Reja: Dualizm insoniyatning ilk diniy e’tiqodlaridan biri. Yozma manbalar va arxeologik topilmalar Dualizm yorqin namoyon bo‘lgan mavzulardan yana biri Borlliq

Insoniyat tarixida ibtidoiy diniy e’tiqodlarning o‘ziga xos tarixiy ahamiyati

Reja:

1. 
   Dualizm insoniyatning ilk diniy e’tiqodlaridan biri.
   
2. 
   Yozma manbalar va arxeologik topilmalar
   
3. 
   Dualizm yorqin namoyon bo‘lgan mavzulardan yana biri - Borlliq yaratilishida egizaklar roli haqidagi qadimiy tasavvurlardir
   
4. 
   Xorazmda odamlar va it suyaklari birgalikda solingan ossuariylar topilgani totemga e’tiqod
   

Dualizm insoniyatning ilk diniy e’tiqodlaridan biri.
Dualizm insonning eng ilk diniy e’tiqodlaridan, eramizdan oldingn IV - I asrlarda Xorazm qudratli va rivojlangan davlatga aylanadi, ilohlar dunyosi ham yaxshilar va yomonlarga bo‘linadi. Borliq yaratilishida egizaklar roli bo‘ri e’tiqodi, og‘zi pastga qaratib ko‘milgan ko‘zalar yo‘ldosh bola bilan tenglashtirilgan bir nechta egizak tuqqan ayolni "jannati" deyishgan, dualizm Avestoda eng mukammal shakl va mazmunga erishadi. "Tura" nomini olgan sak va massaget qabilalari, Zardushtiylik dualizmi yahudiy va nasroniy dinlarining shakllanishiga ham ta’sir o‘tkazgan.
Tafakkurining ibtidoiy shakllanish pallasida barcha xalqlar dunyoni dualizm asosida anglash bosqichidan o‘tadi. Dualizm insonning eng ilk diniy e’tiqodlauidan bo‘lib, avvaliga, bir guruh insonlar o‘zga guruhga qarama-qarshi qo‘yilgan, keyin esa, yorug‘lik-qorong‘ilik, yaxshi va yomon hayvonlar, kun-tun, issiq-sovug‘, yoz-qish, hayot-o‘lim, och-to‘q, sog‘-kasal, umuman olganda, yaxshilik va yomonlik tushunchasi vujudga keladi. Shu kabi qarama-qarshiliklar dunyoni ikki yorti - bir butun qabilida anglashga turtki beradi. Undan keyingi davrlarda esa yaxshi va yomon kuchlar afsonaviy va ertaksimon siymolarga aylanib, xalq ongida hozirgacha saqlanib kelgan.
Insoniyat etiqodi tarixida dualizm va monoteizm ikki ustuvor tamal toshi sifatida mujassamlashgan. Yaxshi va yovuz ilohlar va ular_ga tobe ruhlar orasidagi kurash barcha ibtidoiy - jamiyatlarga xos1 e’tiqodi deb xulosa chiqaradi. din tarixchilari. Gap bu yerda ularning bir-biridan g‘oyalarni o‘zlashtirgani ustida emas balki insoniyat ongining tarixiy-tipologik mos kelishi haqida ketmoqda ya’ni o‘lkamizda dualizm g‘oyalari yuzaga kelishi va ularning namoyon bo‘lish tarixini o‘zga xalqlar va dinlar amaliyotiqdan ham qiyosiy taqqoslash yordamida ko‘z oldimizga keltirishimiz mumkin. Masalan Rigveda diniy asarining X-mandalasidagi bir necha o‘n satrida koinot va borliq yaratilishi, xudolar panteoni va vaqtning davriy ravishda qaytarilishi haqida fikr-mulohazalar keltirilgan. Ularga binoan har yilning boshida koinot ibtidoiy tartibsizlik holatiga tushib, yaratuvchanlik jarayoni qaytarilarkan. Shu asosda Rigvedaning eng qadimgi koinotbop mazmuni Yangi yil marosimiga bag‘ishlangan gimnlar to‘plamidan tarkib topib, oliy Indra ilohning yovuzlik devi bilan kurashib, tartib o‘rnatishi va olov ilohi Agniga bag‘ishlangan gimnlarda qish qorong‘iligidan so‘ng Quyosh nurlari qaytishi tarannum etiladi.
Koinot, yil davriyligiga ko‘ra, tartibsiz holatga kelganida yaratuvchanlik jarayonining sodir bo‘lishi bilan ilohlar inson hayotidagi vazifalariga binoan sohlarga taqsimlanishi zid kelmaydi, deb hsoblaydi olimlar va turli xalqarning diniy e’tiqdlaridan misol keltirishadi. Odatda bu matnlarda yorug‘lik kuchlari yovuzlik-qrong‘ilik-tartibsizlik kuchlarini ifodalovchi dev-maxluqot ustidan g‘alaba qozonishi va natijada tartib o‘rnatuvchi kuchlar o‘rtaga chiqishi tarannum etilgan. Bu jarayonda uning ishtirokchilari sifatida turli ilohlar o‘z xususiyatlariga binoan tasniflanadi. Har bir iloh tabiat yoki ruhiy holatning homiysi hisoblanib, samo, havo muhiti va yer sohalariga tegishli bo‘ladi. YA’ni tabiatning muayyan hodisasi ilohiylashtmriladi.
Dunyo yaratilishi va tartiboti haqidagi mazkur yondashuvlar o‘lkamizning ham moziy e’tiqodlarini tushunishga yordam beradi, albatta. Olimlarning tan olishicha, dunyoning barcha diniy e’tiqodlari uchun umumiy xususiyatlar asos bo‘lib, shulardan biri – neolit davrining ibtidoiy dunyoqarashlarida hosildorlik e’tiqodining zrkak zoti (samo, Quyosh, yomg‘ir) va ayol ibtidosi (Yer, Oy)ning dual, ya’ni ikki tomonlama asosidir. Avvaliga, ozuqani terish bilan asosan ayollar shug‘ullanganida, ayol ramzlari ustuvor bo‘lib, hosildorlik ilohalarining but-haykalchalari keng tarqalgan. Biroq yerga ishlov berish usullari (omoch ishlatish, quritish ishlari va irrigatsiya kanallari o‘tkazishning) paydo bo‘lishi bilan qishloq xo‘jaligi va hayvonlarni xonakilashtirish kabi xatarli ishlar erkaklar zimmasiga o‘tadi. Shu paytdan boshlab, erkaklarning yetakchi roli kuchayib, Quyosh va samoviy sayyoralar ilohlari hamda ularning ramziy belgilarm birlamchi o‘ringa chiqadi. Shu bilan birga, inson va jamoa hayotida diniy e’tiqodlar va marosimqlar roli oshib, ilohlarning yerdagi vakili – din peshvolarining odamlar orasidagi maqomi va obro‘si ortib boradi.