Referat mavzu: immunologiya haqida ta`limot bajardi: D. Tashpulatova tekshirdi

SAMARAND SIYOB ABU ALI IBN SINO NOMIDAGI JAMOAT SALOMATLIGI TEXNIKUMI


REFERAT


MAVZU: IMMUNOLOGIYA HAQIDA TA`LIMOT

BAJARDI: D.Tashpulatova
TEKSHIRDI: _______________________


SAMARAND-2023
Immunologiya (immunitet va ... logiya) — tibbiy-biologik fan; organizmning genetik jihatdan unga yot boʻlgan belgilar (antigenlik xususiyati) ga ega tirik tanalar va moddalar taʼsiriga nisbatan oʻziga xos antigenlik birligini salashga aratilgan reaksiyalari. Immunitetning umumbi-ologik asoslarini, uning vujudga kelishi va evolyusiyasini, toʻimalar antigenlarining nasldannaslga oʻti-shini, antitelolar va antigenlarning kimyoviy tuzilishi hamda xossalarini, ularning oʻzaro taʼsiri g oldini olish va davolash usullarini oʻrganadi. Hujayra va molekula doirasida antitelolar hosil boʻlish mexanizmini, antigenlarning patogenetik rolini, immun sistemaning filoge-nezi va ontogenezini oʻrganishning nazariy yoʻnalishlaridir.

E. Jenner odamga sigir chechagini emlab, odamni chin chechakdan salash usulini ishlab chikdi (1769). L. Pas-ter tovuklarni vaboning eski kulturasi bilan immunlab, ularni yuori virulentli mikrobga chidamli ilish mumkinligini aniladi (1880). Bu kashfiyotlar I. ning mustail fan sifatida shakllanishiga asos boʻldi. I. I. Mechnikov fagotsitozni kashf etdi (1887) va immunitetning hujayra (fa-gotsitar) nazariyasini ishlab chikdi. Organizmga kiritilgan mikroblarga javoban antitelolar ishlanishi nemis bakteriologi E. Bering va hamkorlari tomonidan anilandi (1890). Nemis olimi P. Erlix immunitetning gumoral nazariyasini ilgari surdi (1898, 1900). Organizmga begona eritrotsitlar va zardob osillari kiritilganda ham antitelolar hosil boʻlishini belgi-yalik olim J. Borde bilan rus olimi N. N. Chistovich anikdadi (1898—99). Bu kashfiyot odamning kon guruxlarini kashf etdi (1900) va toʻima izoantigenlari haidagi taʼlimotga asos soldi. I. kimyo, genetika, fiziologiya, radiobiologiya va biol. hamda tibbiyotning bosha tarmolari bilan uzviy boglangan holda tez rivojlandi. Hoz. I. ning uyidagi yoʻnalishlari bor.
Immunomorfologiya — organizm immun sistemasining anatomiyasi, gistologiyasi va sitologiyasini oʻrganadi; bunda gistologik va sitologik tekshirish, hujayrani organizmdan tasharida oʻstirish; yorugʻlik, flu-oressent va elektron mikroskopiya, avtoradiografiya va b. usullardan foydalaniladi.
Organizm oʻz toʻimalari uchun normal boʻlmagan komponentlar, yaʼni yot moddalarni, mas, nobud boʻlgan va aynigan hujayralar, shikastlangan molekulalar, yot hujayralar, bakteriyalar, viruslar, eng sodda jonivorlar, gelmintlar, ularning zaharlari va b. ni immun reaksiyalar mexanizmlari yordamida zararsizlantiradi, ularni organizmdan chiarib yuboradi. Immun reaksiyalarning midor tasnifini tartibga solib turadigan omillar, chunonchi nerv sistemasi (asosan, gepotalamus), gormonlar, ovatlanish, organizmning holati (jumladan, charchash darajasi) va tashi taʼsirotlarni immun reaksiyalar fiziologi yasi oʻrganadi. Hoz. faat gipofiz va buyrak usti bezlari gormonlari immun reaktivlikni oʻzgartirib olmay, platsenta ham ona organizmining homila antigeniga nisbatan immun reaksiyasini maʼlum darajada tor-mozlay oladigan alohida gormon chiarishi anilangan.
Immunopatologiya — organizmga shikayet yetkazadigan immun reaksiyalarnigina emas, balki immun siste-masining oʻzgarishi bilan davom etadigan kasalliklarni ham oʻrganadi. Bunda immun reaksiyaning tormozlanishi va kuchaytirish metodlariga am alohida eʼtibor beriladi.
