Referat mavzu: jahon iqtisodiyotida demogrfafik muammo bajardi: mmt-72/22 guruh talabasi Z. S. Xudoyberdiyeva
Yüklə 159,83 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Demografik muammoning sabablari va bartaraf etish yo‘llari
- Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
2-jadval2. Rossiyada aholi sonining ko’rsatgichi. 2-jadvalda ko’rinib turibdiki, Rossiyada tug’ilish soni oxirgi yillarda tushib borayotgan bir vaqtda, o’lim ko’rsatgichi yuqorilab brogan. Rossiya va Yevropadagi boshqa post-kommunistik davlatlarning asosiy muammosi shundaki, ular oʻz mamlakatlarining kapitalistik iqtisodiyotini biz darajasiga yetib borishi uchun urushdan keyingi global chaqaloq bumining demografik dividendlaridan foydalana olmadilar. rejalashtirilgan kommunistik samarasiz iqtisodlar tufayli iqtisodiy rivojlangan (yuqori qo’shilgan qiymatga ega), tannarx, aholi turmush darajasi yuqori va h.k. deb tushuniladi va kapitalistik iqtisodiyotga faqat 1990-yillarda, ularning demografik dividendlari bo’lgan paytda o’tgan. allaqachon qurigan. Ya’ni, ular qariguncha boyib ketishga ulgurmagan. Yevropaning post-kommunistik davlatlari dunyoda ro’y berayotgan global demografik tendentsiyalarning bir qismi bo’lib, aholining qarishi, tug’ilishning pastligi va buning natijasida aholi sonining kamayishi muammolariga boylarning yanada foydali mavqeidan yondasha olmadi. Rivojlangan davlatlar ham ushbu amaliy hal qilib bo’lmaydigan muammoni hal qilishlari kerak. Endi dunyo aholisi 7 milliarddan oshdi, bundan 3 ming yil avval nima bo’lganini tasavvur qilish qiyin. Ammo miloddan avvalgi 1000 yilda bu atigi 50 million edi. Taxminan 2,5 ming yildan so’ng, sayyoradagi odamlar soni o’n baravar ko’payib, 500 millionga etdi. Demografik portlash ayniqsa Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlariga xosdir. Afrika mamlakatlarida tug’ilish darajasi eng yuqori: Nigeriyada bitta ayol o’rtacha 8 ta bola tug’adi. O’shandan beri aholining o’sishi faqat o’sdi. 20-asrda tezlashtirish misli ko’rilmagan nisbatlarga erishdi. Masalan, 1987 yildan 1999 yilgacha dunyo aholisi 5 yildan 6 milliardgacha, ya’ni 12 yil ichida 1 milliardgacha o’sdi. Aholi portlashi asosan iqtisodiyoti past rivojlanayotgan mamlakatlar uchun xarakterlidir. U erda yangi tug’ilgan chaqaloqlarning asosiy soni paydo bo’ldi. Sayyoramizning yangi aholisining 60 foizi Osiyo mamlakatlarida tug’ilgan. Aholining portlashi endi tugadi deb ishoniladi. Aholining o’sishi davom etmoqda, ammo uning sur’ati sezilarli darajada sekinlashdi. G’alati, bunga asosan boylikning o’sishi ta’sir ko’rsatdi. Yoshlar oliy ma’lumotga ega bo’lishadi, martaba qurishadi va shundan keyingina oilalar paydo bo’ladi. Shu bilan birga, ular bolalarni olishga shoshilmayaptilar. Yana bir salbiy omil bir jinsdagi jinsiy aloqalarni, shu jumladan nikohni ommaviylashtirish edi. Va bunday nikohlarda bolalarning ko’rinishi mumkin emas. Alkogolizm va giyohvandlikning o’sishi, atrof-muhitning yomon ahvoli ham tug’ilishni ko’payishiga olib kelmaydi. Ammo bularning barchasi past o’lim bilan qoplanadi. Darhaqiqat, qulay yashash sharoiti va tibbiyot yutuqlari tufayli umr ko’rish davomiyligi oshdi va barcha yosh toifalarida kasalliklardan o’lim kamaydi. Tug’ilishning past darajadagi pasayishiga an’anaviy jamiyatdan demografik o’tish deyiladi, bu yuqori tug’ilish va yuqori o’lim ko’rsatkichi bilan zamonaviy tizimga o’tadi. Zamonaviy jamiyatda avlodlar o’zgarishi populyatsiyaning sezilarli darajada ko’paymasdan sodir bo’lganda, ko’payishning boshqa xususiyatlari mavjud. