Reja : Mamaktabgacha ta’limning Yevropa davrlarida tashkil etilishi
Yüklə 102,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
MAKTABGACHA TA'LIM TIZIMINING TARIXI. Reja : 1.Mamaktabgacha ta’limning Yevropa davrlarida tashkil etilishi. 2.O'rta Osiyo mamlakatlarida maktabgacha ta’lim 3. O’zbekistonda maktabgacha ta’ limning kirib kelishi. 1. llXXBuyuk Italiya ayoli , filosov - gumanist, meditsina fanlari doktori, maktabgacha tarbiya pedagogikasi asoschilaridan biri M.Montserodir. M.Montseroning Xayot iva faoliyatini bilish uchun uning ishlariga, maqolalariga murojat qilish mumkin, lekin uning ishlari inqilobgacha Rossiyada nashr qilindi. «Pedagogik ensiklopediya» va «Pedogogik lug‘at»ga murojat qilish orqali bilish mumkinki, M.Montssero 1970 yilda tug‘ilgan. U Rim universitetini tugatib, doktorlik unvonini olgan birinchi ayol edi. U uniaersitet psixolog iya klinikasining asistenti bo‘lib ishlagan. Fransuz psixologi - vrach E. Segenning taklifi bilin M.Montessori akli zaif bolalarning xissiy organlarini taraqqiy ettirish va natijasiga erishish borasida ish olib bordi.YOzishlaricha, komissiya azolari bir necha bor uni imtixon qildi, bir marta ularning bilimi ommaviy maktab bolasining bilimiga mos keladi. So‘ngra M.Montessori Rimda aklan zaif bolalar tarbiyasi bilan shugullanuvchi tarbiyachi- mutaxasislar tayyorlash bilan mashxur bo‘ldi. Mariya shunday xulosa ga keldi, kotib qolgan ped- sistema bolalarning taraqqiy etishini tuxtatgan. M.Montessori maktablarining oldinga siljimayotganligini kattik tankid qildi va gerbatianlikka Karshi keskin ko‘rash boshladi. Rim instituti Mariyaga orkan kvartira taklif qildi, u ishchilar mavzesi Sonlarensada («sosa dei Bambini», «dom rebenka») bepul «bolalar uyi» muassasasi mavjud edi. Bolalar kun bo‘yi karovsiz qolar edi, chunki u erda asosan ishchilar yashar edi. YAna - muvaffaqiyat. «kucha»da tarbiyalanadigan bolalar bu erda d iqqat markazida bo‘ldi. Bir necha yillar bunday uylar «bolalar uyi» Evropa, keyinchalik AQSH va Rossiyada paydo bo‘lla boshladi. M.Montessori shaxs taraqqiy etishda tabiatning munosibligini aniqlash bo‘yicha usul yaratdi. M.Montessori kattalarning bola lariga o‘z malaka ko‘nikmalarini o‘rgatish orqali ularni jismoniy va ruxiy tarbiyalash mumkin deb hisoblaydi. U bolalarni «o‘zini mustaqil tarbiyalash va mustaqil ta’lim » olish uchun erkin bo‘lishga o‘rgatadi, chunki «biz insonni tashki ko‘rinishini uzgar tirolmaganimizdek, ichki dunyosini ko‘rushga xam kodir emasmiz» Gerbartion - I.F.Gerbard tarbiyasi (1776-1845). Agarda bolani erkin tarbiyalanishga yo’l qo’ysak, uning ichki talabini «topish» kerak emas, balki aniqlashimiz lozim.buning uchun bolaning ichki talabi bilan mos keladigan, uning «mustaqil tarbiyalanishi va mustaqil ta’lim olish» uchun sharoit yaratadigan xolat xosil qilish darkor. M.Montessori yagona maktab va oila prissipini ishlab chikdi, ota-onalarni «bolalar uyi» ishiga biriktirdi. Faqat mana shunday ishlar orqaligina jamiyatda tarbiyani yuqori pog‘onaga ko‘tarish mumkin, ota - onalar bilan birgalikda yangi tarbiyani joriy qilish mumkin, insoniyatni qayta tug‘ilishiga erishish mumkin. M.Montessori Rim universitetining pedagogik antropologiyasida notiq va oliy ayollar maktabida gigiena va antropologiya professori bo‘ldi. Fashistlar bostirib kirganda keyin "bolalar uyi" berkitildi, M.M. Italiyadan ketishga majbur bo‘ldi. CHet ellarda u o‘z g‘oyalarni tashviq qilishga muyassar bo‘ldi, xalqaro kongress o‘tkazdi, maktablar tuzdi, Fransiya, Angliya, AQSH, Islaniya, Daniya, Niderlandiya, Xindiston maktablari uning sistemasida ishlay boshladi. Garvod universitetining professori Genri Gelvles M.M. ni "Buyuk" deb atadi va I. G. Pestalssi katoriga qo’ydi. U YUNESKO pedagogika institutini Gamburg shaxrida tashqil qildi. M.Montessori 1952 yil vafot etdi. U jaxonning mashxur pedagogi bo‘ldi. Montessori uslubi - 2 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalar tarbiyasining muxim sistemasi hisoblanadi. M.M bolani pedagogik jarayon markaziga qo’ydi, uni "Mustaqil tarbiya va mustaqil ta’limi", erkin taraqqiy etishiga yaratdi. CHunki tabiat uzi insonni shakl va mazmunan tuzilishga, xar bir a’zosi o‘z vazifasini bajarishni ta’minlashga xarakat qiladi. Xar kanday kerakli narsalar erkinlikda, tabiy sharoitda paydo bo‘ladi. O‘z vaqtida bolalar kattalar