Ermənilər tərəfdən təşviş başlandıqda hər bir silahlı adamımız onun əlində olan ermənini məhv etməli və Abdallar poç- tundakı pusquda duranımız, çayın o biri tayındakı adamlarımıza işarə olaraq göyə atəş açmalıdırlar. Bu zaman Dikqayada və Ab- Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 62 dallar poçtunda yollar bağlanmaqla ermənilər atəşə tutularaq məhv edilməlidirlər. Təklif Paşa bəyə o dərəcədə xoş gəlir ki, durub Cəlil bəyi qu- caqlayaraq öpür və hündürdən deyir: “A kişi dedim axı danış, sən bəksən, (Paşa bəy bir az şirindanışan idi) sən danış, Sultan bək gördün, bax bu başqa məsələ...” Ümumi razılıqdan sonra Sultan bəy Andranikə xəbər göndərir, yığıncağın yekun qərarı öz qaydası ilə həyata keçirilir. Andranikə gəldikdə isə əsl həqiqət bu idi ki, o təcrübəli, yol keçmiş hərbiçi idi, üstəlik erməni idi. Andranik əsgərlərini qabaq- ca yola salır, özü isə qazalaqla-bir dəstə əsgərlərlə hamıdan axırda gəlir. O, hiss etdikdə ki, Zabux yolu kəsilib, atəş gedir-geri dö- nüb Gorusa tərəf qaçmağa başlayır. Sultan bəyin bir neçə adamları Andranikin ardınca xeyli getsələr də əsas məqsəddən yayınmamaq üçün öz yoldaşlarına köməyə dönməli olurlar. Əvvəldə qeyd edildiyi kimi, son 300 illik tariximizdə ermənilərə qarşı aparılan döyüşlərin ən effektlisi, ən böyüyü və ermənilərin ən çox əsgər, silah-sürsat itirdikləri döyüş bu döyüş – Sultan bəyin döyüşü olmuşdur. Burada Dikqayadan Abdallara (Laçına) qədər olan uzun bir məsafədə heç bir erməni əsgəri canı- nı Sultan bəyin döyüşçülərinin əlindən qurtara bilməmişdir. Qır- ğının ən çox olduğu məkan isə Zabux çayından körpüdən keçən yerdə – körpünün hər iki sahilində olmuşdur. Sultan bəyin dəstəsi çox az itki vermişdir. Laçın rayonunun ən uzunömürlü 1-ci ka- tibi, başçısı işləmiş Cabbarov Muradxan söyləyirdi ki, mənim atam Zabux körpüsünün alt tirlərindən yapışmaqla 24 saaata ya- xın orada asılı vəziyyətdə qalmışdır. Onu çox çətinliklə oradan xilas edə bilmişlər. Yəni, Zabux dərəsində çox ciddi döyüşlər baş vermişdir. Bununla da ermənilər geri çəkilməyə məcbur ol- muşlar. Özündən çox müştəbeh olan Andranik bu heyfi çıxmaq üçün Azərbaycanın digər əlisilahsız bölgələrinə hücum et mək məqsədilə qoşun toplamağa başlamışdır. Məğlubiyyətə uğramış Andranik Ermənistanın yeni rəhbərliyi ilə də “dil” tapa bilməmiş, Şaumyana əli çatmamış və beləliklə Azərbaycanın ayrı-ayrı tor- Sultan bəyə öz dəyərini verək 63 paqlarında soyqırım aparan erməni qüvvələri onun kimi tədricən dağılmağa başlamışdır. Laçınlı Sultan bəyin Azərbaycanın ən qəddar düşmənlərindən biri, ermənilərin isə çox böyük önəm verdiyi Andranik üzərindəki qələbəsi hərb tariximizin çox şərəfli səhifələrindən biridir. Sultan bəyin və qardaşı Xosrov bəyin xidmətlərindən biri də Zi- mistan Həsənovun və Məhəmməd Nərimanoğlunun 2001-ci ildə çap etdirdikləri “Kəlbəcər Azərbaycanın qala qapısı” kitabında gös tər dik ləri-Goycə mahalından ermənilər tərəfindən faciələrlə qovulan və Kəlbəcərlə Basarkeçərin dağ aşırımında kütləvi şəkildə öldürülən mə sələlərlə, Basarkeçərin və Kəlbəcərin müdafiəsində gördükləri işlərdir. Göyçə, Kəlbəcər, Basarkeçər bölgələri ilə bağlı digər bir mənbə “Qəbələ” qəzetinin 13 aprel 2000-il tarixli “Onlara güzəşt oluna bilməzdi” yazısıdır. Kəlbəcərli Müslüm Şahüseynovun bu yazısından məlum olur ki, Göyçədə, Basarkeçərdə və Kəlbəcərdə Andraniklə 2-ci erməni generalı Silikov çox böyük qırğınlar törətmiş, insanları qaçqın salmışlar. Ermənilərin qarşısını al- maq, onları cəzalandırmaq üçün gələn Sultan bəy və onun silahlı dəstəsini Zar və Zəyilik əhalisi qarşılamışlar. Sultan bəy bu insan- ları silahlandırmış və Göyçəyə istiqamət götürmüşdür. Məsələdən xəbər tutan ermənilər Zodda olan Alban kilsəsinə doluşaraq ağ bayraq