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi va uning fuqarolarining hayot darajasi qanchalik past bo’lsa, unda tug’ilish darajasi shunchalik yuqori bo’ladi va aksincha, milliy iqtisodiy tizim yuqori o’sish sur’atlariga erishgani sayin, tug’ilishning pasayishida barqaror tendentsiya kuzatilmoqda va jamiyatda keksa odamlarning tarqalishi boshlanadi (munosabatlar) teskari proporsional. Dunyo miqyosidagi demografik muammoning keskinligi uning ekologik holati bilan bog’liq: sayyoramizning hozirgi aholisi sayyoramiz aholisiga nisbatan bu chegaradan 10 baravar ko’proq. Aholining zichligi va o’sishi oziq-ovqatga ortib borayotgan ehtiyojni qondirish uchun qishloq xo’jaligini ishlab chiqarish imkoniyatlari va texnologiyalaridan ustundir, shuningdek, boshqaruvni yanada intensiv boshqarish tizimini qayta qurish. 1-rasm3 1-rasm. O‘zbekistonda aholi o‘sish tendensiyasi. 1-rasmga ko‘ra, 2001–2007 yillarda O‘zbekiston aholisi yiliga 500 mingga ko‘paygan. 2007–2013 yillarda esa aholi soni yiliga 600 mingdan ko‘proqqa o‘sib borgan. 2014–2018 yillar oralig‘ida O‘zbekiston nufusning yiliga 700 mingga o‘sishini boshdan kechirgan bo‘lsa, 2019 yildan keyin o‘sish yanada tezlashgan. 2019–2020 yillarda aholi soni yiliga 800 mingdan ko‘proqqa, 2021 yilda esa birinchi marta 900 ming nafarga ko‘paygan. 3-jadval4. Hududlar kesimida tug’ilish ko’rsatgichi. 3-jadvalga ko’ra, hududlar kesimida tug’ilganlar sonini aniqlaydigan bo’lsak, bunda eng katta ko’rsatgichni Samarqand viloyati ko’rsatadi. Eng kam ko’rsatgich esa Sirdaryo viloyatida qayd edtilgan. Demografik muammoning sabablari va bartaraf etish yo‘llari Ko‘pgina zamonaviy global muammolar shundan kelib chiqadi. Demografik muammo ko'pincha shtatda sodir bo'layotgan salbiy jarayonlarning aksidir. Jamiyatning yangi fuqarolarni foydali mehnatga jalb qila olmasligi, ularni uy-joy, oziq-ovqat va ta'lim bilan ta'minlashni istamasligi ichki siyosatning zaifligidan dalolat beradi. Biroq, hamma narsa juda qo'rqinchli emas. Agar mamlakat xalqaro hamkorlar bilan yaqin aloqada bo'lsa va yuqori malakali mutaxassislar tayyorlansa, yosh avlodning bir qismi boshqa davlatlarning mehnat bozorida o'zini topishi mumkin. Bundan tashqari, mavsumiy ish o'rinlari katta ahamiyatga ega, chunki ular ichki mehnat bozoridagi yukni engillashtiradi va jamiyatning demografik muammolarini ma'lum darajada tuzatadi. Afsuski, bu holatda davlatning rivojlanish darajasi muhim rol o'ynaydi. Agar Evropada oq tanli aholining tez o'sishi bolalar uchun yaxshi uy-joy va ta'lim uchun yuqori narxlar tufayli imkonsiz bo'lsa, Afrika va "Uchinchi dunyo" ning boshqa davlatlaridan kelgan muhojirlar to'lqini uchun bunday arzimas narsalar muhim emas. Davlat imtiyozlaridan qoniqish hosil qilgan holda, ular ijaraga olingan kichik kvartiralarda bemalol yig'ilib, muntazam ravishda ko'proq bolalar tug'ishlari mumkin. Oqibatda soliq to‘lovchilarning bo‘yniga o‘tirgan