Soʻnggi yillarda organizmning nospetsifik taʼsirlarga nisbatan biror turdagi hujayralar va mikromoleku-lalarga koʻsatadigan reaksiyasi ham oʻrganilmoda. Bu soha noinfeksi-on I. deb ataladi. Koʻp hujayrali har bir organizmdagi osillar va hujayra membranalari oʻziga xos tuzilgan. Tasharidan kiritilgan ujayra va molekulalar organizm uchun begona bulib, organizmda ularni chiarib yuborishga aratilgan immun reaksiyalar ruy beradi. Shuning uchun kuchirib oʻtkazilgan organ va toʻimalarni, eng takomillashgan jarrohlik texni-kasi mavjudligiga aramay, organizm abul ilmaydi, chunki organ va toʻimalar organizmga immunologik jihatdan toʻgʻri kelmaydi (toʻimalarning bir-biriga nomutanosibligi, mos bulmasligi). Transplantatsion I. ana shu toʻsining kelib chiish mexanizmlari va uni yengish masalalarini oʻrganadi. Noinfeksion I. ningusmalar I. si boʻlimi esa oʻsma antigenlarini anilab, xavfli oʻsmaga aylanib ketgan hujayralarni olib tashlash usullarini oʻrganadi.
Klinik I. — kasalliklarni anilash, ularning oldini olish va davolash masadida immunologik re-aksiyalardan foydalanish bilan shugʻullanadi. Hyp taʼsirida organizm immun reaktivligining buzilishini oʻrganadigan radiatsion I., on hujayralarining antigen tarkibi, kon siste-masining immunologik zararlanish sabablari va rivojlanish mexanizmini tekshiradigan immunogematologiya ham rivojlanmoda.
I. immunoprofilaktika, immunoterapiya va immunodiagnostika metodlarini ishlab chiadi. Tibbiyotning gematologiya, infektologiya, akusherlik, dermatologiya va h. k. sohalari hamda biol. ning biokimyo, embriologiya, genetika va antropologiya kabi sohalarida nozik tahlil (analiz)lar oʻtkazishda antigen (mikrob, virus, yot o-sil moddalar va b.) bilan antitelolarning uzaro taʼsiri juda spetsifik boʻlishiga asoslangan immunologik tekshirish metodlari keng oʻllaniladi.
Oʻzbekistonda I. ning rivojlanishi akad. Oʻ. Oripov nomi bilan bogʻli. Oʻzbekiston Sogʻlini salash vazirligiga arashli Immunologiya ilmiy tadiot instituti, 1- va 2- Toshkent tibbiyot institutlari, Samarkand tibbiyot instituti, Toshkent pediatriya tibbiyot instituti, Ftiziatriya va pulmonologiya, Onkologiya, Dermatovenerologiya ilmiy tadiot institutlaridagi I. lab. larida I. ning turli sohalarida ilmiy tadiot ishlari olib boriladi. Olimlardan R. M. Xayi-tov, N. H. Abdullayev, O. M. Najmiddinov, F. F. Garib, A. O. Obidov va b. ning I. sohasidagi xizmatlari salmoli.
Immunologiyani fan sifatidagi rivojlanishi tarixda avvalambor virusli va bakterial infektsion kasalliklarga qarshi kurashga qaratilgan edi. XX asrning 50-yillarigacha barcha adabiyotlarda immunologiya – odam va shayvonlarda infektsion kasalliklar quz\atuvchilariga nisbatan chidamlikni oshirish omillarini urganuvchi va sun`iy immunitet mexanizmlarini yaratishni urganadigan fan deb ta`rif beriladi. 1945 yili ingliz tadqiqotchisi Medavar gospitalda yaralangan va kuygan bemorlardagi teri transplantatini bitishini urgangan paytda, birinchi marta tuqima kuchib tushishining asosiy sababi - begona tuqima kuchirib utqazilgan retsipient organizmining immun reaktsiyasi ekanligini isbotlab berdi. Keyinchalik esa «transplantatsion immunitet», «noinfektsion immunitet» shaqidagi tushunchalar paydo buldi. SHozirgi paytda immunitet deb organizmning, uzida begona genetik axborotni tashuvchi tirik tana va moddalardan shimoyalanish usuli tushuniladi. Genetik begona axborotni bakteriyalar, viruslar, sodda shayvonlar va usimliklar, gelmintlar, oqsillar, shujayralar, shu jumladan organizmning uzgargan shaxsiy shujayralari tashib yuradi. Barcha sanab utilgan omillar antigenlar deb yuritiladi.

