Referat tema : Jinayat protsessiniń principleri túsinigi hám mánisi Tapsırdı : J. Matyakupov Qabılladı : B. Qlisheva

3.1 Jınayat protsessual funktsiyalar

Jınayat protsessual iskerlik tarqaq háreketler jıyındısı emes, bálki háreketlerdiń birden-bir sisteması bolıp, onıń tiykarında jınayat protsessi wazıypalarınıń birligi jatadı. Biraq bul iskerlik jınayat jumısın sudta kóriw, hár bir protsess qatnasıwshısınıń arnawlı wazıypası hám ornı menen baylanıslı arnawlı bir jónelisler, jınayat protsessual funktsiyaǵa iye.

Subektlerdiń jumıstaǵı ornı, belgilengen maqseti yamasa wazıypası menen baylanıslı bolǵan iskerligi baǵdarlarınıń túrleri protsessual funktsiyalar dep ataladı.

Jınayat protsessinde tómendegi tiykarǵı funktsiyalar ámel etedi: jınayatlardı tergew qılıw, ayıplaw, qorǵaw hám jınayat jumısın sheshiw. Jınayatlardı tergew qılıw wazıypasın ámelge asırıw boyınsha sorastırıw, tergew, prokuratura shólkemleri, ayırım jaǵdaylarda bolsa sud shólkemleri jámiyetshiliktiń aktiv sherikliginde qatnasıw etip, olar jınayat tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı tabıw hám tekseriw hám de jınayat jumısların qozǵawtıw menen baylanıslı máselelerdi sheshiw, bunday islerdi tergew qılıw, jınayat -sudlov dálillerin jıynaw, tekseriw hám dáslepki bahalaw, jınayat payda etken shaxslarǵa ayıp qoyıw hám de tergew etilip bolǵan jınayat jumısınıń kelesi táǵdiri tuwrısındaǵı máseleni sheshiw baǵdarlarında háreket etedi.

Bul funktsiyanı ámelge asırıwda qatnasatuǵın organlar hám adamlardıń tikkeley wazıypası jınayatqa tez hám de sózsiz tásir kórsetiw, ayıpkerlerdi tabıw, jınayatlar payda etiliwine alıp keletuǵın jınayat belgileri hám shárt-shárayatların anıqlaw hám de olardıń sebeplerine shek qoyıwdan ibarat esaplanadi. Ayıplaw funktsiyası, yaǵnıy ayıplawshınıń sudta ayıplawdı qollap-quwatlaw boyınsha iskerligi. Mámleket ayıplawın qollaytuǵın prokuror, jábirleniwshi, jámiyetlik ayıplawshısı yamasa nızamda bólek názerde tutılǵan jaǵdaylarda jábirleniwshi retinde jumısta qatnasıwǵa ruxsat etilgen jámiyetlik birlespesi (jámáát) wákili bunday iskerlik subektleri bolıwı múmkin (olar hár birewiniń kóp qásiyetleri bolǵan táǵdirde).

Bul funktsiyanıń maqseti jınayat júz etken adamlardıń sud aldında sózsiz ashkara etiliwin, olarǵa ádalatlı jaza beriw anıqlıǵın támiyinlewden ibarat esaplanadı.

Ayıplaw wazıypasın ámelge asıratuǵın protsess qatnasıwshıları arasında sud aldında mámleket ayıplawın qollaytuǵın prokuror zárúrli orın tutadı. Biraq prokurordıń jınayat protsessindegi ornı ayıplaw wazıypası menen sheklenbeydi. Ol keńlew hám kóp qırlı bolıp, óz tásiri menen pútkil jınayat protsessin óz ishine aladı. Jınayat jumısların sudta kóriwde prokuror eń dáslep nızamlılıqtı qadaǵalaw etiwshi organnıń wákili bolıp tabıladı. Bul jaǵday onıń ayıplawdı qóllaw boyınsha iskerliginiń izbe-iz qatańlıqlı hám de tolıq qalıs bolıwın belgileydi (Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası 118-m., JPKnıń 33, 34, 409 -m.).

Qorǵaw funktsiyası gúman etiletuǵın, ayıplanıwshı (sotlaniwshı) jáne onıń qorǵawshısınıń qóyılıp atırǵan ayıptı, gumandı biykar etiw boyınsha nızamlı wákildiń ayıplanıwshı (sotlaniwshi) nı aqlaytuǵın yamasa onıń aybın hám juwapkershiligin jeńillestiretuǵın jaǵdaylardı anıqlaw hám tiykarlaw boyınsha iskerliginen ibarat boladı (Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası 116 -m., JPKnıń 46, 48, 53, 60, 549, 550-m.).

