Referati mavzu: Shayboniylar va Ashtarxoniylar davlat boshqaruvi va mansablari Reja

2. Ashtarxoniylar davrida davlat boshqaruvi va mansablari
Ashtarxoniylar davlat tuzumi o'z tuzilishi, mohiyatiga ko'ra Shayboniylar davlat tuzumidan deyarli farq qilmas edi. Xon rasman oliy hokimiyat boshlig'i bo'lib, davlatning ichki va tashqi siyosatiga bog'liq barcha masalalar uning ixtiyori bilan hal qilinardi. Barcha oliy farmonlar xon tomonidan joriy qilinar, uning nomidan tangalar zarb qilinar, xonning nomi xutbada qo'shib o'qitilardi. Lekin amalda ko'pgina ashtarxoniy hukmdorlar yirik saroy amaldorlari qo'lida o'yinchoq bo'lib, markaziy davlat boshqaruvi saroy amaldorlari qo'lida to'plangan boisa, joylarda mahalliy hokimiyat tamomila viloyat hokimlari ixtiyorida edi. Bu markaziy boshqaruvning zaifligi oqibati bo'lib, davlat tizimini beqarorligiga, ijtimoiy-siyosiy inqirozlarga olib kelar edi.

Ashtarxoniylar davrida Buxorodan keyingi eng nufuzli shahar Balx bo'lib, uni taxt vorisi boshqarar edi. Davlat boshqaruvi ikki bosqichli bo'lib - markaziy va mahalliy boshqaruv tizimiga ega edi.

Markaziy boshqaruv xon saroyi amaldorlari qo'lida bo'lib, ashtarxoniylar davrida otaliq mansabiga ega shaxs ayniqsa katta mavqega ega bo'la boshladi.

Otaliq birinchi vazir vazifasini bajargan. XVIII asrda esa u yana mamlakatda sug'orish ishlariga rahbarlik ham qilgan.

Otaliqdan keyin devonbegi (moliya vaziri), undan keyin, parvonachi (arizalarni qabul qiluvchi), ko'kaldosh, mirshabboshi bo'lgan. Bundan tashqari inoq (qudratli o'zbek qabilalarining amirlaridan tayinlangan), qushbegi (xon qarorgohining boshlig'i), katta mextar, dasturxonchi, to'pchiboshi, qutlov, eshik og'asi, miroxo'r, shayxulislom, qozi, qozikalon va hokazolar bo'lgan.

Bu davrda islom dini davlatning asosiy tayanchi bo'lib, ruhoniylar juda katta siyosiy mavqega ega edi.

Viloyat hokimlarining markaziy hokimiyatga bo'ysunishi belgilangan yillik soliqlarni to'plab xon xazinasiga yuborib turish, xon farmoniga ko'ra harbiy yurishlarda o'z qo'shinlari bilan qatnashishdan iborat edi, xolos. Viloyat hokimlari ham o'z boshqaruv tizimiga, harbiy kuchlariga ega edi.

Ashtarxoniylar davrida harbiy va ma'muriy amaldorlar katta huquqlarga ega edi. Ular bilan bir qatorda yirik din peshvolari - xo'jalar va diniy mansab egalari - shayxulislom, qozikalon, sadr va boshqalarning ahamiyati ham katta bo'lgan. Davlat boshqaruvida Jo'ybor xo'jalarining mavqeyi bu davrda ham yuqori bo'lib, asosiy diniy mansabdorlar ular ichidan tayinlanar edi.

Qo'shin tuzilishi, jang olib borish uslubida shayboniylar davriga xos harbiy tartib-qoidalar saqlanib qolindi. Lekin o'z samaradorligini tobora yo'qotib borayotgan bu o'rta asr harbiy jang tartiblarini ham ashtarxoniylar qo'shini yetarli o'zlashtira olmaganligini ko'ramiz. Mamlakatdagi ichki nizolarga, separatik kuchlarga, tashqi dushmanlar hujumiga to'siq qo'ya oladigan doimiy qudratli harbiy qo'shinning barpo etilmaganligi, qo'shin tarkibiga urushlar paytida oddiy fuqarolarning keng jalb etilishi, uyushgan markaziy harbiy qo'mondonlikning yo'qligi va boshqa siyosiy-iqtisodiy sabablar tufayli ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligi harbiy jihatdan o'ta zaiflashib ketdi.

Ashtarxoniylar davlati huquqining asosiy belgilari

Ashtarxoniylar hukmronligi davrida ham huquq manbalarini asosan shariat, huquqiy odatlar va xonlarning amr-farmonlari tashkil etgan. Mulkiy munosabatlar, nikoh-oila va jinoyat-jazo masalalari hamda sud ishlarini yuritish tartibi shariat normalari bilan belgilangan.