Antigenlar deb organizmga tushganda antitanalar shosil qilish xususiyatiga ega moddalarga aytiladi. Kupchilik oqsillar antigenlik xususiyatiga ega, shu bilan birgalikda yuqori molekulali lipopolisaxaridlar va nuklein kislotalar sham antigen bulishi mumkin. Noorganik moddalar (tuzlar, kislotalar) va oddiy organik moddalar (uglevodlar, aminokislotalar) antigenlik xususiyatiga ega emas, chunki ularda spetsifiklik yuq. Mashshur avstriyalik olim F.Bernet (1961 y.) immun tizimning asosiy ashamiyati «uziniki» va «begonalik» xususiyatlarini aniqlash, shuningdek organizm ichki mushiti doimiyligi – gomeostazni saqlashda ekanligini ta`riflab berdi. Demak, immunologiyaning urganish predmeti – organizmda gomeostazni buzuvchi ekzogen va endogen omillardan shimoya qiladigan murakkab, kup komponentli immun tizimdir. Turli mikroorganizmlar, viruslar, ularning shayot faoliyatidagi ajratilgan mashsulotlari, usma shujayralari, transplantatlar, allergenlar, oqsillar, polisaxaridlar va boshqalar organizm uchun genetik begona shisoblanadi. Klassik immunologiyaning asoschilari bulib Lui Paster, I.I. Mechnikov, P.Erlix shisoblanadi. 1881 yili Lui Paster vaktsinatsiyaning ilmiy asoslarini ishlab chiqdi va bir qator virusli bakteriyali infektsiyalarga qarshi vaktsinatsiyalarni yaratishga muvaffaq buldi. (qutirish kasalligiga va Sibir yarasiga qarshi).
SHuning uchun sham 1881 yil immunologiyani fan sifatida dunyoga kelgan yil shisoblanadi. 1769 yili E.Djenner tomonidan qora chechakka qarshi (ospaga) qarshi emlash usuli taklif qilgan va u keng qamrovda ishlatilgan bulsada, immunitet shosil bulish usullari u vaqtda ma`lum emas edi. Emlash usuli esa shalq tabobatini kuzatish asosida ishlab chiqilgan edi. SHunday www.ziyouz.com kutubxonasi 13 bulsada, bu usul yordamida millionlab odamlar shayotini saqlab qolishga erishilgan. 1890 yillarda buyuk rus olimi I.I.Mechnikov fagotsitoz kurinishini aniqlagan va immunitetning shujayraviy fagotsitar nazariyasini yaratgan. SHu paytning uzida nemis olimi P.Erlix immunitetning gumoral nazariyasini taklif etadi. SHundan sung bir necha yillar davomida immunitetning ikki qarama- qarshi oqimi uzaro kurash olib borishadi. Oqibatda ikkila nazariya sham tu\ri ekanligi, ya`ni immunitet shujayraviy va gumoral kurinishda yuzaga chiqish ma`lum buladi.
1908 yili I.I.Mechnikov va P.Erlixlarga immunitet nazariyalarini yaratganliklari uchun xalqaro Nobel mukofoti topshirildi. Immunologiyaning yana bir yunalishi – organizmlarning immunologik farqlarini urganish, tuqima antigenlari shaqidagi ta`limot K.Landshteyner tomonidan (1900 yil) odam qon gurushlari kashf etilgandan sung rivojlana bordi. +on gurushlari uzaro maxsus oqsillar - eritrotsitlardagi antingenlar va qon zardobidagi antitanalarning bulishi bilan uzaro farq qilinib, shozirgi kunga kelib odam eritrotsitlarining 14 izoantigen tizimi 70 dan ortiq antigenni uz ichiga oladi. Immunologiyani fan sifatidagi rivojlanishi tarixda avvalambor virusli va bakterial infektsion kasalliklarga qarshi kurashga qaratilgan edi. XX asrning 50-yillarigacha barcha adabiyotlarda immunologiya – odam va shayvonlarda infektsion kasalliklar quz\atuvchilariga nisbatan chidamlikni oshirish omillarini urganuvchi va sun`iy immunitet mexanizmlarini yaratishni urganadigan fan deb ta`rif beriladi. 