Basketbolning o’yinida shug’ullanuvchilarni o’yin texnikasini takomillashtirish.
Reja:
Basketbolning paydo bo’lishi va rivojlanishi.
Xalqaro Basketbol Asossiatsiyasining (XBA) tashkil etilishi
O’zbekistonda basketbolning rivojlanishi.
Basketbolning paydo bo’lishi va rivojlanishi.
Basketbol (inglizcha: basket; soʻzidan olingan boʻlib, basket — savat, 'ball' — toʻp) har birida beshtadan oʻyinchi ishtirok etadigan jamoaviy sport turidir. Oʻyindan bosh maqsad — toʻpni qoʻl bilan oʻynagan holda 3,05 m balandlikdagi shitga mustahkamlangan savatga tushirib, imkon qadar koʻproq ochko olish. Har bir jamoada beshtadan oʻyinchi ishtirok etadi. Jahondagi eng kuchli basketbol ligasi ham Milliy Basketbol Assotsiatsiyasi (MBA) dir. Liganing nomdor professional basketbolchilari 1992-yilgi Olimpiadadan boshlab AQSH t/j sharafini yirik musobaqalarda ham himoya qilib kelmoqda. Olimpiada oʻyinlari basketbol turnirida eng koʻp AQSH t/j golib chiqqan — 12-marta, Faqatgina SSSR 2-marta (1972, 1988), Yugoslaviya (1980) va Argentina (2004) Olimpiada chempioni nomini tortib olgan.
Basketbol tarixidagi eng buyuk oʻyinchilar AQSHlik Karim Abduljabbar, Lerri Berd, Medjik Djonson, Uilt CHemberlen, Uilyam Rassel, Maykl Jordon xisoblanishadi. Zamonaviy basketbol yulduzlaridan SHakil Oʻnil, Kobi Brayant, Tim Dankan, Alen Ayverson, Lebron Djeymslarni eʼtirof etish mumkin. Yevropa basketboli yulduzlaridan rossiyalik Andrey Kirilenko, germaniyalik Dirk Novitski, ispaniyalik Pou Gazol, serbiyalik Predrag Stoyakovich va fransiyalik Toni Parkerlarni eʼtirof etish mumkin. SHuningdek xitoylik Yao Min va argentinalik Emmanuel Jinobili xam Dune basketbol ixlosmandlari orasida katta nufuzga ega.Basketbol 1891 yilda AQShning Masashusti shtatidagi Springfild kollejining jismoniy tarbiya o’qituvchisi Djeymis Neysmit tomonidan kashf etilgan. Bu o’yinning yaratishda Neymit uzoq vaqtlardan beri keng tarqalgan to’p bilan o’tkazilgan oddiy o’yinlar xarakatidagi tarixiy ma’lumotlardan foydalangan deb taxmin qilish mumkin.
Kollejda o’tkazilgan gimnastika darslarini jonlantirish haqida topshiriq olgan Djeymis Neysmit yopiq xonalar uchun yangi o’yin o’ylab chiqdi. U balkon pajlarida shaftoli solinadigan ikkita savatni osib qo’ydi. O’yinda qatnashuvchilar o’z raqiblarining savatlarga futbol to’pini tushurishlari lozim edi. O’yinda erkaklar bilan ayollar birgalikda qatnashadilar Neysmit taklif etgan o’yin birinchi kundanoq talabalar orasida katta qiziqish uyg’otdi.
Gimnastika gruppasida 18 kishi bo’lgani uchun, ular ikki komandaga bo’linib o’ynay boshladilar. Keyinchalik xar bir komandalagi o’yinchilar soni 7 ta va 5 tagacha kamaytirildi.
To’p savatga tashlanganligi uchun bu o’yin “basketbol” (“basket”g’ savat, “bol”-to’p) deb atala boshlandi.
1892 yil Neymist o’yini qoidalarining 13 moddasini tuzib chiqdi, shundan so’ng maxsus musoboqalar o’tkazish boshlandi va bu qoidalar yildan yilga mukammallashdi. Masalan, 1893 yilda 1 marta temir doiralari tur savatlar paydo bo’ldi. YAna bir yildan so’ng to’pning aylana uzunligi 30-32 duyum (76,2 g’81.3 sm) gacha ko’paytirildi. 1895 yilda 15 fut (5 m 25 sm) masofadan bajariladigan jarima to’plar kiritiladi.