kulidan olib ajralib, birinchi kadamniqo’yadi, So‘ng uning faoliyati, shuningdek xarakatlari murakkablasha boradi. Xarakter, akl va xissiyotli, burch xissi shakllanadi. "Mustaqil bo‘lmay turib, erkin bo‘lishi mumkin emas" M. Mantessori fikricha, tarbiya vazifasi birinchi navbatda bolaning mustaqilligi bilan belgilanishi kerak. Tarbiyada erkinlik sharoitini yaratish bolaning shaxsini taraqqiy etishiga ijobiy natijaga olib keladi. Pedago gik tadqiqot va kuzatishlardan shunga ikror bo‘lish mumkinki, "hissiy" o‘tish davrida bola kattalarning diqqat e’tiborida kamroq bo‘ladi. Kattalarning bolalar bilan ishlashini albatta, nazariy pedagogikaga o‘tkazish kerak, - maqsad, - "bola shaxsini paydo bo‘lishiga erkin va tabiy kenglik ochish" dir. SHuning uchun M. Montessori "bolalar uyi" da nafaqat bolaning o‘qishi, butun xayot faoliyati uchun sharoit yaratgan, didaktik qo‘llanmalar tayyorlagan. M. Montessorining bu borada bolaning huquqlarga qarashi q iziqdir. Bola tug‘ilganida unda imkoniyatidan xech narsa bo‘lmaydi, u o‘zini urab turgan murakkab dunyoni bilish uchun xamma narsani bajarishga majbur. (zamonaviy pedagogika bolaning xuquqlari haqida hech narsa yozmagan). M.Montessori bolani aqli va hissiy otini taraqqiy ettirish bo‘yicha ko‘pgina koidalar ishlab chiqdi. U o‘zining kuzatishi va faoliyatlarida erkin bo‘lishi kerak, erkinlik yo’lida bolani quvvatlab turish kerak. Muximi tarbiyachi xalaqit bermasligi kerak. YAngilikni tushunishga imkon yaratib berishi kerak. Hissiyot, hissiy tuyg‘u, tasavvurlarni taraqqiy etish, xotirani tarbiyalash M. Montessorining muhim usuli hisoblanadi. Bolaning sensor madaniyatini taraqqiy ettirishda pedagog kuzatuvchi - tajriba o‘tkazuvchi rolini o‘ynaydi. M.Montessorining bu fikriga qo‘shilish juda qiyin, qaysi sababga ko‘ra M. Montessori pedagogni faqat kuzatuvchi deb hisoblaydi. Didaktik materiallarni qo‘llab mashq bajarish vaqtida bir qancha bilimlarini egallab olish mumkinki, bunda ichki jarayon psixik va jismoniy taraqqiyot bolaning narsalarni sifat va xususiyatini farqlab olishga, yangi bilim egallashga yordam beradi. Buning uchun tarbiyachi pedagog sabr bilan o‘z burchini bajarishi kerak. M.M ontessori aqliy tarbiya asosida bolada aniqlikdan abstrokoga o‘tishini tushundi. M. Montessori butun e’tiborini bolalarning xissiy organlarini taraqqiy ettirishga qaratdi, lekin u ko‘rdiki, 4 yoshlik bolalar mustaqil holda hamma xarflarni yozishga muvaffaq bo‘lishyapti. Montessorigacha o‘qish va yozishning ta’limiy metodi yo‘q edi, odatda bunday vazifa tarbiyachi bilan bolalar o‘rtasida o‘qishga qaytgunga qadar bo‘lib utardi. M.Montessori metodikasi organizmning taraqqiy etish, miya va psixikasining rivojlanishi bilan birga bir vaqtda o‘qish va yozish, bolalarni arifmetikaga o‘rgatish raqam va sanoq, sanoq - sonni o‘rgatish, tevarak - atrof xaqidagi tasavvurlarini shakllantirishni o‘z ichiga oladi. Zamonaviy pedagogik qo‘llanmalarda (oliy o‘quv yo’rtlariga mo‘ljallangan) M. Montessori g‘oyalariga yaqin hech qanday ma’lumotlar yo‘q. SHuni eslatish mumkinki, "Bolalar uyi" da (M, 1920) tarbiyachilar tayyorlash va boshqa tajriba o‘tkazishda pedagogikaning roli, pedagogik hamkorlikka bag‘ishlangan ushbu kitobda M. Montessorining ishlari bir necha bet xajmida yoritilgan bo‘lsada, uning ismi kiritilmagan. M. Montessori yozadi: "Tarbiyachining maktabdagi erkin xarakatlanuvchi yagona aktivlikka juda ko’p o‘qitishadi: uning juda ko’p vazifasi bolalarda barcha aktivlikni kutarishga karatilganligi bilan belgilanadi". Uning taklif qilgan usuli bolaning xayotini kuzatishni o‘rgatadi, "kuzat, xalakit berma" Bolaning xayoti o‘z uzidan utib boraveradi, lekin uni ko‘rish urganish uning sirlarini topish, faoliyatiga yunaltirishda yordam berish imkoni bo‘lsa katnashishi kerak. M. Montessori kitobida 20 dan ortik pedagogika asoschilarining g‘oyalarini gapirib utgan. Uning usuli - bu usayotgan shaxs taraqqiyoti pedagogikasi, tarbiyachi va bola xamkorligining yadrosini tashqil qiladi. M. Montessori merosi uyin va suzning axamiyatini baxolamaganligi uchun tankidga uchradi. U uyin va ishni chegaralagan, u uyin va ishni chegaralagan, u uyin bilan birga o‘zining nazariyasiga bolalarning bog‘lanishli nutkini tarokkiy ettirish masalalarini ki ritgan, bolalarni badiy xalq ijodiga, adabiy asarlarga munosabatini qo’yib yuborngan. M. Montessori