1945 yili ingliz tadqiqotchisi Medavar gospitalda yaralangan va kuygan bemorlardagi teri transplantatini bitishini urgangan paytda, birinchi marta tuqima kuchib tushishining asosiy sababi - begona tuqima kuchirib utqazilgan retsipient organizmining immun reaktsiyasi ekanligini isbotlab berdi. Keyinchalik esa «transplantatsion immunitet», «noinfektsion immunitet» shaqidagi tushunchalar paydo buldi. SHozirgi paytda immunitet deb organizmning, uzida begona genetik axborotni tashuvchi tirik tana va moddalardan shimoyalanish usuli tushuniladi. Genetik begona axborotni bakteriyalar, viruslar, sodda shayvonlar va usimliklar, gelmintlar, oqsillar, shujayralar, shu jumladan organizmning uzgargan shaxsiy shujayralari tashib yuradi. Barcha sanab utilgan omillar antigenlar deb yuritiladi. Antigenlar deb organizmga tushganda antitanalar shosil qilish xususiyatiga ega moddalarga aytiladi. Kupchilik oqsillar antigenlik xususiyatiga ega, shu bilan birgalikda yuqori molekulali lipopolisaxaridlar va nuklein kislotalar sham antigen bulilishi mumkin. Noorganik moddalar (tuzlar, kislotalar) va oddiy organik moddalar (uglevodlar, aminokislotalar) antigenlik xususiyatiga ega emas, chunki ularda spetsifiklik yuq. Mashshur avstriyalik olim F.Bernet (1961 y.) immun tizmning asosiy ashamiyati «uziniki» va «begonalik» xususiyatlarini aniqlash, shuningdek www.ziyouz.com kutubxonasi 14 organizm ichki mushiti doimiyligi – gomeostazni saqlashda ekanligini ta`riflab berdi. Demak, immunologiyaning urganish predmeti – organizmda gomeostazni buzuvchi ekzogen va endogen omillardan shimoya qiladigan murakkab, kup komponentli immun tizimdir.
Ortirilgan immunitet 1 tabiiy va 2 sun`iy immunitetlarga bulinib, shar biri aktiv (faol) va passiv (nofaol) buladi. Tabiiy faol immunitet kasallikni boshdan kechirganidan sung shosil buladi, tabiiy passiv immunitet yangi tu\ilgan chaqaloqlarda bulib, onadan qorinda rivojlanganda yuldosh orqali va tu\ilgandan sung ona suti orqali utadi. Sun`iy immunitet vaktsina yuborilganidan sung (faol immunitet) yoki immun zardobi, immunoglobulinlar yuborilgandan sung (passiv immunitet) shosil buladi. . 2. Immunetit xillari. Fagotsitoz shaqidagi ta`limot asoschisi I.I.Mechnikov, quyi – sodda organizmlarda fagotsitoz ovqat shazm qilish vazifasini amalga oshirishini, yuqori organizmlarda shimoya funktsiyasini bajarishini kursatib berdi. Ulu\ rus olimi fagotsitar shususiyatga ega bulgan xujayralar – fagotsitlarni mikrofag va makrofaglarga bulib chiqdi. Mikrofaglar, ya`ni granulotsitlar (neytrofillar, eozinofillar) mikroblar tushgan joyda birinchi bulib qarshilik kursatishadi. Makrofaglarga sharakatchan qon monotsitlari, poliblastlar, gistiotsitlar, sharakatsizlariga esa – taloq xujayralari, limfatik tuqima, kupfer shujayralari, qon-tomirlarning endoteliy xujayralari kiradi. Fagotsitar reaktsiya quyidagi 3 bosqichni uz ichiga oladi: 1. Fagotsitning fagotsitoz ob`ektiga yaqinlashishi. 2. Uni yutib yuborishi. 3. SHujayra ichida shazm qilishi. Agarda yutilgan mikroblar shazm qilinsa, fagotsitoz tugallangan shisoblanadi. Ba`zi bir infektsiyalarda (gonoreya, tuberkulez, lepra-moshov, leytmaniya va boshqalar)fagotsitoz tugallanmagan bulishi mumkin, chunki fagotsitlar tomonidan mikroblar shalok bulmay, aksincha shujayra ichida kupayadi. Fagotsitlar tomonidan yutilgan mikroblar shujayrani yorib chiqishi sham mumkin. A Organizmda immun nazoratni amalga oshiradigan maxsus tizim immunitet tizimi deb ataladi. Umurtqalilar organizmida immun tizim anatomik jishatdan bitta butun bulmay, aloshida tuplamlar (timus www.ziyouz.com kutubxonasi 15 (ayrisimon bez), limfa