Reja: Ekologiya fani to’g'risida umumiy ma'lumot

---

Mavzu: Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish fanining predmeti  

vazifalari va rivojlanish tarixi. 

REJA: 

1 .Ekologiya fani to’g'risida umumiy ma'lumot. 

2. 

Tabiatni  muhofaza qilishning predmeti va vazifasi. 

3. 

Ekologiya 

va  tabiatni  muhofaza  qilish  fanining  boshqa 

fanlar bilan aloqasi. 

4. 

Ekologiya 

va tabiatni muhofaza qilish fanining 

rivojlanish tarixi. Tayanch so’zlar: 

Ekologiya,  populyatsiya,  autekologiya,  biosfera,  landshaft,  ijtimoiy 

ekologiya,  koinot  ekologiyasi,  urbanizasiya,  taqqoslash,  tajriba, 

modellashtirish, tasvirlash. 

Ekologiya,  biologiya fanlari turkumiga mansub  bo'lgan mustaqil fan 

hisoblanadi.  U  tirik  organizmlarning  yashash  sharoiti  va  shu 

organizmlarning  o'zlari  yashab  turgan  muhit  bilan  o'zaro  murakkab 

munosabatlari hamda shu asosda tug'iladigan qonuniyatlarni o'rganadi.  

Ekologiya;  tushunchasini  fanga  birinchi  bcflib  1866  yilda  nemis 

biologi  E.Gekkel  tomonidan  kiritilgan.  «Ekologiya»  yunoncha  so"z  bo’l ib 

uning  ma'nosi  tirik  organizmlarning  yashash  sharoiti  yoki  tashqi  muhit 

bilan  o'zaro  munosabatini  bildiradi.  Populyatsiya,  turlar,  biosenozlar, 

biogeosenozlar  va  biosfera  kabi  tushunchalar  ekologiya  fanining  manbai 

hisoblanadi. Shuning uchun ham umumiy ekologiya 

4 bo'limga bo’lib o'rganiladi. 

1.  Aut-ekologiya «autos»- yunoncha so'z bo’lib «o'zi» degan ma'noni 

bildiradi. Ayrim turlarning ular yashab turgan muhit bilan munosabatlarini 

turlarning qanday muhitga ko’proq va uzviy moslashganligini yoritadi.  

2. 

Populyatsion 

ekologiya 

«populyason» 

- 

fransuzcha  so’z  bo"lib,  «aholi»  degan  ma’noni  bildiradi.  Popu  lyatsiyalar 

dinamikasi,  ma'lum  sharoitda  turli  organiznilar  sonining  o"zgarishi 

biomassa dinamikasi sabablarini tekshiradi. 

3.Sin ekologiya «sin» - yunoncha so'z bo’lib, uning ma'nosi 

---

«birgalikda»  demakdir. Biogeotsenozlarning tuzilishi va  xossalarini, ayrim 

o'simlik  va  hayvon  turlarining  o'zaro  aloqalarini  hamda  ularning  tashqi 

muhit bilan bo’lgan munosabatlarini o'rganadi. 

4.  Biosfera  «bios»-  hayot-  «sfera»-  shar  so'zlaridan  olingan  bo’lib, 

ekosistemalarni  tadqiq  qilishning  rivojlanishi  ushbu  ta'limotni  vujudga 

keltirgan.  Ushbu  talimot  asoschisi  Vernadskiy  V.I.  hisoblanadi. 

Sayyoramizda  tarqalgan  organizmlar,  ya'ni  yer  qobig'idagi  mavjudotlar 

tizimi  biosfera  deb  ataladi.Hozirgi  vaqtda  ekologiyaning  juda  kcf  p 

tarmoqlari  mavjud.  Jumladan  filologik  ekologiya,  bioximik  ekologiya, 

poliekologiya,  landshaftlar  ekologiyasi,  qishloq  xo'jaligi  ekologiyasi, 

ijtimoiy  ekologiya  va  inson  ekologiyasi,  koinot  ekologiyasi  kabi  qator 

tarmoqlar vujudga keladi. 

Ekologiya  ilmiy  tadqiqot  ishlarida  bir  qancha  uslublardan 

foydalanadi.  Ularning  keng  tarqalgani  quyidagilar:  1.  Tasviriy,  2. 