maktabgacha yoshdagi bolalarni taraqqiy etishini boskichdarga ajratmagan, bilimni egallashda yosh muxim ta’sir ko‘rsatmaydi, tafakko‘r xissiyotini va sensor kabiliyatini egallashda esa ko’prokruxiy aktivlikni mashq qildirish kerak. Buni ko’plab pedagoglar tankid ostiga olishgan. (M.V.A. Suxomlenstiy) Lekin, M. Montessorining bu fikriga kushilishga tug‘ri keladi, chunki bolalarda tasavvur qilish va ishonch uning kul xarakatlari orqali tez shakllantirish imkonini beradi. Bolalarning turli predmetlar ustida amalga oshiradigan kul xarakatlari akliy ijodkorlikni talab qiladi. Bola juda aklan ijodkor bo‘lgani uchun, bolani "kulini qo’yish" juda muxim, bu ishda bolag a yordam berish kerak, uni ishga tayyorlab borish kerak. Buning uchun M. Montessori ishlab chikkan didaktik kullanmalar xizmat qiladi: a) uzunchok, uchburchak yoki yogoch (datsechka) o’rtasidan bo‘lingan, bir bo‘lagi kattik kartondan, ikkinchisi polirovannqy kog‘oz. Ko‘rish xissini tarbiyalash uchun (m. xajm uchovi uchun) muljallangan mashqlar (393 -bet xrestomatya) Muskul - taktil - ko‘rish sezgisini rivoj uchun geometrik shaqillarni kuzdan kechirish, ularni kuzatish, rang va shakliga karab ajratish va o‘z joyini topib qo’yish. Sensor kobiliyatini mustaqil tarbiyalash uchun bir gurux kartochkalar bilan mashq taklif etiladi. (399 - bet Xrestomatiya) Bolalarni shovkin va tovushni anglashga, obsalyut tinglik tushunchasini nima ekanligini bilishga o‘rgatish. 13 xil tovushdagi kungirokdan foydalanish. (402 -bet Xrestomatiya) Musikaga bo‘lgan xissiy sezgini rivojlantirish uchun ritm, tn, tovushini anglashga o‘rgatish. (Barabon, kungirok) va musika (umumiy va aloxida) nay, doira (405-407-bet Xrestomatiya) Rasm chizish uchunbolaga ok kogoz va kalam beriladi, So‘ngnima chizmokchi ekanligi suraladi. "Kulni yozishga o‘rgatish" Bolalardagi kuzatuvchanlik kobiliyatini rivojlantirish uchun loydan uyda ko‘rgan narsalarini yasatish (M: idish - tovoq). M. Montessori bolalarning erkin mustaqil faoliyatini ta’minlash uchun binoni jixozlash va bolalar xonasini jixozlash lozim deb topdi: ogir partalarni engil bilan almashtirdi, kugirchoklar va idish - tovokla r uchun bo‘ylariga mos shkaflar, gigienik va mexnat jixozlari, past umivalniklar o’rnatdi. M. Montessori birinchi marta maktabga tarbiya muassasasida antropolitrik ulchov ishlarini olib bordi. Rossiyada Montessorining pedagogik sistemasini tashvik qiluvchi bolalar bogchalari 1914 yildan boshlab paydo bo‘la boshladi. Birinchisi 1913 yil Peterburg shaxrida maktabgacha tarbiya muassasida instituti tarbiyachisi YU.I. Fausek tomonidan ochilgan. 7 yildan ortik bu bolalar muassasasi muvofakiyatli ishladi. Bu xakda "Montessori bolalar bog‘chasi" nashr qilingan. (M. Motessorining 7 yillik tajriba va kuzatish sistemasi bayon qilishgan) u 1923 yil Berlin chiqarilgan. Bu asarda avtor bolalarda xissiy organlarini tarbiyalash haqida gapiradi, didaktik kullanmalar bi lan mashq qilish to‘liq yoritilgan, erkinlik va individual mashq haqida gapiradi. M. Montessori sistemasiga E.I. Tixiva kattikkarshi chikdi. Lekin, M.K. Svitletskaya (1855-1932) E.A. Firina (1888-1952) va E.I.Tixiva (1867-1943) "Erkin tarbiya" ga yakin pozitsiyada turdi. (ba’zi bolaning 3 yoshdan 8 yoshgacha erkin tarbiyasiga karshi turuvchilarga nisbatan). Aloxidalik! Bu bolaning shaxsiy taraqqiyotida yukori kimmatga ega bo‘lish mumkinligi? SHuning uchun "Bolalar bogchasi va ochish haqida instruksiya" (1919 y)da tarbiyachi uyin va mashgulotga sharoit yaratish uchun, mashgulot tanlash uchun va umumiy mashgulotlarda katnashish uchun va umumiy mashgulotlarda katnashish uchun sharoit yaratish kerakli ko‘rsatib utilgan. Bolalarning turli faoliyatini va mashgulot mazmuni aniqlab ajratilgan. "2- 3 yildan erkin tarbiya" haqida chiqishlar paydo bo‘la boshladi va tanqidlar ko’payib ketdi. Aloxidalik, dars - sinf sistemasi, bolalarning xaddan tashkari mustaqilligi masalalarida. Rossiyada 1927 yilga kelib, "Frebelcha", "tixivacha", "montessoricha" metodda ishlaydigan bolalr bogchalari qolmadi. 