bepul yukchilar soni keskin ortib bormoqda. Ijtimoiy keskinlik kuchaymoqda, ish haqi darajasi pasaymoqda, ishsizlik ommaviy ravishda paydo bo'lmoqda, chunki migrantlar kamroq maoshga ishlashga rozi bo'lgan barcha "pastki" lavozimlarda ommaviy ravishda ishlaydi. Bu demografik muammoning sabablari: “Birinchi skripka” davlat tomonidan ijro etilishi kerak. Agar u muammoni hal qilishdan o'zini chetga olsa, unda hech qanday yaxshi narsa bo'lmaydi. Agar biz barcha global muammolarni kompleksda ko'rib chiqsak, demografik muammo ko'pincha predispozitsiya qiluvchi omil hisoblanadi, lekin yuqoridagi barcha oqibatlarga olib keladigan sabab emas. Barcha muammolarning asosiy sababi har doim davlatning yomon ijtimoiy siyosati yoki uning to'liq yo'qligi. Xuddi shu Afrikani oling. Jahon hamjamiyati kontratseptiv vositalarni sotib olish uchun katta mablag' ajratadi, ammo ularning reklamasi bilan deyarli hech kim shug'ullanmaydi, bu zamonaviy jamiyatning demografik muammolarini keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, Markaziy Afrikaning ko'plab mintaqalarida aholi shu qadar qashshoqlik darajasiga olib kelinganki, dalada ishlaydigan yoki tilanchilik qiladigan ko'plab bolalar oila uchun omon qolishning yagona vositasidir. Ular o'sib ulg'ayganlarida, ular butun mintaqani katta tartibsizliklarga olib keladigan son-sanoqsiz militsiya safiga qo'shilishadi. Sababi, ijtimoiy taraqqiyot uchun hatto oddiy davlat tomonidan qo'llab-quvvatlanmasligi, rasmiy daromad manbalarining yo'qligi. Natijada mamlakat ekologik halokat yoqasida, aholi esa ochlik yoqasida turibdi. Sizningcha, zamonaviy demografik muammolar so'nggi yillarda boshlanganmi? Xuddi shu Afrikada, 60-yillarning o'rtalaridan boshlab, butun viloyatlarda odamlar oziq-ovqat etishmasligidan azob cheka boshladilar. G'arb dori-darmonlari umr ko'rish davomiyligini oshirishga imkon berdi, ammo uning umumiy tuzilishi bir xil bo'lib qoldi. Ko'p bolalar tug'ildi, ularni boqish uchun ko'proq er kerak edi. Va u erda qishloq xo'jaligi bugungi kunga qadar kesish va yoqish usuli bilan amalga oshiriladi. Natijada gektarlab unumdor tuproqlar cho'llarga aylanib, shamol eroziyasi va suvsizlanishga uchragan. Bularning barchasi global muammolar. Demografik muammo (ko'rib turganingizdek) zamonaviy tsivilizatsiya afzalliklaridan keskin foydalanish imkoniyatiga ega bo'lgan o'tish davri madaniyatlariga xosdir. Ular qanday qilib qayta qurishni bilishmaydi yoki xohlamaydilar, buning natijasida qattiq ijtimoiy-madaniy qarama-qarshiliklar yuzaga keladi, bu hatto urushga olib kelishi mumkin. Xo‘sh, demografik muammoni hal qilish yo‘llari qanday? Yechimlar mantiqiy ravishda hodisaning sabablaridan kelib chiqadi. Birinchidan, aholi turmush darajasini yuksaltirish, unga tibbiy xizmat ko‘rsatishni yaxshilash zarur. Ma'lumki, kambag'al mamlakatlarda onalar nafaqat urf-odatlar tufayli, balki chaqaloqlar o'limining yuqoriligi tufayli ham ko'pincha ko'p bola tug'ishga majbur bo'lishadi. Har bir bola omon qolsa, o'nlab bola tug'ishning ma'nosi kamroq. Afsuski, Evropadagi o'sha muhojirlarga nisbatan yaxshi tibbiy yordam ularning yanada ko'proq tug'ilishiga olib keldi. Aholining katta qismi qashshoqlik chegarasidan ancha pastda yashaydigan, lekin