Jınayat jumısın sudta kóriw hám sheshiw funktsiyası tek sud tárepinen ámelge asıriladı. Bul sonı ańlatadı, mámlekettiń ayıplanıwshını jınayat payda etıwde ayıplı dep tabıwǵa kepillikli birden-bir organı sud esaplanadı, sudtıń bunday sheshimin rásmiylestiretuǵın birden-bir protsessual hújjet bolsa tek sud hukmi boladı (Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası 26 -m., JPKnıń 23, 28, 29 -m.). Tiykarınan birinshi instantsiya sudı iskerligi menen baylanıslı bolǵan bul funktsiya málim qásiyetleri menen jınayat jumısın sudta kóriwge belgilewde de, sonıń menen birge apellyatsiya, kassatsiya hám qadaǵalaw tártibinde jumıs júrgiziwde de, yaǵnıy jınayat protsessiniń sud belgileytuǵın hám sheshiwshi orın tutqan basqıshlarında óz ańlatpasın tabadı. Bunnan tısqarı, jınayat jumısın sudta kóriw funktsiyaların orınlaw ushın protsessual iskerlikke mámleket shólkemleri iskerligine salıstırǵanda járdem baptaǵı protsesstiń shólkemlestirilgen-texnikalıq támiyinlew (dilmashlar, qánigeler, qalıslar ) yamasa tastıyıqlaw informaciyaın alıwǵa kómeklesiw (gúwalar, ekspertler) wazıypaların ámelge asıratuǵın puqaralar hám lawazımlı shaxslar qosıladı.

Kórsetip ótilgen jınayat protsessual funktsiyalar óz-ara bekkem baylanısqan, lekin bir-birin qamtıp almaydı. Olardıń ayırımları bir-birinen keyin keledi. Mısalı, ayıplaw, jınayat jumısın sudta kóriw hám sheshiw funktsiyaları ámelge asırılǵan jınayat tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar tek puqta tekseriledi, tergew etilgenligi nátiyjesinde payda boladı. Biraq jınayat protsessual funktsiyalardıń kópshiligi izbe-iz bolatuǵın óz-ara baylanıslılıqta emes, bálki bir waqtıniń ózinde bolatuǵın óz-ara baylanıslılıqta boladı (mısalı, ayıplaw, qorǵaw, jınayat jumısların sudta kóriw hám sheshiw).

Sanap ótilgen funktsiyalardıń hámmesi birdey mániske iye emes. Olar arasında sonday wazıypalar bar, olarsız qandayda bir jınayat jumısı boyınsha sud talqılawı bolıwı múmkin emes.

Bıraq sonday funktsiyalar da bar, olar anıq jumıs júritiliwınde ulıwma bolmawı (mısalı, qosımsha ) yamasa óziniń tolıq bolmaǵan, bólek ańlatpasın tabıwı (mısalı, járdemshi) múmkin. Barlıq kórsetilgen funktsiyalar birdey mániske iye bolmaydı, jınayat jumısın sudta kóriw wazıypaların ámelge asırıwda zárúrli áhmiyetke iye boladı. Sol sebepli onıń barlıq qatnasıwshılar moynına júkletilgen funktsiyalardı aktiv ámelge asırıw ushın haqıyqıy múmkinshilik kepillikleniwi kerek.

Jınayat protsessual funktsiyalar tuwrısında aytılǵanlar onıń qatnasıwshıları hár birewiniń iskerliginde ulıwma hám ayriqshalıqtı anıqlawǵa, jınayat jumısın sudta kóriw kózqarasınan bul ulıwma hám ayriqshalıq ortasındaǵı tuwrı koefficientti támiyinlewge járdem beredi.

Jınayat protsessual iskerlik jınayat protsessual huqıq hám minnetlemeler subektleriniń iskerligi esaplanar eken, ol sonıń menen birge bunday iskerlik subektleri kirisiwi kerek bolǵan huqıqıy munasábetlerdiń sırtında bolıwı múmkin emes.

Naǵız ózi sebepten da jınayatlar tuwrısındaǵı islerdi qozǵatıw, tergew qılıw, kóriw hám sheshiwdiń huqıq normaların belgilegen protsessual tártibi (jınayat protsessi) tekǵana usı iskerlikti, bálki sol iskerlik salasında júzege keletuǵın social munasábetlerdi de óz ishine aladı.

Sonday eken, Jınayat protsessual munasábetler - jınayat protsessual normalar tárepinen tártipke salınǵan jınayat jumısların sudta kóriw processinde quram tabatuǵın jınayat protsessual huqıq hám minnetlemelerdiń subektleri ortasındaǵı social munasábetler bolıp tabıladı.