30 yillarga kelib ijtimoiy maktabgacha tarbiya sistemasida bir xildagi tarbiya sistemasi vujudga keldi, Tixeeva E.I., L.K SHelger, YU.I.Fausek va boshqalar maktabgacha pedagogikasidan chiqib ketdi. Montessorining ismi pedagogik asarlarda eslanmaydigan bo‘lib qoldi. Xarakov universitetining dotsenti Mixaylovskiyning aytishicha M.Montessori tajriba pedagogikasining asoschisi va uning merosiga xozirgi kunda pedagog stoli muxtoj. Universitet paydo bo‘lishi bilan cherkovlar ularni o‘z ixtiyoriga olishga xarakat qila boshladi. SHu bois, tez orada universitetda iloxiyot fakulteti maydonga keldi. Natijada, sqolastika rivojlandi. XVII – XIX asrning I – yarimida ta’lim - tarbiya va maktabgacha ta’lim tizimini rivojlanish. XV asrning oxiri va XVI boshlarida Movarounnaxr 150 yil xukmronlik qilgan temuriylar sulolasi inqirozga uchradi. Uning urniga SHayboniylar xukmronligi o’rnatildi. SHayboniyxon (1451 -1510) Movarounnaxrda kuchli markazlashgan davlat barpo qilishga uringan bo‘lsa xam uning ulimidan. So‘ng o’zaro urushlar avj olib ketdi va xududda 3 xonlik avvalo, Buxoro va Xorazm, XVIII asr oxiriga kelib, Quqon xonligi qaror topdi. Amma xonliklar o’rtasi dagi betuxtov uzaro urushlar mamlakatni ma’lum darajada xarob eta boshladi. Mamlakat iktisodiy axolini mustaxkamlash maqsadida, 1502 yil Zarafshon daryosiga suvayirgich ko‘ruldi. 1507 - 1508, 1583,1598 yillarda pul isloxoti o’tkaziladi. Buxoro xoni Abdullaxo n davrida boshqa davlatlar o’rtasida xar tomonlama aloqalar o’rnatilishga erishildi. Markaziy xokimiyatning mustaxkamlanishi ko’plab ijtimoiy binolar ko‘rish imkoniyatini berdi. Abdullaxon 1001 ta radob va sardoba, ko’plab madrasa masjid, xanoko ko’prik, s uv ombori va boshqa inshoatlarni ko‘rdirdi. Abdullaxon o‘z atrofiga yozuvchi, shoir, olimlarning ko’plab ularga xomiylik qildi. Abdullaxonning topshirigi bilan u turli binolar uchun tarixlar bitdi. Saroy muarrixlaridan xofus tanish dalillar asosida «Abdullanoma» nomli katta tarixiy kitob yozdi. Tibbiyot soxasida Sultonali Samarqandiy «dastur al-iloj», Muxammad Yusuf makqol «taxqiq al-xukmayyot» , «zubot ul- kakxolin» asarini ; shoir va adiblardan Bobur, Solix, Xasan Nisoriy, Samarkandiylar esa barakali ijod qildilar. SHu davrda Muxammad Balxiyning 5000 baytdan iborat «Subxonkulixonnoma» Miraxmad Amin Buxoriyning «Ubaydillonoma» Sayido Nasafiyning Nakshbandiyaga bagishlab yozgan she’rlari, qasidalari Sufi Olloyor va Boboraxim Mashrabning tangriga bo‘lgan maxab batlariniifodalovchi she’rlari, borlik, mavjudod xakikatga ma’rifat amal qilish haqidagi asarlarini yuzaga keldi. Bu davrda ijtimoiy xayotning barcha jabxalarida diniy mafko‘ra xukmron edi. Bu davrda Abo‘lgoziyning «SHajarasi turk» asari ayniqsa mashxur bo ‘ldi. Abdulgoziy 1603 yili Xiva xoni Arabmaxammad oilasida dunyoga keldi. U 1945-1663 yillarga kelib xukmronlik qilgan edi. U sinoxlik shoirlik tarixnavislik soxalarida shuxrat topgan edi. Abo‘lgoziy Xorazmda ilm -fanni taraqqiy ettirish va madaniyatni yaxs hilash maqsadida o‘z saroyiga binokorlar, tabiblar,shoirlarni tupladi. Abo‘lgoziy ota -bobolarning kuntsizliklari tufayli yozilmay qolgan xonlik tarixini yaratishga kat’iy kirishdi va kobilyatli xattotlarni bu ishga jalb etdi. Abo‘lgoziy «SHajarai tarokima» (1661) «SHajarai turk» (1664) kabi nodir asarlar yozdi va Xorazm tarixchilik maktabiga asos soldi. Abo‘lgoziy asari SHark tarixchilari olimlarigina emas, balki 1880 yillardan boshlab rus va Garbiy Ovropa olimlarini xam diqqat- e’tiborini uziga torta boshladi. «SHajarai turk» asari 1825 yilda Kozonda Rumensev, «SHajarai tarokima» asari esa 1898 va 1966 yillarda bir necha marotaba rus tilida nashr etildi. XVIII asrda yashab ijod etgan ma’rifatparvarlar orasida Sufi Olloyor anchagina mashxur bo‘lib, uning asa rlari maktab va madrasalarda o’quv kullanma sifatida keng kullanilgan. Sfi Olloyor 1720 milodiy yilda tavallud topgan. U dastlab Samarkandda o‘z kishlogida boshlangich ta’lim oladi, So‘ngra 10 yoshlarida Buxoroga borib, u erda 15 yil davomida turli ilmlarni xamda kasblarni urganadi. 