Reja: Ekologiya fani to’g'risida umumiy ma'lumot

1. 

Atrof  muhitni  muhofaza  qilishning  ijtimoiy-iqtisodiy  tashkiliy 

huquqiy va pedagogik tomoni. 

2. 

TMQ ning gigienik tomoni. 

3.. Atmosferani zararli moddalar bilan ifloslanishdan saqlash. 

4.. Suvni ifloslanishdan saqlash. 

5.  Maishiy-  kommunal,  sanoat,  transport,  qishloq  xo'jalik  chiqindilarini 

va boshqalarni zararsizlantirish va tashlab yuborish masalasi. 

6. 

Yer 

osti boyliklaridan oqilona foydalangan holda atrof- 

---

muhitning  musaffoligini  buzmaslik 

masalasi.  7.  Ekosistema  va 

landshaftlarni muhofaza qilish masalasi. 

8.  Shahar  va  shahar  atrofi  zonasini  rivojlantirishda  va  aholini 

joylashtirishda 

tabiat 

muhofazasi 

hamda 

yon-atrof 

muhitini 

sog'lamlashtirish masalasi. 

9. Shovqin suron va turli xil tebranishlarning oldini olish masalasi. Bundan 

tashqari  bir  qancha  muammolar  dasturda  o'z  aksini  topgan.  Faqatgina 

ularni  izchillik  bilan  hal  qilmoq  darkordir.  Ekologiya  fan  sifatida 

biologiyaning  sohalari  fiziologiya,  genetika,  biofizikaga  asoslanadi. 

Shuningdek, biologiyadan tashqari fizika, ximiya, geologiya, geografiya, 

matematika va boshqa fanlar bilan bog'langan. Ekologik tadqiqotlarning 

samarali  olib  borilishi  natijasida  «Geografik  ekologiya»,  «Kimyoviy 

ekologiya»,  «matematik  ekologiya»  va  boshqa  tushunchalar  joriy 

qilindiki,  ular  ekologiyaning  naqadar  rivojlanayotganligidan  dalolat 

beradi.  Hozirda  inson  o'z  yashash  doirasini  keskin  kengaytirgan,  uning 

qadami  nafaqat  yer  tevarak  atrofidagi  bo'shliqlarga,  balki  uzoq  fazo 

bo'shliqlariga  ham  etib  boradi.  Bu  holat  butunlay  yangi  muammolarni 

keltirib  chiqaradiki,  ular  tibbiyot  ekologiyasi  bilan  yaqindan  bog'liq 

bo’lgan antropo-ekologiyasini o'rganadi. Inson va mashinalarning o'zaro 

munosabatlari  to'g'risidagi  fan  Ergonomika  nomini  olgan  va  mehnat 

muhofazasining bir qismi hisoblanadi. TMQ fanining ham boshqa fanlar 

bilan  o'zaro  aloqadorligi  mavjud.  Hozirgi  kunda  TMQ  ning  ayrim 

muammolari  bilan  geografik,  biologik,  tuproqshunoslik  kabi  qadimiy 

fanlar, 

shuningdek 

ulardan 

ajralib 

chiqqan 

biogeoximiya, 

gidrobiologiya, geogigiena kabi yangi sohalar ham shug’ullanmoqda. 

Ekologiya  va  TMQ  fanlarining  rivojlanish  tarixi  uzoq  o'tmishga 

borib  taqaladi.  Tirik  organizmlar  hayotining  tashqi  muhit  bilan  bog'liqligi 

haqidagi  fikr  qadimdan  malum  bo’lgan.  Antik  davrda  yashagan 

faylusuflarning  asarlarida  hayvonlarning  turli  instiktlari,  baliqlar  va 

qushlarning migratsiyalari, o’simliklarning tashqi qiyofasi, tuproq va iqlim 

sharoitlari  bilan  bog'liqligi,  tabiatni  muhofaza  qilish  haqidagi  malumotlar 

keltiriladi.  Jumladan  O’zbekiston  va  markaziy  Osiyoda  ham  Ekologiya  va 

TMQ bo'yicha olib borilgan ishlar o'zining uzoq tarixiga ega. Orta asrlarda 

yashab ijod etgan olimlardan Muhammad Muso Al- 

---

Xorazmiy,  Abu-nasr  Farobiy,  A.R.Beruniy,  A.A.Ibn  Sino  va  boshqa 

allomalarimiz  ushbu  fanlarning  rivojlanishiga  katta  hissa  qo'shishgan. 

