DENOV TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA INSTITUTI IQTISODIYOT TARMOQLARI VA SOHALARI BO’YICHA ta’lim YO’NALISHI 2-OLIY TA’LIM ( sirtqi) 1-GURUH talabasi: Umurzoqov Odiljon
Fiskal siyosat, uning mohiyati va tashkiliy vositalari
Bozor iqtisodiyotida ishlab chiqarish darajasi, daromad, xarajat va narh kabilar tarixan Qo‘shma Shtatlar biznes sikli deb nomlanuvchi namunada yuqoriga va pastga tebranib turgan. Ba’zi vaqtlarda ishlab chiqarish, daromad va xaraja pasayganda ishsizlik o‘sgan. Boshqa vaqtlarda ishlab chiqarishning, daromadning va xarajatlarning ortiqcha o‘sib ketishi natijasida inflatsiya narh darajasining tezlik bilan o‘sishi yuzaga kelgan.
Iqtisodiy faoliyatning ushbu o‘sish va pasayishlarini yuzaga kelishi xarajatlarda boshlanyich o‘zgarishlar iqtisodiyotda zanjirsimon reksiya boshlab yuboradi. Buning natijasida ko‘payish samarasi yuzaga keladi. Bir iqtisodiy birlik (biznes, isteomolchi, xukumat) xarajatlarining (pastga yoki yuqoriga) o‘zgarishi boshqa birlikning daromadiga ta’sir qiladi. Bu o‘z o‘rnida o‘sha birlikning xarajatlaridagi o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Bu o‘z o‘rnida keyingisiningg daromadiga ta’sir qiladi va bu jarayon butun iqtisodiyotda davom etadi. Yalpi o‘zgarish natijasi boshlanyich o‘zgarishga nisbatan bir necha marotaba kattaroqdir. Iqtisodiy faoliyatning ushbu nobarqaror o‘sishi va pasayishlari og‘ir ehtiyojga va turmush darajasining o‘sishi va pasayishiga olib keladi. 1936 yilda Britaniyalik iqtisodchi Djan Maynard Keyns «Umumiy nazariya»sini nashr qildi.
Bu xukumatlarni xarajatlari va soliq kuchlaridan foydalanishga chorlaydi. Birja sikli va iqtisodiy o‘sishga rabatlantirishi yo‘lga qo‘yish uchun biznes va isteomolchilarning xarajatlari o‘zgarishiga qarshi chiqadi. Keyins iqtisodiyotini qabul qilish bilan, II jahon Urushining oxirida Kongress 1946 yilda Ishsizlik xarakatini guvohi bo‘ldi, ya’ni bu Federal xukumatning barcha amaliy tushunchalaridan foydalanish uchun davom etuvchi siyosati va javobgarligidir. Bu ishchilar, ishlab chiqarishdan va xarid qilish qobiliyatidan maksimal foydalanish uchun amalga oshiriladi. Bu yangi barqarorlashtirish Federal hukumat budjetini maqsadli nobalanslashtirishni o‘ziga jalb etadi, ya’ni ishsizlikni olib keluvchi defitsitning yuqori bo‘lishini (xarajatlarning daromadlardan ortib ketishi) yoki inflatsiyani kamaytirishda ortiqchalikni kelib chiqishini (daromaddan kam sarflash). Bu harakatlarni fiskal siyosati deb nomlanadi.
Bu xukumatlarni xarajatlari va soliq kuchlaridan foydalanishga chorlaydi. Birja sikli va iqtisodiy o‘sishga rabatlantirishi yo‘lga qo‘yish uchun biznes va isteomolchilarning xarajatlari o‘zgarishiga qarshi chiqadi. Keyins iqtisodiyotini qabul qilish bilan, II jahon Urushining oxirida Kongress 1946 yilda Ishsizlik xarakatini guvohi bo‘ldi, ya’ni bu Federal xukumatning barcha amaliy tushunchalaridan foydalanish uchun davom etuvchi siyosati va javobgarligidir. Bu ishchilar, ishlab chiqarishdan va xarid qilish qobiliyatidan maksimal foydalanish uchun amalga oshiriladi. Bu yangi barqarorlashtirish Federal hukumat budjetini maqsadli nobalanslashtirishni o‘ziga jalb etadi, ya’ni ishsizlikni olib keluvchi defitsitning yuqori bo‘lishini (xarajatlarning daromadlardan ortib ketishi) yoki inflatsiyani kamaytirishda ortiqchalikni kelib chiqishini (daromaddan kam sarflash). Bu harakatlarni fiskal siyosati deb nomlanadi.
Fiskal siyosat qarama-qarshiliklarni va kutulmagan natijalarni keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, xukumatga sarf-xarajatlarni oshirib, soliqlarni kamaytirish orqali defitsitni olib kelishiga hamda xarajatlarni ushlab turish va budjet qarorini qabul qiluvchilardan siyosiy masouliyatni ko‘chirishga yo‘l qo‘yishi mumkin (Bu Federal Hukumat defitsitining shiddatli oshishiga hamda katta miqdordagi daromad defitsitiga olib keladi).
Shuningdek, bu davlat soliqdan ortiq sarflangan xarajatlarni qoplash uchun pul qarz olishi keraklini ham anglatadi. Bu olingan qarz millatda jamyarish stavkalarini yuqoriroq bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli tadbirkorlar hamda isteomolchilarning qarz olishi va saflashi, ko‘zda tutilganidek, kamroq bo‘ladi