25 eshida Buxoroning bojxonasiga amaldor etib tayinladi. Olloyor SHayx Xabibo‘lloxga e’tikod qilib, ularnig ilm xalqlariga kabo‘l qilinadilar. SHayx Xabibo‘llox madrasasida Olloyor 12 yil ukib, etuk olim va avliyo darajasiga etdi. Sufi Olloyor fikxga oid «Siroj ul. ojizin» «Sabot ul-ojizin», «Najot ul- tolibin» asarini yaratdi. Bu davrda ijod etgan Fazliy Namangoniy Mushrif, Mushfikiy Farogiy taxallusi bilan ijod qilgan. Said Muxammad Oxund, YAxe, davlat Mamed ozodiy Kiromiy Mulla SHermuxammad mavlono Nodirlar o‘z zamonasining zabardast siymolari edilar. Buxoroda 1753 - 1754 yillarda ko‘rib bitkazilgan SHayx Jalol madrasasi 1796-1797 yillarda bini qilgan domla Tursinjon madrasasi, Samarkanddagi Registon maydonining uzul-kesil shakllanishi shuningdek sherdor va tillakori madrasalarining bino qilishi sopol va chini idishlar, yarog aslaxalar, yasash xar xil matolar tukish, gilam tukish san’ati, kashtachilik va boshqa xalq xunarmandchiligi rivojlanganligi markaziy Osiyo xalqlarining ukimishli bilimdon, ilm- ma’rifat fidoiylari ekanligidan dalolat beradi. Bu davrda maktab va madrasalarda grammatika,xandasa mantik kiroat,tafsir,shariat xikmat,islom tarixi va akidalarga oid ilmiy -nazariy bilmlar,dunyoviy va diniy bilimlar o‘rgatilar edi. Markaziy Osiyoda Otinlar maktabi asoschilardan biri,aellar ta’limida katta xizmat qilgan,uziga xos maktab yaratib shuxrat qozongan mashxur otinlardan biri Jaxon Otin Uvaysiydir. 3 . O‘rta Osiyo va Turkistonda maktab, maktabgacha ta’lim hamda pedagogikaning rivojlanishi. Turkistonda rus- tuzem maktablarinig ochilishi. (Ulkani ruslashtirish.) Rus tili kurslari Tuzemets - «maxalliy xalq», «tub axoli» Turkistonning Rossiyaga kushib olinganligiga 20 yil bo‘lgan bo‘lsada, musulmon - ruxoniylarining tasiri nixoya tda kuchli bo‘lgan utrok axoli rus maktablaridan yotsirar edi. Utrok axolining ko’prok kismi Fargona vodiysida joylashgan bo‘lib, Rossiyaga 1876 yil kushib olingan. 1868 yilda Kukon xonliga va Rossiya o’rtasida shartnoma tuzuladi. Ulkaning savdo aloqalari rivojlanadi, lekin dexkonlar, xunarmandlarning axvoli ayanchli axvolda edi. SHuning uchun xonlikda xalq noroziligi kuchayadi. Xudoyorxonning nufuzli kishilari kuzgalonchilar timoniga utadi. Xonning ugli Nasriddinbekdan pora olishib taxtga o’tkazishadi. Xud oyorxon esa chor Rossiyadan madad surab Toshkentga - General - Gubernator panoxiga kiradi. 1875 yil general mayor Pugatskiy Quqonni egallaydi. Andijonga Serebrennikov qushini yuboriladi. Lekin Andijon taslim bo‘lmaydi. CHorizm qushinlari 15 ming kishilik quzg’alonchilarga qarshi zarba berib, 1876 yil 8 I kuni Andijonni egallaydi. Quzg’alon boshligi - Pulatxon Marg’ilonda dorga osiladi. «Andijonda birinchi marta 1886 yili Rus tuzem maktabi, 1897 yili esa yangi usuldagi maktablar ochildi. Bundan tashkari paxta zavodining koshida 3 ta, boylarning xovlisida 7 ta maktab ochildi.» «Boy badavlat, savdogarlarning bolalari Rus tuzem va yangi usuldagi maktablarda ukir edilar. So‘ng savdo kompaniyalariga ishga kirar edilar, keyinchalik ilgor rus madaniyatini va fikrini maxalliy xalq orasida targib qilar edilar.» XX asr boshidan Rossiya, uning fan taraqqiyoti haqidagi uzbek tilida leksiyalar tekstlar («narodnyu chtenie dlya tuzemsov») birinchi marta chiqarilib shaxarda tarqatiladi. Leksiyada ilim-fan taraqqiyotiga yo’l ochish uchun madrasada rus tilini o‘qitish taklif qilinadi. Rus tili maktablari uchun V.P.Nalivkinning «azbuka dlya musulmanskix shqol osedlogo naselenie», Kukonlik tarbiyachi G.S.YAchnikning «pervaya kniga posle azbuki dlya detey tuzemsov» kabi asosiy kullanmalari nashr etildi. Usha paytlarda rus klassiklarining (A.S.Pushkin Balikchi va balik haqidagi ertak, L.Tolstoyning «odamlar nima bilan tirik») asarlari uzbekchaga tarjima qilinib, arab alifbosida chiqarilgan. Fargonada Jaxongir Tura taxallusi bilan mas hxur bo‘lgan X.X.Niyoziyning dusti V.P.Nalivkinning Andijonda uzbek tiliga nashr qilingan Rossiya tarixi haqidagi kichkina kitobchasi mashxur edi. YAngi Margilonda tashqil qilingan bosmaxona faoliyati ancha samarali edi. Andijonda rus-tuzem maktablarida tarbiyachilik qilgan Xusanxon Niyoziyning faoliyati xam diqqatga sazovordir. Rus -tuzem maktablari haqidagi fikrni CHulponning «yana oldim sozimni» Toshkent 1991. 188 betda xam uchratish mumkin. 1880 yillarda uzbek – tojik bolalari ukiydigan maktablarda Islom dinini kiritish kerak degan fikr paydo bo‘ladi, chunki shu bilan ota - onalar o‘z farzandlarini ko‘rkmay rus maktablariga bera olishlari mumkin. Bu fikr makullanadi va sinab ko‘rish uchun tekshiriladi. V.P.Nalivkin - rus Namangan yakinidagi kishloklaridan birida yashagan (6 yil) tajriba uchun ochilgan 1- rus-tuzem maktabida uzbek tilidan dars beradi. Asosan Fargona, Kukon tarixini urgangan «kratkaya istoriya Kokandskogo xanstva.» Kozon 1886 yil. «1884 yil XII. Toshkentda «eski» va «yangi» sha xar o’rtasida rus -tuzem maktabi ochiladi». 