Muhammad  Al-Xorazmiy  847  yilda  «Kitob  surat  al-arz»  degan  asarlarini 

yozgan.  Unda  dunyo  okeanlari,  quruqligi  qitalar,  qutblar,  ekvatorlar, 

gullar,  tog'lar,  daryolar  va  dengizlar,  ko'llar,  o'rmonlar,  shuningdek 

boshqa  tabiiy  resurslar  yerning  asosiy  boyliklari  haqida  ma'lumotlar 

keltirilgan.  A.N.  Farobiy  ham  tabiatshunoslikning  turli  tarmoqlari  bilan 

shug'ullangan  bo'lib  uning  «Kitob  al-xajm  va  al-  miqdor»  ,  «Kitob  al-

mabodi-insonie»  insonning  boshlanishi  haqida  kitob  va  boshqa  asarlari 

bunga  dalil  bo'la  oladi.  Farobiy  tabiiy  va  inson  qo'li  bilan  yaratilgan 

narsalarni  ajratgan.  U  tabiiy  narsalar  tabiat  tomonidan  yaratiladi,  degan 

xulosaga keladi. Tabiatga inson omilining ta'siri katta ekanligini, tabiiy va 

sun'iy tanlash hamda tabiatga ko’rsatiladigan boshqa ta'sirlarni atroflicha 

baholaydi.  Abu  Rayxon  Beruniy  (973-1048)  koinotdagi  hodisalarni 

taraqqiyot  qonunlari  bilan  tushuntirishga  urinadi.  U  erdagi  ba'zi 

hodisalarni  quyoshning  ta'siri  bilan  izohlaydi.  Uningcha,  inson  tabiat 

qoidalariga rioya qilgan holda borliqni ilmiy ravishda to’g'ri o'rgana oladi. 

Beruniy  asarlarida  o'simlik  va  hayvonlarning  biologik  xususiyatlari, 

ularning  tarqalishi  va  xo'jalikdagi  ahamiyati  haqida  malumotlar  topish 

mumkin.  Beruniyning  ilmiy  qarashlari  asosan;  Mineralogiya,  qadimgi 

avlodlardan qolgan yodgorliklar asarida ko’plab uchraydi. 

Beruniyning  «Saydana»nomli  asarida  1116  tur  dori  darmonlarni 

tavsiflagan,  ularning  750  tasi  turli  o’simliklardan,  101  tasi  hayvonlardan, 

107  tasi  minerallardan  olinadi.  Zaxiriddin  Muhammad  Bobur  1483-1530 

ning  g'azallari  har  kimga  manzur.  U  faqat  shoirgina  bo'lmay,  balki 

podshoh,  sarkarda,  tarixchi,  mashshoq,  ovchi,  bog'bon,  sayyox  va 

tabiatshunos ham bo'lgan. «Boburnoma» Boburning eng yirik asari bo'lib, 

asarda  Boburning  ko'rgan  kechirganlari,  yurgan  joylarining  iqlim 

sharoitlari,  tabiati,  boyligi,  odamlari,  urf-odatlari.  hayvonot  va  o’simlik 

olami tasvirlangan. Asar muhim atamalar va toponimik manbalarga boy.  

Bobur  o'z  asarlarida  xar  bir  hududni  ma'lum  bir  tartibda  lasvirlaydi. 

Avvalo  joyning  geografik  o'rni,  so'ngra  qaysi  iqlimga  mansubligi,  har  xil 

shifobaxsh  joylari.  o'simliklari,  hayvonlari,  jumladan  o’zbek  xalqi 

qadimdan ekologik madaniyat merosiga ega ekan. 