tugunlar, taloq, suyak kumigi) bulib joylashadi. Bu diffuz (tarqoq) tizimning o\irligi odamda taxminan 1500-2000 gramm bulib, markaziy va periferik a`zolardan iborat. Immunitetning markaziy a`zolariga timus, fabritsus xaltachasi (qushlarda) yoki odamdan uning analogi (tonzilalar va apendeks) kiradi. Suyak kumigida kuchib yurish qobiliyatiga ega bulgan va barcha limfoid tuqimalarning uziga xos qurilish materali bulgan uzak xujayralar bulganligi uchun sham immunolog R.V.Petrov ta`rifiga kura markaziy immun tizimi a`olaridan biri shisoblanadi. Periferik immun tizimi a`zolariga taloq, limfa tugunlari, turli a`zo va tuqimalardagi limfoid tuplamlar kiradi. YUqoridagi barcha a`zolar qon va limfa oqimlari orqali uzaro bitta tizimga birikadi va aloqada buladi. Immun tizimning asosiy biriktiruvchi zvenosi bulib limfotsit shisoblanadi. Limfotsitlar barcha leykotsitlarning taxminan 30% tashkil qiladi (1 ml qonda 2000 ta limfotsit buladi). Markaziy immun tizimi a`zolari - timus va bursa (Fabrius xaltachasi) nomidan ularga tobe bulgan limfotsit tizimlari: T-tizim va V–tizim (Tlimfotsitlar va V–limfotsitlar) uz nomlarini olishgan. T–tizim shujayraviy immun tizim reaktsiyalarini, V–tizim esa gumoral immun reaktsiyalarni amalga oshiradi. SHujayraviy immun reaktsiya sekinlashgan tipdagi yuqori sezgirlik reaktsiyasi, usma shujayralarini emirilishi, transplantatni kuchirish reaktsiyasiga javob bersa, gumoral immun reaktsiyada antitanalar shosil buladi. Uzak xujayralar murtakda (zarodush) sariqlik xaltachasida, keyin esa embrional davrda qon shosil qiluvchi jigarda, etuk organixzmda esa suyak kumigida doimo shosil buladi va limfatik a`zolarga tarqaladi. Bu shujayralarning bir qismi qon orqali timusga borib, bir necha marta bulinadi, differentsirovkani utaydi va timusgormonlari (timozin, timopoetin) ta`sirida yangi antigenlik xususiyatiga ega buladi. Timus markaziy immun tizimining eng mushim a`zosi bulib, shakllanishi embrional rivojlanishning 4-oyida tugallanadi. Uning pustloq qismi limfotsit tuplamlariga boy, ma\iz qismi esa markazga yunalgan epitelial xujayralardan iborat. Voyaga etgan odamlarda timus 25-27 yoshdan boshlab involyutsiyaga uchraydi va keyinchalik uning urnida yo\ tuqimasi rivojlanadi. 9-12 yoshli bolalarda timusning massasi maksimal (30-40 gramm), yangi tu\ilgan chaqaloqlarda esa 10-15 gramm bulib, umumiy o\irligining 0,5% tashkil qiladi. YAngi tu\ilgan chaqaloqlarning talo\i 11 gramm, yuragi 24 gramm, qalqonsimon bezi 4 gramm atrofida bulishini etiborga olsak, ancha yirik a`zo ekanligini kuramiz. 1960 yillardagi tajribalarda organizmdan, ya`ni yangi tu\ilgan shayvonlarning timusi butunlay olib tashlanganda, ularning qonida limfotsitlar juda kam bulishi, antitanalarning shosil bulmasligi, operatsiya qilingan shayvonlarda infektsiyalarga nisbatan qarshilik xususiyati yuqoladi, kuchirib utkazilgan begona tuqima kuchib tushmaydi. Bu www.ziyouz.com kutubxonasi 16 tadqiqotlar natijasida T-tizimning faolligiga qarish jarayoniga sham ta`sir kursatishi ma`lum buldi. yrim omillar (komplement, gistamin, geterogen moddalar, elektrolitlar, kaltsiy va magniy tuzlari, limfokinlar) fagotsitozni kuchaytiradi, immun organizmda fagotsitar reaktsiya spetsifik antigenlar tufayli kuchayadi. Fagotsitoz organizmning spetsifik shimoyasida sham mushim ashamiyatga ega, chunki aynan makrofaglar antigenlarna qayta ishlab, immunokompetet shujayralarga ular tu\risidagi ashborotni ta`minlab beradi. Organizmning