94 yillarga kelib, yana 4 ta ochiladi, bunday maktablar Fargona va Samarkandda xam ochiladi. Bu maktablarning o’quvchilariga: «rus sinfida» 2 soat Rus tili, ruscha savod. Rus tilida, arifmetika. Tabiyot, tarixdan ma’lumot beriladi. «Tuzem sinfida» 2 soat Musulmon dini. SHariatni, Ko‘r’onni ukish uchun, arab yozuvi o‘rgatiladi. Rus- tuzem maktablarida rus tilini o‘qitish rus bo‘lmagan maktab o’quvchilari uchun muljallangan edi. 1884 yilda ochilgan rus-tuzem maktabinig rus kismida (tarbiyachilar seminariyasini) tarbiyalanuvchilar uchun uzbek tili kiritiladi. V.P.Nalivkin 1890 yilgacha dars beradi. Rus-tuzem maktablari dastlabki vaqtda eski maktabdan keskin fark qilmasdan fakat maxalliy sinflar rus sinflari bilan boglik bo‘lgan uchun o’quv yili bir vaqtda boshlanib bir vaqtda tugatilar edi. 80 yillarda katta yoshdagi kishilar uchun rus tilini urganish bepul ko‘rslari tashqil qilingandi. Buni birinchi bo‘lib 1880 yil Avliyootadagi boshlangich rus maktabi ochildi, keyincha lik Fargonadagi rus bilim yo’rti xuzurida ochildi. O’rta va katta yoshdagi kishilar asosan mayda savdogarlar, xunarmandlardan, oddiy xalqlardan iborat bo‘lar edi. T.N.Kori - Niyoziy xam rus-tuzem maktabida ta’lim oladi. Kori -Niyoziyning rus-tuzem maktablari tugrisidagi xotirali «Xayot maktabi» asarida yozib qoldirilgan. Rus- tuzem maktablarida fakat ugil bolalar o‘qitilar edi. Qizlar esa 1903 yilda Turkiston pedagogika tugaragi Toshkentda rus-tuzem maktabi ochildi. Bu maktab uzok davom etmadi. Qo‘qon va Toshkentda 1905- 1907 yilda yangi tildagi o’rta maktablar - ugil va qizlar birga ukiydigan komersiya bilim yo’rtlari ochildi. XIX asrning o’rtalarida O’zbekistonda boshlangich ma’lumot beradigan maktablar xamda o’rta, oliy diniy ta’lim beradigan madrasalar mavj ud edi. Maktablarning aksariyati kishlak maktablarning ko’pchiligi diniy ta’lim beruvchi eng oddiy tildosh boshlangich maktadlar edi. Bu maktabda masjidlarning imomlari, savodxon mullalar dars berar edilar. Bunday maktablarning o‘qitish asosan; arab tilida yozilgan, Quronni o’qishni urganish, musurmonlar uchun zarur bo‘lgan vazifalarni bildirish bilan cheklanar edi. SHaxar maktablarida diniy ta’limdan tashkari, umumiy ta’lim elementlari xam o‘rgatilar -ukish, yozish, hisoblash, sher, gazallar o‘rgatilardi. O datda ular badavlat oilalarning bolalari edi. Ular ukishni tamomlab xunarmandchilik,savdo-sotik ishlarida, xattotlik kasbi bilan shugullanar, bazilari madrasalarda ukishni davom ettirar edilar. Oliy diniy ta’lim madrasasida o’rta asr qotib qolgan exolasti kasiga doir bilimlar,diniy-falsafiy va musulmon xukuklari,arab tili grammatikasi.mantik ilmi o‘rgatilardi. Maktab va madrasalarda ugil bolalar o‘qitilar edi. SHaxar diniy maktablarida domlalarning xotinlari - otinoyilar qizlarni xam o‘qitish bilan shugullan ilar edi. O’rta Osiyo Rossiyaga kushib olingandan keyin maktab va madrasalarda bazi uzgarishlar yuz berdi. Maxalliy yoshlar rus tili urganish foydali ekanligini tobora ko’prok tushuna boshladi. Eski maktablarda xam bazi uzgarishlar yuz byordi. Rus tizim maktablarining va YAngi maktablarning ta’siri ostida ba’zi eski usul maktablarida yangiliklar joriy qilindi - litgrafiyada bosilgan alfabetlar yordamida tovush metodi asosida savod o‘rgatish joriy qilindi, qizlarga ukish yozish o‘rgatildi. XIX asr 90- yillari da O’zbekistonda YAngi usul maktablar paydo bo‘ldi. 1905 -1907 yillardagi revolyusiyadan keyin ba’zi muammolar tomonidan ochilayotgan YAngi usul maktablar tashqil qilindi. X.X. Miyoziy va A.Avloniy manna shunday muammolar jumlasidandir. Maktablarda geografik xaritalar, globuslar paydo bo‘ldi. YAngi usul maktablarida berilayotgan bilimlarning xajmi katta emas edi. O’qish to’rt yildan oshmas edi. Toshkent Fargona, Samarkandda bittadan to‘liqsiz o’rta ma’lumot berilardi. Ukish olti -etti yil davom etar edi. 1860 yillarda O’rta Osiyo Rossiya sostaviga kushib olingandan keyin 1865 yildan boshlab Toshkent Turkiston general gubernatorligiga karashli erlarning markazi bo‘lib qoldi. O’rta Osiyo bu davrda Buxoro amirligi Xiva va Kukon xonliklariga bo‘lingan edi. Ularda Islom dini davlat dini hisoblanardi. SHu sababli bu erda diniy o’quv yo’rtlari masjid, madrasalar bor edi. Ularda o‘qitish mazmuni o’rta asrdagi kabi edi. Turkistonda birinchi general -gubernator Kaufman bunday qolok o’quv yo’rtlariga aralashmaslik siyosati ni tutdi. Yani ular madrasa boshliqlari ustidan tushadigan shikoyatlarni ko‘rishdan bosh tortdilar. CHorizm o’rta asr musulmon maktablarini islox qilishdan ko‘ra O’rta Osiyo rus maktablarini ochishni afzal ko‘rdilar. Ular rus maktablarini ochishga harakat qiladilar va Toshkentda 1866 yilda 1-rus maktabi ochildi. Turkistonda ochilgan rus maktablarinig asosiy maqsadi maxalliy axolini bolalarini maktablarga jalb qilishdan iborat edi. SHuning uchun ular maktablarda xunar o‘rgatishga ko’prok etibor berdilar. 