muntazam ravishda tug'ilishda davom etadigan Gaitida ham xuddi shunday holat kuzatilmoqda. Turli jamoat tashkilotlari ko'plab nafaqalarni to'laydilar, bu omon qolish uchun etarli. Binobarin, faqat tibbiy yordam sifatini oshirish bilan cheklanib qolish shart emas. Ikki yoki uch nafardan ortiq bolasi boʻlmagan oilalarni moddiy ragʻbatlantirish, ularga nisbatan kamroq soliq solish, bunday oilalar farzandlari uchun oliy oʻquv yurtlariga kirishning soddalashtirilgan sxemalarini taklif qilish zarur. Oddiy qilib aytganda, ijtimoiy-demografik muammolarni kompleks tarzda hal qilish kerak. Bundan tashqari, bunday dorilarning arzonligi bilan tasdiqlangan kontratseptsiyaning afzalliklari to'g'risida samarali davlat xizmatlarini e'lon qilish juda muhimdir. Odamlarga aholining haddan tashqari ko'payishi katta metropoliyalar tutunida, yashil va toza havoda normal yashay olmaydigan farzandlari uchun yomon yashash sharoitlariga olib kelishini tushuntirish kerak. Xulosa Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz mumkinki, global muammolar bugungi kunda hal qilinishi kerak bo’lgan asosiy masalalardan biri hisoblanadi. Bugungi kunda global muammolar jahon miqyosida turli tadqiqotchilar tomonidan oʻrganilmoqda. Global muammolarni oʻxshash xususiyatlari boʻyicha guruhlangan holda ajratish muammolarni turli mamlakatlar kesimida umumlashtirish va ularni bartaraf etish boʻyicha yoʻnalishlarni aniq belgilash imkonini beradi. Demografik muammo ular orasida eng jiddiy va muhimlaridan biridir. Biroq, insoniyat sonining keskin o’sishi faqat bizning kunlarimizda boshlangan deb o’ylamaslik kerak. Uzoq o’tmishda alohida mamlakatlar aholisining keskin sakrashlari ham kuzatildi va bu jarayonlarning barchasi ko’pincha global nuqtai nazardan juda jiddiy oqibatlarga olib keldi. Aholining ko’payishiga nimaga olib keladi ? Aholi sonining ko’payishi ijobiy xususiyatga ega deb ishoniladi. Gap shundaki, bu holda butun mamlakatlar "yoshlashadi" va dori-darmon xarajatlari kamayadi. Ammo hamma yaxshi narsalar shu erda tugaydi. Ta’limga sarflanadigan xarajatlar bir necha barobar ortib bormoqda, ta’lim muassasalarini bitirayotgan mutaxassislar soni shunchalik ko’paymoqdaki, mamlakat ularni ish bilan ta’minlay olmaydi. Mehnat bozorida juda kam haq evaziga ishlashga tayyor bo’lgan juda ko’p yosh va sog’lom odamlar paydo bo’ladi. Natijada, ularning mehnati narxi (va bu holda bir tiyin) minimal darajaga tushadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati: Mamatov A. A. ,,Global iqtisodiy rivojlanish” o‘quv qo‘llanma, 2023 yil, 306 bet. Global_iqtisodiy_rivojlanish_Yusupov_2019_@iqtisodchi_kutubxonasi https://kun.uz/uz/news/2022/12/15/ozbekiston-aholisi-osishi-infografikalarda?ysclid=lnudhcoks3678199548 Population growth in Russia (worlddata.info) 1 Global_iqtisodiy_rivojlanish_Yusupov_2019_@iqtisodchi_kutubxonasi 2 Population growth in Russia (worlddata.info) ma’lumotlaridan foydalanib talaba tomonidan yaratildi. 3 https://kun.uz/uz/news/2022/12/15/ozbekiston-aholisi-osishi-infografikalarda?ysclid=lnudhcoks3678199548 4 https://kun.uz/uz/news/2022/12/15/ozbekiston-aholisi-osishi-infografikalarda?ysclid=lnudhcoks3678199548 Yüklə 159,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|