qaldırırlar. Zodlu ağalar isə qan tökülməsini istəmirlər, ürəyiyumşaqlıq göstərirlər. Ermənilər azad buraxılır, bu bölgələr Sultan bəy tərəfindən azad edilir və o, Laçına qayıdır. Lakin, çox keçmədən Andraniklə Silikovun qoşunları bu bölgələrə dönür və böyük qırğınlar törədirlər, Göyçənin 32 kəndini yandıraraq məhv edirlər Basarkeçərdə isə demək olar ki, əhali qalmır. Sağ qalmış göyçəliləri öz torpaqlarına qaytarmaq üçün Məşədi Cəmil adlı bir mülkədar Sultan bəyə və Xosrov bəyə müraciət etməklə, xey- li silah-sürsat əldə edirlər və erməniləri bu bölgələrdən sıxışdır- maqla erməni generalı Silikovu Basarkeçərin Qumlu bulaq deyilən ərazisində keştəkli döyüşçülər tərəfindən öldürülür. Deyilənlərə onuda əlavə edək ki, indiki Kəlbəcər bölgəsinin, Basarkeçər və Göyçə torpaqlarının xeyli hissəsi Qarabağ xanlığı Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 64 yaranarkən Zəngəzur torpaqlarına qatılmış və əvvəldən də Zəngəzur sultanı olmuş, xanlığın ilk baş sərkərdəsi Murtuza bəyin olmuşdur. Murtuza bəyin oğul-uşaqlarının Araflı ətrafında, Qara göldə, Haçı- samlıda 35-dən artıq yaşadıqları yaşayış məskənləri olmuş, bir çox yerlərdə torpaqları olmaqla – heyvandarlıqla, əkinçiliklə, qoyun- çuluqla, atçılıqla məşğul olmuşlar. Bu əhalinin xeyli hissəsi dediyimiz torpaqlara – yaylaqlara çıxmış, xeyli adamlar məskunlaşaraq orada qalmışlar. İndiki, Laçın bölgəsindən getmiş bu insanlar Laçında yaşadıqları kəndlərin adını Kəlbəcərdə məskunlaşdıqları yerlərə vermişlər. Bunlara nümunə kimi Bəylik, Ağcakənd, Qaracanlı, Seyidlər, Alıbəyli, Vəlibəyli, Nəbili və s. kəndləri göstərə bilərik. Yuxarıda söylənilən Göyçə-Basarkeçər və s. döyüşlərində də fəallıq göstərənlər arasında əslən laçınlı olanlar çoxluq təşkil et- mişdir. Daşnak Andranik heç nə ilə razılaşmır, əli hər yerdən çıxdıq- dan sonra bolşevik rusiyası ilə danışıqlar aparır, dəstək alır, yeni silahlı dəstə yaratmaqla Zəngəzuru, Qarabağı və Gəncəni tutmaqla yenidən S.Şaumyan bolşevik-daşnak hərbi hissələri ilə birləşərək Şimali Azərbaycanda erməni hakimiyyətini genəşləndirmək istəyi bu dəfə də Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşlarının səyi ilə heçə endirilir. Məlum olduğu kimi xarici və daxili qüvvələrin basqıları altında AXC höküməti 1920-ildə hakimiyyəti bolşeviklərə verməli oldu. Bununla da Şimali Azərbaycanda ağaların, bəylərin, mülkədarların, islam din xadimlərinin faciəli günləri başladı. Təbii ki, Azərbaycan xalqına çox baha başa gələn bu proses, digər bəylərlə yanaşı Sultan bəy və Xosrov bəydən də yan keçmədi. Ermənilərin məlumatları əsasında bu qardaşlarla yanaşı, ermənilərlə mübarizə aparmış, öz xalqına mərdanəliklə xidmət etmiş insanlar və bu döyüşdə iştirak edən digər insanlar ən yaxşı halda Sibirə, Qazaxıstana və digər yerlərə sürgün edildilər. Sultan bəyə, Paşa bəyə və əslində öz xalqına, vətəninə xidmət etmiş Cəlil bəy də bolşeviklər tərəfindən tutularaq, millətçi kimi, Sultan bəyə öz dəyərini verək 65 müsavatçı kimi Laçın şəhərinin yuxarı hissəsində, Laçındağda üç- lük tərəfindən güllələnmişdir. Sultan bəy bolşeviklərə qarşı da xeyli mübarizə aparmışdır. Hətta, Sultan bəyə öz yaxını, qohumu vasitəsi ilə suiqəsd də təşkil etmişlər. Bütün bunlara baxmayaraq Sultan bəy vətənini tərk etmək istəmirdi və onun bolşeviklərlə əməl birliyi yaratmaq səyi də baş tutmadı. Ermənilərin şikayəti əsasında tutulan Xosrov bəy Sultan bəyə ölkəni mütləq tərk etməyi vacib bildi, həbsdən çıxdıqdan son- ra İrana keçdilər. İranın Azərbaycan türkünə tarixi münasibətini dərk edən qardaşlar, Türkiyəyə keçməli oldular. Xosrov bəy ora- da siyasi fəaliyyətini davam etdirmiş, Sultan bəy isə təsərrüfatla məşğul olmağa üstünlük verdi və hər iki qardaş ömürlərini qardaş Türkiyədə başa vurmuşlar. |