Birinchi rasmiy musobaqa qoidalari 1894 yilda AQSHda e’lon qilingan e’lon qilingan edi. O’yin yildan yilga rivojlanib, o’yin texnikasi va taktikasi vujudga keldi. 1896 yildan boshlab to’pni boshlab yerga urib o’ynashga ruxsat berildi.
Basketbol avvalgi Amerikadan Sharq mamlakatlariga- YAponiya, Xitoy, Flippin, shundan so’ng esa, yevropa mamlakatlariga CHexoslovakiya, Liva, Estoniya, Latviya, Italiya, Fransiyaga va nihoyat, Janubiy Amerikaning ba’zi bir mamlakatlariga tarqaldi.
1921-31 yillarda milliy basketbol federatsiyalari tashkil qilina boshladi. Dunyodagi ko’pgina mamlakatlarda basketbolning keng tarqalishi natijasida 1932 yilning 18 iyunida Xalqaro basketbol federatsiyasi (FIBA)ning tashkil qilinishi bu yilning rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo’ldi. Argentina, Gretsiya, Italiya, Latviya, Portugaliya, Reminiya, SHvesariya va CHexoslovakiya mamlakatlari xalqaro basketbol federatsiyasiga birinchilar qatoriga a’zo bo’lib kirdilar. O’yin butun dunyoga keng tarqala boshladi. 1935 yilda Jenevada erkaklar komandalari o’rtasida birinchi yevropa chempionati bo’lib o’tdi. Bunda Boltiq bo’yi mamlakatlarning komandalari ustun keldilar Latviya terma komandasi birinchi bo’lib yevropa chempioni unvoniga sazovor bo’ldi.
Olimpiada o’yinlari dasturiga basketbol birinchi marta 1936 yil kiritildi. 11 olimpiada o’yinlarning basketbol turniriga 12 mamlakatning erkaklar komanlalari qatnashdilar. Ogʻir hujumchi (ing. Power forward, PF); asosiy vazifasi hujum vaqtida va himoyalanishda savatdan qaytgan toʻplarni qoʻlga kiritish. Shu sababli bu pozitsiyada oʻynaydigan oʻyinchilar jismonan baquvvat va chidamli boʻlishadi. Oʻrtacha boʻyi taxminan 200-215 sm ni tashkil etadi. Asosan, toʻpni savatga slem-dank koʻrinishida tushirishadi. Boshqa pozitsiyadagi oʻyinchilar, masalan, hujumkor himoyachi yoki kichik hujumchi ham bunday dankni amalga oshirishi mumkin. Lekin ogʻir hujumchilar bu zarbani mutlaqo boshqacha kuch bilan ijro etishadi. Bu pozitsiyada oʻynagan Kevin Garnett, Tim Duncan, Dirk Nowitzki, Dennis Rodman, Ben Wallace kabi oʻyinchilarni misol qilib keltirishimiz mumkin.
Markaziy oʻyinchi (ing. Center, C); uning vazifasi — jamoa himoyalanayotganda, savatni himoya qilish va raqibga savatdan qaytgan toʻp (ing. rebound)ni qoʻlga kiritishiga yoʻl qoʻymaslik. Hujum vaqtida esa, aynan savatdan qaytgan toʻplarni raqib savatiga tushirish bilan shugʻullanishadi. Bu toifadagi basketbolchilar jamoaning boshqa aʼzolariga nisbatan boʻydorroq va jismonan baquvvatroq boʻlishadi. Jarimadan toʻpni savatga tushirishda esa, koʻrsatkichlari 70 % dan kamroq boʻladi. Oʻrtacha boʻyi taxminan 210-225 sm boʻladi. Bu pozitsiyada oʻynagan eng yorqin basketbolchilardan biri — bu Uilt Chemberlendir. Uning baʼzi rekordlari haligacha ham yangilanmagan (masalan, u bitta oʻyinda 100 ochko toʻplagan yagona oʻyinchi hisoblanadi). Shuningdek, Shaquille O'Neal, Alexsander Belov, Arvydas Sabonis, Yao Min,Dwight Howard, Patric Young, David Robinson, Kareem Abdul-Jabbar kabi oʻyinchilar ham basketbol tarixidagi eng kuchli markaziy oʻyinchilar hisoblanadi.
Mamlakatimiz terma jamoasi Osiyo birinchiliklari saralash musobaqalariga muntazam qatnashib kelmoqda. Hozirgi kunda terma jasoa tarkibida tajribali o’yinchilar bilan birgalikda juda ko’p yosh basketbolchilar ham ko’zga ko’rinmoqda. Ulardan bir qatori BuxDU talabalari hisoblanishadi.