nospetsifik rezistentligi shimoya-adaptsion jarayonlarga bo\liq bulib, ular «stress», shujayralar areaktivligi, bakteriyalar interferentsiyasi deb ataladi. Nospetsifik rezistentlikning gumoral omillariga organizmning turli suyuqliklarida buladigan moddalar (lizotsim, komplement, properdin, eritrin, leykin va boshqalar) kiradi. Lizotsim sulakda, kuz yoshida, bal\amda, qonda, sutda, shuningdek tug`ima va organlarda bulib, grammusbat bakteriyalarga nisbatan bakteriotsit ta`sirga ega, chunki bakteriya xujayrasi tashqi devordagi peptidoglikanni parchalaydi. Grammanfiy bakteriyalarda peptidoglikan bakteriya xujayrasining ichki devorida bulganligi sababli lizotsimga chidamli buladi. Komplement – odam va shayvonlar qon zardobining me`yoriy tarkibiy qismi bulib, shar bir ma`lum bir xususiyatga ega 9 komponentdan (fraktsiyadan) iborat. Komplement ayrim bakteriya va shujayralarni eritadi, spetsifik immunologik reaktsiyalarda ishtirok etadi (viruslarni neytrallashda, allergik reakiyalarda, lizisda). Organizmning nospetsifik shimoyasida organizmdagi normal mikrofloraning boshqa mikroorganizmlarga antogonistik xususiyatlarga ega ekanligi sham mushim ashamiyatga ega. Tu\ma imunitet deb ayrim turdagi organizmlarning boshqa turdagi organimzlarda uchraydigan infektsion kasalliklarga chidamligiga aytiladi (turga oid immunitet). Misol uchun, odam it chumasiga (ulatiga), yirik qoramol ulatiga, tovuq xolerasiga (vabo) chalinmaydi. SHayvonlar esa sifilis (zashm), gonoreya, qorin tifi bilan kasallanmaydi. Turga oid immunitet uzoq evolyutsiya natijasida yuzaga kelgan bulib, ushbu turdagi organizmning fiziologik va biologik xususiyatlari bo\liq bulib, nasldannaslga utadi. Ortirilgan immunitet individium tomonidan embrional rivojlanish davrida yoki shayot davomida orttiriladi va quyidagilar bilan farq qilinadi: 1. +at`iyan spetsifik buladi. 2. Nasldan-naslga utmaydi. 3. Absolyut emas, ya`ni yuqolib ketishi mumkin. 4. Sun`iy usulda yaratilishi mumkin va bir individumdan ikkinchisiga utkazilishi mumkin. Ortirilgan immunitet 1 tabiiy va 2 sun`iy immunitetlarga bulinib, shar biri aktiv (faol) va passiv (nofaol) buladi. Tabiiy faol immunitet kasallikni boshdan www.ziyouz.com kutubxonasi 17 kechirganidan sung shosil buladi, tabiiy passiv immunitet yangi tu\ilgan chaqaloqlarda bulib, onadan qorinda rivojlanganda yuldosh orqali va tu\ilgandan sung ona suti orqali utadi. Sun`iy immunitet vaktsina yuborilganidan sung (faol immunitet) yoki immun zardobi, immunoglobulinlar yuborilgandan sung (passiv immunitet) shosil buladi. 3. Organizm himoyasining nospetsifik omillar 4. i. Immun jarayonida ishtirok etadigan shujayralar immunokompitent shujayralar deyiladi. Bunday shujayralarning asosan ikki turga ajratish mumkin: 1.Limfotsitlar – ularning uzi ikki turga bulinadi: T-limfotsitlar (timusga tobe) V-limfotsitlar (suyak kumigiga tobe) Bundan tashqari immunitetda na T- na V-limfotsitlarga mansub tabiiiy killerlar ishtirok etadi. 2. YOrdamchi shujayralar – asosan makrofaglarni kiritish mumkin, ularga interdigidlovchi va dendiritli shujayralar sham kiradi. Bu shujayralar immun tizimi a`zolarida T va V limfotsitlar uchun maxsus mikromushit yaratish bilan birga limfotsitlarni antigenlardan zararsizlantirish jarayonida sham faol ishtirok etadi. Eozinofil, bazofil tuqima bazofillarni sham kiritish mumkin. T– va V- limfotsitlarning kupayishi va shakllanishi antigenga bo\liq va bo\liq bulmagan sholga keltirish mumkin.