1864 yil CHorizm general CHeryalev tomonidan CHimkent ishgol qilingandan keyin, 1865 yil Sirdaryo va YAngi Kukon liniyasi birlashtirilib Turkiston oblasti tashqil etildi.Orenburg general-gubernatoriga bo‘ysundirildi. General-Mayor CHernyaev 1865-yilning mayida Toshkentga qilingan xujumda boshchilik qildi va Toshkent egallandi. 1866-yil Buxoro amirligi 1868-yil Samarkand 1873-yil 12 VIII Xiva xonligi 1876-yil Kukon xonligi tugatildi. 18 12/P 76 rus podshosining farmoni bilan Kukon xonligi Fargona oblastiga aylantirildi Turkiston ulkasi sostaviga kiritildi. CHorizm O’rta Osiyoda rus maktablarini ochayotgan bir davrda Volgabo‘yi tomonidagi maktablar uchun «Ilshenskiy sistemasi»joriy qilingan edi. Ular (guvashlar va mariylar) qozoq pedagogi Il’shenskiy tomonidan ochilgan rus va maxalliy maktablarda o‘qitilar edi. Maktabda dastlab ona tili o‘qitiladi rus tili aloxida fan sifatida o‘qitilar edi. Maktabda dastlab ona tili o‘qitilar, rus tili aloxida fan sifatida o‘qitilar edi, lekin xama darslarida xristian dini targ’ib qilinar edi. Turkistonda esa maktablarda xristian dinini kiritilishiga yo’l qo’yilmadi,lekin islom dini xam Qiritilmadi.Maktablarda rus tilida o‘qitish ishlari olib borildi. Turkistonda dastlabki rus o’rta o’quv yo’rtlari xam ochila bo shladi.1876 yil 1-erkak va Xotin-qizlar gimnaziyasi,1879 yil tarbiyachilar seminarlari (Toshkentda) ochildi. Gimnaziyada asosan maxalliy axolii bolalari o‘qitilardi, seminarlarda esa maxalliy axoliga 1 \3 urin ajratilar edi.Bu seminarlarning ishi K.D.Ushens kiy tomonidan ishlab chiqilgan loyixa asosida ko‘rilgan edi. (O’zbekistonda K.D.Ushenskiy pedagogik goyalarining targiboti) «Xalq ta’limi»jo’rnali (1984Y 11 -son 15-16bob) Rus maktablarida ukiydigan maxalliy axolii bolalari 200 dan oshmas edi. Ularning xam ko’pini kozoklar tashqil etardi,tojik va uzbek xalqi o’rtasida «kofirlar»maktabiga Karshi targibot yurgizar edi. Rus maktablarining boshlangich sinf internatlarida kambagallar bolalari xam bor edi,lekin,o’rta maktablarida esa boylar va oksuyaklarning bolal ari , ta’lim olardi. Chorizmning asosiy maqsadi maktablarni ruslashtirish edi,lekin umuman olib Karaganda maktablarda,rus va uzbek bolalari o’rtasida dustlik tarbiyalanardi. Rus maktabiga ukishga kirgan bola toki rustilini egallab olmaguncha qo’yi sinflarda o‘qitilar edi, So‘ng yukori sinflarga o’tkazilardi, chunki xonalar kichkina bo‘lib tarbiyachi bolalarga bir vaqtda bir necha topshirik berib shug’ullanishga tugri kelardi. Ko’pgina kozok bolalar esa rus bolalari bilan birga internetlarda turardilar,natij ada rus tilini tez va puxta egallab oladilar. Gimnaziyalarda bolalar rus tilini egallab olishga imkon yaratish maqsadida lotin tilini urganishdan ozod qilingan. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezident Islom Karimov rahbarligida davlat va jamiyat hayotini, jumladan, ta’lim tizimini tubdan yangilash va isloh etish borasida ulkan ishlar amalga oshirildi. Istiqlolning dastlabki yillaridayoq O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidentimiz kadrlar tayyorlashning zamonaviy yagona tizimini yaratish g‘oyasini ilgari surib: «Ta’lim berishning, ma’naviy, axloqiy va kasb malakasi bo‘yicha tarbiyalashning mutlaqo yangi tizimi ishlab chiqilishi zarur. Sifat jihatidan butunlay yangi o‘quv dasturlari yaratilishi darkor»1 , deya ta’kidlagan edi. O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidentinng ushbu fikrlari keyinchalik ta’lim - tarbiya sohasiga oid ko‘plab qonunlarning, tegishli me’yoriy hujjatlarning, eng muhimi, butun dunyo jamoatchiligi tomonidan tan olingan Kadrlar tayyorlash milliy dasturining yaratilishiga metodologik asos sifati da xizmat qildi. Ushbu dasturda maktabgacha va maktab, o‘rta maxsus va kasb- hunar hamda oliy ta’limni uch bosqichda isloh qilishni, besh bosqichli ta’lim tizimini yaratish ko‘zda tutilgan ed i. Bu boradagi milliy dastur konsepsiyasi O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidentimiz tomonidan 1997 yil Oliy Majlisning IX sessiyasida «Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori» nomli ma’ruzasida asoslab berildi. Unga binoan, mamlaka timizda noyob, dunyoda o‘xshashi yo‘q uzluksiz ta’lim tizimi yaratildi. Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’lim tizimining dastlabki bosqichi hisoblanadi. Uning asosiy maqsadi — bola shaxsining har jihatdan rivojlanishini ta’minlash, qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarish, o‘qishga, doimiy ta’lim olish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni shakllantirish va maktabda muvaffaqiyatli o‘qish uchun tayyorlashdan iborat. Maktabgacha tarbiya muassasalari bolalarning bilimi va amaliy ko‘nikmalarini shakllantirish bilan birga, ularni vatanparvarlik, mustakdllik g‘oyalariga sadoqat, tariximiz va boy ma’naviy - ma’rifiy merosimiz va qadriyatlarimizga yuksak hurmat ruhida tarbiyalashda muhim o‘rin tutadi. Maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatining qonuniy asoslari «Ta’lim to‘g‘risi da»gi Qonun (1992 y.), Kadrlar tayyorlash milliy dasturi (1997 y.), «Maktabgacha ta’lim to‘g‘risida»gi Konsepsiya (2008, 2011), «Maktabgacha ta’lim muassasalari to‘g‘risida»gi Nizom (2007), «Bolajon» dasturi (2010) va boshqa me’yoriy -huquqiy hujjatlarda belgilab berilgan. Masalan, 2008 yilda Xalq ta’limi vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan «Maktabgacha ta’lim to‘g‘risida»gi Konsepsiyada maktabgacha ta’lim muassasalari taraqqiyotining ustuvor yo‘nalishlari, ta’lim -tarbiya ishlarini takomillashtirish usul va uslublari belgilab berilgan bo‘lib, bu borada ilgari surilgan davlat talablari har bir bolaning yoshini e’tiborga olgan holda rivojlanish darajasini aniqlash, pedagog va tarbiyachilar ish samaradorligini oshirish imkonini beradi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2010 yil 18 iyunda qabul qilingan «Davlat ixtisoslashtirilgan mak| tabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini takomillashtsh rish chora - tadbirlari to‘g‘risida»gi qaroriga asosan mazkup muassasalarning moddiy-texnika bazasi mustahkamlash zarur mutaxassislar, jumladan, psixologlar, defektologlar va tibbiy hamshiralar bilan to‘liq ta’minlandi. Ushbu muassasalarda imkoniyati cheklangan bolalarga yordam berish va ularni maktabda o‘qitish uchun barcha ishlar amalga oshirilmoqda. Respub likadagi barcha maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarning hayoti va sog‘lig‘ini muhofaza etish masalalariga alohida e’tibor qaratib kelinmoqda. Jumladana Xalq ta’limi va Sog‘liqni saqlash vazirliklari tomonidan ishlab chiqilgan «Maktabgacha ta’lim muassasalarida bola hayoti va sog‘lig‘ini muhofaza etish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomda bolalar hayoti va sog‘lig‘ini muhofaza etishni tashkil qilish tartibi, bolalarning muassasaga kelib -ketish qoidalari, binoda sog‘liqni muhofaza etishga, yong‘in xavfsizligi ga doir talablar bayon etilgan. Bugungi kunda O‘zbekistondagi maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyat yo‘nalishlariga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: bolalar yaslisi, bolalar yasli- bog‘chalari, bolalar bog‘chalari, oilaviy bolalar bog‘chasi (ham alohid a muassasa, ham filial tarzida); maktabgacha va boshlang‘ich ta’lim (bolalar bog‘chasi — maktab); bir necha ustuvor yo‘nalishda faoliyat yurituvchi makn tabgacha ta’lim (badiiy -estetik, tillarni o‘rganish va sport yo‘nalishlari va h.k); imkoniyati cheklang an bolalarga (jismoniy yoki ruhiy jihatdan) malakali yordam ko‘rsatadigan bolalar bog‘chasi; tibbiy- gigienik, profilaktik va sog‘lomlashtirish tadbirlari orqali jismonan zaif bolalarga qarab turish va ularning sog‘lig‘ini tiklashga yo‘naltirilgan bolalar bog‘chasi; aralash tusdagi bolalar bog‘chasi (uning tarkibiga umumrivojlantiruvchi, sog‘lomlashtiruvchi va boshqa guruhlar kirishi mumkin) Ta’kidlash joizki, maktabgacha ta’lim oldida turgan maqsad hamda vazifalarni amalga oshirishda jamoat va xayriya tash kilotlari, mahalla, xalqaro jamg‘armalar, shuningdek, tadbirkorlik tuzilmalari faol ishtirok etib kelmoqda. Yüklə 102,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|