Bu musobaqalarda U. Bektimirov, U. Umarov, A. SHermuxammadov, Munavarxujayev, T. Isoxujayev, X. Sultonov va Musaxujayevlardan tashkil topgan Toshkent jamoasi 1 inchi o’rinni egalladi.
SHu yillarda basketbol talabalar va maktab o’quvchilari orasitda keng ommalashgan edi. Masalan, Toshkent shahrining talabalari faqat 556 kishi, maktab o’quvchilaridan 962 nafar basketbolchi basketbol seksiyalariga qatnashar edilar.
1947 yilda millat vakillari jamoalar o’rtasida 3 inchi Respublika chempionati o’tkazildi. Bu musobaqalarda 7 ta jamoa qatnashib, U Orifjonov, M.Tayirxujayev, U. Mirzaaxmedov, CH. Batishev, R. Sodiqov, B, G’ofurov, R. Odilov, A. SHermuxammadov lardan tashkil topgan Toshkent shahri jamoasi 3 inchi o’rinni egalladilar.
1960 yillarda O’zbekistonda basketbolni rivojlanishida yangi bosqich boshlandi. Bu davrda ko’pgina yangi musobaqalar tashkil qilindi, sport mashg’ulotlarini yil bo’yi muntazam olib borish yaxshi yo’lga qo’ydi.
1960 66 yillarda Toshkentning “Mehnat” jamoasi va shu jamoa bazasida tuzilgan Respublika ayollar terma jamoasi yuqori natijalarga erishdilar. Ular 1961yildan boshlab sobiq ittifoq chempionatining “A” sinfi musobaqalarida qatnashish huquqiga ega bo’lishdilar.
1962 yilda sobiq ittifoq birinchiligida “Mehnat” ayollar jamoasi 7 inchi o’rinni egalladi. Bu musobaqada jamoaning 6 a’zosi (G.Salimov, K.CHernisheva, A. Iskova va T. Tomina) O’rta Osiyo Respublikalari Qozog’iston xotin qizlar o’rtasida birinchi bo’lib basketbol bo’yicha sport ustasi “sobiq ittifoq sport ustasi normasini bajardi.SHunisi qiziqki, O’zbekistonda basketbolchilarni o’sha yilgi chempionatda Riganing TTT jamoasi ustidan g’alaba qozongan edilar.
1968 1978 yillarda o’tkazilgan Respublika birinchiliklarida Toshkent shahrining jamoalari kuchlilik qildilar.Toshkent, Farg’ona, Samarqand, Andijon va Buxoro jamoalari sovrinli o’rinlarni egallab keldilar.
O’zbekiston Respublikasi milliy mustaqillikka erishgandan so’ng basketbol sport turlari ichida ommaviy tus oldi, chunki Respublikamizda jismoniy madaniyat va sportning yangi qonunlari chiqarildi. Bir qator tarixiy qarorlar chiqarilishi tufayli Respublikamizning barcha viloyatlarida, shaxarlarida, tumanlarida basketbol jamoalari tashkil qilina boshladi. Uning moddiy texnik bazasini yaratish kabi muhim masalalar hukumat darajasida ko’rinib borildi. Bu boradi, ayniqsa Respublikda xotin qizlar basktbol jamoasi iqtidorli basketbolchilar bilan shakllanib bormoqda. Bunda Samarqand davlat universiteti basketbolchilari O’rta Osiyo o’yinlarida muvaffaqiyat bilan qatnashib ovrinli zrinlarni egallab kelmoqdalar. Bunga misol qilib, Namanganda o’tkazilgan talabalarning 2000 yil Universiadasida Samarqandliklar 1 inchi o’rinnni egallab, “Tiko” mashinasi bilan taqdirlandilar. Ayni vaqtda Navoiy viloyatining Zarafshon jamoasinig xotin qizlar basketbol jamoasi ham yildan yilga o’zlarining sport mahoratlarini oshirib kelmoqdalar. Buxoro viloyatida, Toshkent shahrida, ayniqsa o’g’il bolalar o’rtasida basketbol o’yinlari rivojlanib bormoqda. Bunda ustozlardan Burnashov, O. Rasulov larning xizmatlari kattadir. Bular tomonidan basketbolning uslubiy tavsiyanomalari darsdan tashqari vaqtlarda o’yin qoidalari tuzilib Respublika mutaxassislariga tavsiya qilinmoqda. Bu borada O’zbekistnda jismoniy tarbiya instituti tomonidan ustoz murabbiylarni malakalarini oshirish borasida juda katta ishlar qilinmoqda.