Bu davrga oid yer huquqiga bag'ishlangan muhim manbalardan biri «Buxoro yer hujjatlari» to'plami bizgacha yetib kelgan. "Unda XVII-XIX asrlarda butun O'zbekiston hududidagi yerga egalik qilish va undan foydalanish tartibini ko'rsatuvchi qoidalar, davlat boshliqlarining bu boradagi farmonlari, sud hujjatlari haqida qimmatli ma'lumotlar beriladi. Hujjatlarda, jumladan, vaqf mulkini almashtirish, xususiy yer egaligi huquqining. davlat : tomonidan buzilib turishi, g'alla uyumlarini muhrlash va boshqa shu kabi yerga oid munosabatlar tartibga solinadi. Masalan, mulkning vaqfga aylanishi unga egalik qilish va uni tasarruf etishda muhim o'zgarishlar kelib chiqqan, ya'ni uni olish-sotish, almashtirish mumkin bo'lmay qolgan. Huquqshunos olim Z.Muqimov ko'rsatganidek, to'plamdagi ba'zi hujjatlar, xususan, 1721-yildagi savdo vasiqasi istisno hollar ham bo'lib turganligini ko'rsatadi. Unga ko'ra, Samarqand viloyatining Shovdor tumanidagi vaqf yerlar daromadidan foydalanuvchi Darvesh Muhammad Tarxonning avlodlari qonunda qat'iy taqiqlanganligiga va barcha yuridik qiyinchiliklar, cheklashlarga qaramay, vaqf yerlarini Samarqand yaqinidagi Olloyorbiyga qarashli asosiy yer mavzesidan chekkada joylashgan yer maydoniga almashtirishga muvaffaq bo'lgan. Chunki, Olloyorbiyning mulklari o'rtasida joylashib qolgan vaqf yerlaridan daromad kelishi juda kamayib ketgan (37-hujjat). Bu muomala, albatta, ma'him ustama haq evaziga amalga oshirilganligi bois uni almashuv emas, balki savdo-sotiq shartnomasi deb baholash mumkin.

Mazkur hujjatlarda yerlar bora-bora turli yo'llar bilan bir ki.shi egaligiga o'ta borishi va bunda musulmon huquqidagi shuf'a qoidasi yordam berganligi aks etgan. Shunga oid birtalay hujjatlar keltirilgan. Ularga ko'ra, «mulki hur xolis» - soliqlardan ozod yerlar, xiroj yerlari, amlok (davlat) yerlari, vaqf yer mulklari hamda xususiy shaxslarga tegishli yer mulklari bo'lib, shartli yer-mulk egaligida «tanho» berish keng yoyilgan. Umrbod berilgan (lekin merosiy bo'lmagan) «tanho» yer mulki barcha soliqlardan ozod etilgan.

To'plamdagi 5O-hujjatda davlat armiyasida xizmatda bo'lgan kishilar darajasiga qarab, qancha «tanho» olishi belgilab qo'yilgan ro'yxat (reyestr) keltirilgan. Jumladan, bahodirlar (o'zbek harbiy qo'shilmalarining kichik unvonli komandirlari) 11-23 tanobgacha, mirzaboshi 25-35 tanobgacha, jibachi 40 tanobgacha, qorovulbegi 47 tanobgacha, parvonachi, dodxohlar esa butun-butun qishloqlarni tanho sifatida olganlar.1

Yer mulklarini sotish, almashtirish, sovg'a qilish, garovga qo'yish, qarz evaziga berish mumkin bo'lgan. Mazkur hujjatlar shuni ko'rsatadiki, Imomqulixon davrida davlat yerlari ko'plab xususiy shaxslarga sotilib, «mulki hur xolis» shakliga aylangan. Agar biror shaxs yerni sotib olib, uning uchdan ikki qismidan davlat foydasiga voz kechsa, u «mulki hur xolis»ga aylangan. Davlat yerlarini o'ziga xos tarzda sotishni ko'rsatadigan hujjatlar ham bor. Ya'ni, garchi yer mulki sotib olindi, deb qayd etilsa-da, bu yer uchun pul bilan haq to'lanmagan, balki Qur'onning tabarruk nusxasi hadya etilgan. Chunki davlat yerlari davlat (mamlakat) xazinasi ahamiyatiga ega bo'lganligi uchun xon uiarni tasarruf etib, sotishga huquqli hisoblangan.

G'alla uyumini muhrlash to'g'risida ham hujjatlar mavjud. Jumladan, 20-hujjatda Ubaydullaxonning (1702-1711) farmonida qishloq ma'mu-riyatining soliq undirish bilan bog'liq vakillari: hokimlar, omillar, arboblar, Icadxudolar va o'nboshi hamda ellikboshilar, dorug'alar tilga olinadi. Jumladan, dorug'a - davlat yerlarida g'allaning dehqonlar tomonidan yashirilmasligi ustidan nazorat qiluvchi mansabdor hisoblangan. G'alla o'rib olingandan keyin soliq miqdori aniqlanib, yig'ilgan hosil uyum qilib muhrlangan, bu esa soliq undirilmaguncha undan foydalanish taqiqlanganligini bildirgan.

Bulardan tashqari, mazkur hujjatlarda o'sha davrdagi davlat mansablari, soliqlar va uning turlari, jo'g'rofiy joylarning nomlari, atamalar va yuridik hujjatlarning shakllariga oid ko'plab ma'lumotlar keltirilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Hofiz Tanish Buxoriy ”Sharafnomayi shohiy

2. Muhammad Amin Buxoriy “Ubaydullanoma”