Reja: A. Qodiriyning bolalik va yoshlik yillari. A. Qodiriyning ilk ijodi. A. Qodiriy jurnalist. A. Qodiriy tanqidchi

Yozg‘uchidan
Modomiki, biz yangi davrga oyoq qo‘ydiq, bas, biz har bir yo‘sunda ham shu yangi davrning yangiliklari ketidan ergashamiz va shunga o‘xshash dostonchiliq, ro‘monchiliq va hikoyachiliklarda ham yangarishg‘a, xalqimizni shu zamonning „Tohir-Zuhra“lari, „Chor darvesh“lari, „Farhod-Shirin“ va „Bahromgoʻr“lari bilan tanishdirishka oʻzimizda majburiyat his etamiz.
Yozmoqgʻa niyatlanganim ushbu — „Oʻtkan kunlar“ yangi zamon roʻmonchiligʻi bilan tanishish yoʻlida kichkina bir tajriba, yana toʻgʻrisi bir havasdir. Ma'lumki, har bir ishning ham yangi — ibtidoiy davrida talay kamchiliklar bilan maydongʻa chiqishi, ahllarining yetishmaklari ila sekin-sekin tuzalib, takomulga yuz tutishi tabi'iy bir holdir. Mana shuning daldasida havasimda jasorat etdim, havaskorlik orqasida kechaturgan qusur va xatolardan choʻchib turmadim.
Moziygʻa qaytib ish koʻrish xayrlik, deydilar. Shunga koʻra mavzu'ni moziydan, yaqin oʻtkan kunlardan, tariximizning eng kirlik, qora kunlari boʻlgʻan keyingi „xon zamonlari“dan belguladim.
Abdulla Qodiriy — Julqunboy
Eʼtirof[tahrir]
„Oʻtkan kunlar“ oʻziga xos va iqtidorli oʻzbek adabiyotining oltin fondiga kirib, yangi realistik nasrga asos soldi. Keyinchalik mashhur sharqshunos akademik Yevgeniy Bertels: „Qodiriy romanlari butun tarkibi bilan oʻziga xos uslubda yozilgan oʻzbek romanlaridir. Dunyoda beshta, yaʼni: fransuz, rus, ingliz, nemis va hind romanchiligi maktablari bor edi. Endi oltinchisini, yaʼni oʻzbek romanchilik maktabini Abdulla Qodiriy yaratib berdi“, deb yozgan.^[5]
Turkman yozuvchisi Xidir Deryayev shunday yozadi: „Abdulla Qodiriyning „Oʻtkan kunlar“ romani menda bir umrga unutilmas taassurot qoldirgan va ilhom bagʻishlagan. Shundan keyin menda turkman xalqining oʻtmishi haqida roman yozish ishtiyoqi tugʻildi. Katta niyat bilan „Qismat“ romanim ustida ish boshladim“^[6]
Tanqid[tahrir]
„Oʻtkan kunlar“ romani xalq tomonidan qanchalik sevib oʻqilsa, shoʻro hukumati ideologlari, kommunistik partiyaga moyil kishilar, adabiy tanqidchilar tomonidan shunchalik qoralangan. Tanqidlarning asosini asarning markscha-lenincha gʻoyalarga zid ekanligi, asarda burjua sinfiy kurashi, boylar tomonidan kambagʻallarni ezish sahnalari koʻrsatilmaganligi, oʻzbekning oʻtmishi bezab koʻrsatilganligi va bu bezaklar sovetlar qoralayotgan inqilobgacha boʻlgan davrni odamlar koʻziga juda chiroyli qilib koʻrsatishi kabi iddaolar tashkil etadi.
1928-yilda rus tanqidchisi Mixail Sheverdin „Oʻtkan kunlar“ asari haqidagi tanqidiy maqolasiga xulosa oʻrnida shunday yozadi: „Romanni rus tilida chop etish kerakmi? – Bizningcha, kerak. Masala – qanday chop etishda. Uni ekzotik tipdagi qiziqarli asar sifatida chop etishga qarshi kurashmoq kerak. U bizga oʻzbeklarning turmushi, qiziqishlari va oʻsib kelayotgan oʻzbek adabiyoti bilan tanishish vositasi sifatida kerak. Lekin bu nashrni oʻzbek tilidagi qayta nashr kabi biroz boshqacharoq tarzda – eng avvalo davrning asl holatini yorituvchi, savdo kapitalining rolini ochib beruvchi, muallifning oʻtmishni ideallashtirishga urinishlari qanchalar xato ekanini koʻrsatuvchi tanqidiy maqola kerak. Romanning alohida oʻrinlariga e'tirozlar bildirmoq lozim. Muallifning ideologik ogʻishlarini zararsizlantirgandan soʻnggina, ushbu asarni rus kitobxoniga tavsiya etish mumkin“.^[7]
„Oʻtkan kunlar“ romani haqida eng katta adabiy-tanqidiy materialni 1929–1930-yillarda Sotti Husayn yozadi. U asarni oʻz davrining ijtimoiy-siyosiy, badiiy ijodni mavjud shoʻrolar hokimiyati manfaatlariga xizmat qildirish nuqtai-nazaridan tahlil qiladi. Shu bois adibning mahorati, soʻz ustasi ekanligi, asarning sevib oʻqilishini inkor qilmagan holda asarni markscha-lenincha mafkura targʻibotchisi boʻlmagani uchun keskin tanqid qiladi. Xususan, tanqidiy maqolalaridan birida u shunday yozadi: „Yozuvchilarimizning birmunchalari „Oʻtkan kunlar“ni oʻqib, tilidan ancha foydalanib ish koʻrayotqanlari ochiq ma'lum. Bundan koʻz yumish boʻlmas. „Oʻtkan kunlar“ mafkuraviy, axloqiy tomondan bizga zararli boʻlishi bilan baravar, adabiy tilimizning takomili yoʻlida ancha foydalidir...“^[8]