Antigenga bo\liq bulmagan kupayish va shakllanish jarayoni immun tizimning markaziy a`zolarida (timusda va qizil suyak kumigida) amalga oshadi. Bu a`zolarda T– va Vlimfotsitlar mikromuxit shujayra ta`sirida etiladi. Antigenga bo\liq jarayon esa periferik immun shimoya a`zolarda sodir buladi. Organizmga antigen turli yullar bilan tushishi mumkin. Antigen uchun eng yaqin asosiy darvozalar ovqat xazm qilish, nafas olish, siydik chiqaruv yullari va boshqa a`zolarning shilliq pardalari shisoblanadi. Teri orqali sham tushadi. Tlimfotsitlar shujayraviy immunitetning asosiy tuzilmalaridir. Bundan tashqari ular gumoral immunitetga sham faol shimoya reaktsiyalari boshqarishda mushim urin tutadi. SHozirgi paytda T-limfotsitlaring bajaradigan vazifasiga kura quyidagi asosiy turlari (subpopulyatsiya) farq qilinadi: a) T–killerlar, ya`ni qotil limfotsitlar ular yot shujayralarga ta`sir etib, ularni uldirish va emirishda ishtirok etadi. v) T–xelperlar (yordamchi) gumoral va xujayraviy immunitetda yordamchi vazifasini utaydi. Ular antigenni tanib olib V-limfotsitlarni plazmatik shujayralarga aylantirishga yordam beradi. Plazmatik xujayralar – (antigenga qarshi antitana ishlab chiqaruvchi shujayralar). www.ziyouz.com kutubxonasi 18 s) T-supressor (pasaytiruvchi) V-limfotsitlarni plazmotsitlarga aylanish jarayonini susaytiradi va shu tufayli antitana shosil bulishini boshqaradi. d) T–amplefeyerlar (kuchaytiruvchi). T–killer bilan T–xelperlarning faoliyatini kuchaytiradi. e) T–differentsiyalovchilar – (belgilovchi) qonning uzak shujayralarga ta`sir ularning mavsum yunalishda kupayishini va shakllanishini boshqaradi. Bundan tashqari T limfotsitlar orasida antigen tu\risida ma`lumotni eslab qoluvchi shujayralar borligi aniqlangan. T-limfotsitlarning V-limfotsitlardan farq qiluvchi asosiy belgisi ularning qobi\ida joylashgan retseptor shisoblanadi. 5. Antigenlar va ularning hususiyatlari. Antigen – ikki ildizli suz bulib uning asosining anti - qarshi va gen (DNK fragmenti) suzlari tashkil qiladi. Antigen shunday tuzilmaki u uziga genetik jishatdan begona bulgan ma`lumotlarni jamlab organizm tarkibida uziga xos immunologik reaktsiyalarni keltirib chiqaradi.
Antigen tushunchasini urganishda uning ikki jishatini aloshida farq qilishimiz lozim: birinchidan – antigen bu biologik marker (tam\a), ikkinchidan antigen bu immunogendir. Biologik marker sifatida antigenlarning bir qancha xususiyat va sifatlarini kursatish mumkin. Ular tur antigenlar qon gurushlarining izoantigenlari organ shamda tuqima antigenlari, bosqichga xos va darajali antigenlarda namoyon buladi. Turga oid antigenlar - organizmning immunologik tizimi va qarindosh bulgan antigenlarni farq qila oladi. Ikki organizm orasidagi qarindoshchilik qanchalik yaqin bulsa antigenlarga yunalgan zardob kuchi shunchalik sustroq buladi. Bugungi kunda sud tibbiyot shodimlari odam zardobidagi oqsillarga qarshi antitanalar yordamida uning qon do\ini boshqa odam qon do\laridan farq qila oladilar. Eritrotsit antigenlari – shozirgi kunda 250 dan ortiq eritrotsitlarning antigenlari aniqlangan, ilmiy tekshirishldar tufayli A V O qon gurushi turini odamdagi gen lokusining bir qancha seriyalari yordamida nazorat qilinishi ma`lum buldi. Transplantatsion antigenlar. Bu antigenlarning transplatatsion antigenlar deb atalishi bejiz emas. chunki ular donor va retsipienti orasida bulgan a`zo tuqimalar transplatatsiyasini aniqlab berishda mushim urin egallaydi. Tuqima va a`zo antigenlari. www.ziyouz.com kutubxonasi 19 Tuqima va a`zolar rivojlanishidagi ma`lum bir bosqichlarda shosil bulib jarayonlar sungiga qadar shozir buladi. Masalan: ayrim antigenlar embrional davrini 10 –12 kunlarda paydo bulib, keyingi shayot davrida saqlanib qoladi. Darajalanishga etgan shujayra antigenlari.
Ma`lumki shujayraning rivojlanish yuli uning darajalanish etmagan bosqichidan boshlanib to etuk funktsional jishatdan faol shakllanishgacha davrni uz ichiga oladi. Bunda u bir necha marotaba morfologik uzgarishlarga uchraydi. Uning oqibatida shujayra tashqi qavatida antitgenli shususiyatiga ega bulgan tuzilmalarni shosil qiladi. Oqsil moddalar eng kuchli immunogen shisoblanadi. Ma`lum bir sharoitda immunogenlik xossalarga polisaxaridlar va sun`iy polimerlarga sham ega buladi. Nuklin kislotalar va yo\lar sof sholatda immunogen shisoblanmaydi. Ammo ular boshqa moddalar bilan biriktirilganda (masalan: nukleoprotein va lipoprotenlar) kuchli immunogenlik shususiyatini orttiradi.
