Reja: Arifmetik asoslari. Ma`lumotlar kodlash, raqamli tizim. Arifmetik asoslari

---

2-mavzu: 
Raqamli texnologiya. 
 
Reja: 
1.
Arifmetik asoslari.
2.
Ma`lumotlar kodlash, raqamli tizim. 
Arifmetik asoslari.
 
Ushbu o’quv mavzusida raqamli texnologiyada qo’llaniladigan sonlar tizimi, 
razryad og’irligi, raqamli texnikaning asosiy mantiqiy elementlari va ularning 
kombinasiyalari, ular asosida sxemalar yig’ish va ularni soddalashtirish usulari va boshqa 
elementlari ko’rib chiqiladi. Kompyuter texnologiyasi bo’yicha ularning tuzilishi va uni 
elementlarining asosiy vazifalari, axborot texnologiyasi va tizimlari haqida, 
yo’nalishning andozaviy dasturiy vositalari, hamda elektromexanik tizimlarni avtomatik 
boshqarish tizimlarini xisoblash va tadqiqot qilish uchun sonli metodlar hamda maxsus 
dasturlar majmuasini usullari ko’rib chiqiladi.
Mavzuning o’qitishdan maqsad - talabalarni texnologik komplekslarni, robotlarni 
va liniyalarni dasturiy boshqarish tizimlari, boshqaruv strukturalari, boshqaruv 
algoritmlarini o’rganish bo’yicha yo’nalish profiliga mos bilimlar darajasini 
ta'minlashdir.
Ishlab chiqarishdagi mashina va mexanizimlarning mehnat unumdorligini oshirish 
va sifatli mahsulot ishlab chiqarish ushbu sanoat qurilmalarining avtomatlashganlik 
darajasiga bevosita bog’liqdir. Sanoat qurilmalarining avtomatlashganlik darajasi bu 
qurilmalarning zamonaviy va energetik ko’rsatkichlari yuqori bo’lgan texnika vositalari 
bilan jixozlanishi hamda ishlab chiqarishni boshqarishni dasturiy tizimini yaratish bilan 
belgilanadi. Sanoat qurilmalari ishchi organlarini harakatlantiruvchi va ularni 
boshqaruvchi avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarining asosini dasturiy boshqarish 
tashkil etadi.
Dasturiy boshqarish tizimlari (DBT) ning tashkil etuvchi elementlariga ishchi 
mashinaning ijrochi organini harakatga keltiruvchi elektr motor va uning koordinatalarini 
boshqaruvchi boshqariluvchi o’zgartkich, o’zgartkichning boshqaruv tizimi va turli 
o’lchov o’zgartkichlar, vazifalovchi qurilma hamda turli elektron moslama va qurilmalar 
kiradi. Biroq zamonaviy DBT ni loyihalash, tahlil qilish va yaratish jarayonida maxsus 
hisoblash tizimlari hamda konkret boshqaruv ob'ekti uchun dasturiy ta'minotni bilish 
talab etiladi. "Dasturiy va raqamli boshqarish" fanning asosiy vazifalaridan biri 
texnologik komplekslarni, robotlarni va liniyalarni dasturiy boshqarish tizimlari, 
boshqaruv strukturalari, boshqaruv algoritmlarini o’rganishdan iboratdir. "Dasturiy va 
raqamli boshqarish" fani boshqa umumiy texnika fanlarga asoslangan xolda alohida fan 
sifatida yuzaga kelgan va oliy ta'limning "Elektrotexnika, elektromexanika va 
elektrotexnologiyalar (mashinasozlik)" bakalavriatura yo’nalishining ixtisoslik fanlari 
blokiga kirib, talabalarni texnologik komplekslarni, robotlarni va liniyalarni dasturiy 
boshqarish tizimlari, boshqaruv strukturalari, boshqaruv algoritmlarini o’rganish bo’yicha 
yo’nalish profiliga mos bilimlar darajasini ta'minlashga amaliy manba bo’lib xizmat 
qiladi. 
"Raqamli va dastur boshqarish" mavzusini o’qitishdan maqsad talabalarni elektr 
texnik, elektr mexanik va elektr texnologik ob'ektlarni boshqarish tizimlarini 
loyixalashda zamonoviy kompyuter va raqamli texnika vositalarini qo’llashga 
o’rgatishdan iborat.

---

Ma'lumki, elektr texnik, elektr mexanik va elektr texnologik ob'ektlarni 
ifodalovchi matematik modellarni yuqori o’lchamliligi va chiziqsizligi, boshqarish 
algoritmlarini murakkabligi raqamli hisoblash texnikasi vositalarini keng qo’llamasdan 
turib, mazkur ob'ektlarni avtomatik boshqarish tizimlarini (ABT) yaratish juda qiyin.
Fanni o’qitishning vazifasi talabalarni mavjud bo’lgan raqamli va axborot 
texnologiyalarini asoslari hamda tayyor dasturlar vositalari bilan tanishtirish va kelgusida 
elektromexanik tizimlari ABT ni xisoblash va tadqiqod qilish uchun maxsus dasturlar 
majmuasini (MDM) tuzishdan iborat. Ushbu fan "Informatika" kursida o’tilgan 
bilimlarga asoslanadi. Bunda talabalar informasiya, xotira, raqamli texnikaning 
qurilmalari, fayl, dastur, tarmoq va boshqa tushunchalarga ega bo’lishi kerak. Texnikaga 
aloqador bo’lmagan insonlar robotlar, EHMlar, kalkulyatorlar va boshqa elektron 
qurilmalarga qandaydir, tagiga tushunib yetish qiyin bo’lgan ob'ekt deb qarashadi. Aslida 
esa bu qurilmalar aniq mantiq qonunlari asosida ishlaydi.
Mantiqiy elementlar har qanday raqamli sxemalarnng asosini tashkil qiladi. Biz 
ko’rib chiqadigan mantiqiy elementlar ikkilik sanoq sistemasidagi raqamlar bilan 
ishlagani uchun ikkili mantiqiy elementlar deyiladi. Mantiqiy elementlarni oddiy 
uzgichlarda, releda, tranzistorlar, diodlar va integral sxemalarda (IS) yig’ish munkin. 
Arzonligi, ixchamligi va keng tarqalgani tufayli ko’pgina mantiqiy elementlar IS larda 
yig’iladi. 
2.1-rasm: Mantiqiy element.