---

Ekologiya  fanini  rovojlantirish,  tabiatni  muhofaza  qilishga  doir  amalga 

oshirilayotgan  ishlar  hozirgi  kunda  ham  davom  etayapti.  (Tzbekistonda 

Fanlar  Akademiyasi  qoshida  ish  olib  borgan  botanika,  zoologiya  va 

parazitologiya  institutlari  olimlari  o'simliklar  va  hayvonlar  ekologiyasiga 

bag'ishlangan  ishlarni  olib  bormoqdalar.  O’zbekistonda  ekologik 

yo'nalishdagi  ishlarning  asoschilari  D.N.Qashqarov  va  E.P.Korovinlar 

hisoblanadilar.  Ular  ekologik-ilmiy  tadqiqotlarni  rivojlantirish  va  ekolog 

mutaxassislar  tayyorlash  masalasini  o'rtaga  tashlaydilar  va  uning 

nihoyatda 

zarur 

ekanligini 

ta'kidlaganlar. 

(Tzbekiston 

Fanining 

akademiklari  T.Z.Zoxidov,  A.M.Muhammadiev  muxbir  a'zolaridan 

V.V.Yaxontov,  M.A.Sultonov,  R.O.Olimjonov  kabilar  O'zbekistonda 

hayvonlarni  o'rganish  va  ekologiya  faniga  hissa  qo'shgan  bo'lsalar 

E.P.Korovin,  I.I.Granitov,  V.A.Burigin,  O.X.  Xasanov  kabi  olimlar 

O’zbekiston o’simliklarini o'rgandilar va ekologiya fanini rivojlantirdilar.  

Insonda  tevarak  atrofdagi  muhitni  saqlashga  bo’lgan  extiyoj  qadim 

zamonlarda  vujudga  kelgan.  Shuning  uchun  ham  TMQ  tarixi  insoniyat 

tarixining  ilk  davrlariga  to"g'ri  keladi.  Masalan:  Foydali  hayvonlarni 

ko’plab qirib yuborish ko’pgina xalqlarda o'lim jazosiga sabab bo'lgan, bu 

esa TMQ tarixining boshlanishi edi. Qimmatli hayvonlar ov qilinadigan va 

eyishga  yaroqli  hayvonlar,  yovvoyi  hayvonlar,  o'simliklar  o'sadigan  joylar 

muqaddas deb e'lon qilinib, bu yerda ov qilish va o’simliklarni terish ma'n 

etilgan.  Quldorlik  jamiyatida  o'rmon  va  daraxtlarni  ko'riqlash  haqida 

qonunlar  vujudga  kela  boshlagan.  Qadimgi  Misrda  uy  hayvonlarini 

o'ldirish  zararli  va  gunoh  hisoblanadi.  Ma'n  etilgan  joylarda  baliq  tutish, 

tangri  yerlari  ya'ni  ko’riqxonalardan  hayvonlarni  haydab  ketish  ham 

gunoh hisoblan- gan. Feodalizm davrida tabiatni muhofaza qilish konkret 

shakl oladi. O'z yerlarida ov hayvonlari va boshqa hayvonlarni saqlashdan 

manfaatdor  feodallar  ularni  qo'riqlash  uchun  qonunlar  chiqara  boshladi. 

qonunni  buzgan  kishi  jazolanar  edi.  Bundan  ming  yilcha  oldin  Buxoro 

yaqinida  Shoisabad  ko’rikxonasi  barpo  etilganligi,  atrof  devor  bilan 

uralgan,  ko'riq  ichida  bug'u,  kiyik,  tulki,  ayiq  kabi  yovvoyi  hayvonlar 

yashaganligi haqida tarixchi Narshaxiy yozib qoldirgan. 

Hozirgi  kunga  kelib  ham  TMQ  borasida  bir  qancha  ishlar  amalga 

oshirilmoqda, jumladan: TMQ xalqaro tashkilotlarining tuzulganligi, 

---

 

ko’plab qoriqxona, buyurtmaxonalarining tashkil etilganligi TMQ bo’yicha 

qator qonunlarning joriy etilishi fikrimizningyaqqol dalidir. 

Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar: 

1.  Ekologiya fani qachon vujudga kelgan va nimani o ’rganadi? 

2.  ekologiyaning rivojlanishini qanday bosqicjlarga bo ’ lish mumin?  

3.  ekologiya fani ilmiy tadqiqot ishlarida qanday uslublardan 

foydalanadi? 

4.  O’zbekistonda ekologik bilimlarning asoschilari kimlar?