Taqqoslash,  3.  Tajriba,  4.  Modellashtirish.  Tasviriy,  taqqoslash  va  tajriba 

uslublari  deyarli  barcha  biologik  fanlarda  foydalaniladi.  Ammo 

modellashtirish  yangi  rivojlanayotgan  uslublardan  hisoblanadi.  Fan 

texnika  sohasida  ro'y  bergan  inqilobiy  o'zgarishlar  va  sanoat  va 

transportning  tez  o'sishi,  aholining  ko’payib  borishi,  urbanizatsiya 

xodisasi, shaharlarning  kengaya borishi, shaharlar ta'sirining orta borishi, 

qishloq  xo'jaligida  kimyolashtirishning  kuchli  ta'siri  va  boshqa  hollar,  bir 

tomondan  tabiiy  resurslardan  ko’proq  foydalanishga  olib  kelsa,  ikkinchi 

tomondan  atrof  muhitga  salbiy  ta'sirlarini  ortishiga  olib  keladi.  Natijada 

tabiiy  resurslarning  miqdori  va  sifatiga  putur  eta  boshladi.  Bunday 

munosabatni  bartaraf  etish  hozirgi  kunda  ekologiya  oldiga  qo'yilgan 

birdan-bir  dolzarb  muammodir.  Bu  muhim  masalani  hal  etishning  amaliy 

va ilmiy asosi - tabiatni muhofaza qilishdir. 

TMQ 

fani 

tabiiy 

resurslarning 

antropogen 

dinamikasi 

qonuniyatlarini,  ularning  murakkab  o'zaro  aloqalarini  o'rganadi.  Bu 

dinamikaning  inson  uchun  ahamiyatini  aniqlaydi,  tabiiy  boyliklardan 

ratsional  foydalanishni  asoslab  beradi.  Hozirgi  avlod  va  kelajak  avlod 

uchun muhim bo’lgan tabiiy resusrlarning miqdor va sifat xususiyatlarini  - 

saqlash va tiklash usullarini ishlab chiqarish lozim. 

TMQ  fani  kompleks  fan  bo’lib,  tabiiy  fanlar  ijtimoiy-iqtisodiy  va 

texnika fanlari negizida rivojlanadi. TMQ termini birinchi marta 1913 

---

yilda  TMQ  ga  bagishlangan  1-xalqaro  s'ezddan  song  olimlar  tomonidan 

ishlatila boshlandi. Inson butun mehnat faoliyati davomida tabiat bagrida 

yashab,  unga  ta'sir  etadi.  Va  ozi  uchun  zarur  bo’lgan  barcha  ne'matlarni, 

oziq-ovqat,  kiyim-kechak,  qurilish  materiallari,  energiya  va  mineral 

ashyolar  va  hakozolarni  o'z  mehnat  faoliyati  natijasida  tabiatdan  foyda 

oladi va sarflaydi. Masalan: dunyo bo'yicha hozirgi kunda har xil yoqil g'ilar 

ishlatilishi  tufayli  10,1  ralyard  tonna  sarflanadi.  qishloq  xo'jaligiga  yaroqli 

bo’lgan  tuproqning  70  %,  o'rmonlarning  50%,  chuchuk  daryo 

suvlarining20%, 

biologik 

resurslarning 

70% 

kishilar 

tomonidan 

o'zlashtirilib foydalanilmoqda. Yer yuzida har yili 4 mlyard tonnadan ortiq 

neft,  gaz  2  mlyard  tonnadan  ortiq  komir  yoqilib,  20  mlyard  tonna  har  xil 

ma'danlar  qazib  olinadi.  uning  chang  tozonlari,  zaharli  gazlar,  tutun  -

qurumlari  atrofga  chiqib  uni  ifloslantirmoqda.  Bularning  hammasi 

insonning  tabiatga  ko’rsatgan  ta'sirining  natijasidir.  Shunday  ekan, 

tabiatdan  to’g

A

ri  foydalanish,  tabiat  qonunlari  bilan  hisoblashish  va  unga 

rioya qilish shartdir. Aks holda inson qator salbiy oqibatlarga duch keladi. 

Bugungi  kunda  shunday  oqibatlarga  duch  kelmoqdamiz  ham.  Masalan, 

bundan  3000  yil  ilgari  yer  sharidagi  quriqlik  yuzasi  umumiy  maydonining 

47  %  ni  o'rmonlar  tashkil  qilgan  edi.  Insonning  o'rmonlardan  rejasiz 

ravishda  foydalanishi  natijasida  hozir  uning  miqdori  27%  ga  tushib  qoldi. 

Bu  esa  2  mlyardga  yaqin  unumdor  yerning  Eroziyaga  uchgashiga  sabab 

bo'ldi.  Bu  korsatgich  butun  quriqlik  maydonining  15%  ni  tashkil  qiladi. 

O'zaro  iqtisodiy  yordam  kengashi  (O'lYOK)  ning  tabiatni  muhofaza  qilish 

bo'yicha  1974  yil  tasdiqlangan  dasturiga  binoan  tabiiy  resurslardan 

oqilona foydalanishning quyidagi muammolari o'ta muhimdir.