Ayollar o’rtasida birinchi yevropa chempionati 1938 yil Rimda bo’ldi. Bunda Italiya milliy komandasi g’alaba qozondi.
1948-1956 yillar xalqaro basketbol federatsiyasining boshqa xalqaro sport birlashmalarini ichida yuqori o’yinlardan birinchi egallash bilan xarakterlanadi. Dunyo va yevropa chempionatlari kabi katta musobaqalar FIBA rahbarligi ostida o’tdi. Hamma xalqaro musobaqalarda dunyoning hamma nufuzli mamlakat jamoalari qatnashib keldilar, bundan tashqari o’sha zamonlarda 1948 yilda 50 mamlakat halqaro basketbol feyeratsiyasiga a’zo edi.
Basketbol texnikasi va taktikasi rivojlanib bordi. To’pni uzatib uni yerga urib yurish va chalg’atishlarining yangi usullari vujudga keldi. Masalan, to’pni savatga bir qo’llab otish, so’ngra esa, sakraganda bir qo’llab otish usullarining paydo bo’lishi, basketbol texnikasi va taktikasi juda ta’sir ko’rsatadi. Ilgari musobaqa hisobi 20-30 ochkodan oshmasdan boshladi. Taktikada markaziy o’yinchi orqali hujum uyushtirish sestemasi orqali o’zining shiddatli yakunini topmoqda.
1950 yilda Argentinada erkaklar jamoalari o’rtasida birinchi jahon chempionati bo’lib o’tdi. Bunda mezbonlar birinchi o’rinni egalladilar. Ayollar jamoalari uchun birinchi jahon chempionati 1953 yilda o’tkazildi. Jahon chempionati unvoniga AQSH ayollar terma jamoasi sazovor bo’ldi.
Jahon chempionati ayollar va erkaklar jamoasini uchun har 4 yilda 1 marotaba o’tkazilib kelinmoqda.
1950 yilning boshida basketbol o’yinning musobaqa qoidalariga qo’yidagi o’zgarishlar kiritildi:.
30 sek foydasi (bunga asosan to’pni egallab turgan jamoa 30 sek vaqt ichida raqib savatiga otish lozim);
3 sek qoidasi va jarima maydonchasining kengaytirilishi (bunga asosaan,hujumchi raqibning jarima maydonchasi ichida 3 sek dan ortiq turish taqiqlanadi);
to’pni yerga urib yurishni boshladi, ko’p basketbolchining qo’lidan chiqqandan so’ng tayanch oyoqni yerdan uzishga ruxsat beriladi va hakozo.
Bu yillarda basketbol o’yinning texnikasi takomillashdi. Bir klub to’p uzatish, faqat panja harakati bilan to’p uzatish chalg’itib uzatish hamda to’pga qaramasdan uni yerga urib yurish, sakraganda bir va ikki qo’llab to’pni savatga to’p otish usullari keng tarqaldi.
1957 yildan sshng basketbol juda katta rivojlanish davrini boshidan kechirdi, o’sha davrda dunyoda hamdo’stlik davlatlar vakillari FIBA o’tkazayotgan konegress va konferensiyalarda borib, o’yin jarayoniga ta’sir ko’rsatadigan hamma masalalarni xal qilishda faol qatnashar edilar.
FIBA rahbarligi ostida har yili muntazam qtkazilgan yevropa chempionlari kubogi va kubok egalari musobaqalarida juda ko’plab yevropa mamlakatlari qatnashib kelmoqdalar.
Hozirgi kunda basketbol bilan boshqa sport turlariga nisbatan eng ko’p (100 milliondan ortiq) kishi shug’ullanib kelmoqda. Xalqaro basketbol federatsiyasiga 160 dan ortiq mamlakatlarning milliy federatsiyalar a’zodir.
Basketbol Afrika qit’asining uzoq xududlariga va qitalardan minglab km uzoqda joylashgan okeani orollariga ham yetib bormoqda.
Hozir basketbol Afrikaning 34 dan ortiq mamlakat aholisining sevimli o’yiniga aylangan. 21 olimpiada o’yinlari dasturida (1976, monerial) basketbol bo’yicha ayollar bellashuvini kiritilishi o’yinning bundan keyingi rivojanishiga katta ta’sir ko’rsatadi.
Dostları ilə paylaş: |