Ad`yuvantlar – shunday birikmaki ular antigenga qushilganda uning immunologik xususiyatlarini kuchaytirib beradi. Eng mushim ad`yuvantlarga (alyuminiy birikmalaridan achchiq toshni misol qilish mumkin). 6. Antigenlarning antitanalar bilan munosobati. Organizmda sodir buladigan immun tizim jarayolari tuqima va a`zolarda joylashgan turli xil shujayralar uzaro birgalikda (kooperativ) faoliyat kursatish tufayli faoliyat amalga oshadi. Immun jarayonlarga tegishli (immunokomponent shujayralarning) immun shimoya reaktsiyalari tu\risida bir qancha nazariyalar mavjud bulib ular orasida akademik Petrov oldinga surgan nazariya aloshida urin tutudi. Bu nazariyaga asosan immun shimoya reaktsiyalari uch xil shujayralarning uzaro birgalikda faoliyat kursatishi ya`ni kooperatsiyasi tufayli amalga oshadi. . Immun jarayonida ishtirok etadigan shujayralar immunokompitent shujayralar deyiladi. Bunday shujayralarning asosan ikki turga ajratish mumkin: 1.Limfotsitlar – ularning uzi ikki turga bulinadi: T-limfotsitlar (timusga tobe) V-limfotsitlar (suyak kumigiga tobe) Bundan tashqari immunitetda na T- na V-limfotsitlarga mansub tabiiiy killerlar ishtirok etadi. 2. YOrdamchi shujayralar – asosan makrofaglarni kiritish mumkin, ularga interdigidlovchi va dendiritli shujayralar sham kiradi.

Bu shujayralar immun tizimi a`zolarida T va V limfotsitlar uchun maxsus mikromushit www.ziyouz.com kutubxonasi 20 yaratish bilan birga limfotsitlarni antigenlardan zararsizlantirish jarayonida sham faol ishtirok etadi. Eozinofil, bazofil tuqima bazofillarni sham kiritish mumkin. T– va V- limfotsitlarning kupayishi va shakllanishi antigenga bo\liq va bo\liq bulmagan sholga keltirish mumkin. Antigenga bo\liq bulmagan kupayish va shakllanish jarayoni immun tizimning markaziy a`zolarida (timusda va qizil suyak kumigida) amalga oshadi. Bu a`zolarda T– va Vlimfotsitlar mikromuxit shujayra ta`sirida etiladi. Antigenga bo\liq jarayon esa periferik immun shimoya a`zolarda sodir buladi. Organizmga antigen turli yullar bilan tushishi mumkin. Antigen uchun eng yaqin asosiy darvozalar ovqat xazm qilish, nafas olish, siydik chiqaruv yullari va boshqa a`zolarning shilliq pardalari shisoblanadi. Teri orqali sham tushadi. Tlimfotsitlar shujayraviy immunitetning asosiy tuzilmalaridir. Bundan tashqari ular gumoral immunitetga sham faol shimoya reaktsiyalari boshqarishda mushim urin tutadi. SHozirgi paytda T-limfotsitlaring bajaradigan vazifasiga kura quyidagi asosiy turlari (subpopulyatsiya) farq qilinadi: a) T–killerlar, ya`ni qotil limfotsitlar ular yot shujayralarga ta`sir etib, ularni uldirish va emirishda ishtirok etadi. v) T–xelperlar (yordamchi) gumoral va xujayraviy immunitetda yordamchi vazifasini utaydi. Ular antigenni tanib olib V-limfotsitlarni plazmatik shujayralarga aylantirishga yordam beradi. Plazmatik xujayralar – (antigenga qarshi antitana ishlab chiqaruvchi shujayralar). s) T-supressor (pasaytiruvchi) V-limfotsitlarni plazmotsitlarga aylanish jarayonini susaytiradi va shu tufayli antitana shosil bulishini boshqaradi. d) T–amplefeyerlar (kuchaytiruvchi). T–killer bilan T–xelperlarning faoliyatini kuchaytiradi. e) T–differentsiyalovchilar – (belgilovchi) qonning uzak shujayralarga ta`sir ularning mavsum yunalishda kupayishini va shakllanishini boshqaradi. Bundan tashqari T limfotsitlar orasida antigen tu\risida ma`lumotni eslab qoluvchi shujayralar borligi aniqlangan. T-limfotsitlarning V-limfotsitlardan farq qiluvchi asosiy belgisi ularning qobi\ida joylashgan retseptor shisoblanadi.