Reja: gatda axborotlar va ma’lumotlar

A xborot - bu atrof-muhitdan qabul qilinuvchi (kirish axborotlari), atrof-muhitga chiqariluvchi (boshlang„ich axborotlar) yoki ma‟lum bir tizimning ichki qismida saqlanuvchi ma‟lumotlar yig„indisi hisoblanadi. Axborotlar xujjatlar, chizmalar, rasmlar, matnlar, tovush va yorug„lik signallari, elektr va asab impulslari va hakozo shakllarda mavjud bo„lishi mumkin. Ma‟lumotlar qayd qilinuvchi signallardan tashkil topgan bo„lib, axborotlarning tarkibiy qismi hisoblanadi.
GATga nisbatan tadbiq etishda, axborotlar tushunchasi orqali ob‟ekt haqidagi bizning bilimlarimiz o’lchamini belgilab beruvchi ma‟lumotlar yig„indisi tushiniladi. Barcha holatlarda ob‟ektlarni tavsiflash uchun quyidagilardan foydalaniladi:

• 
  Makonda (fazoda) joylashish holati;
  
• 
  Berilgan nuqtada yoki fazoning berilgan sohasida (ma‟lum vaqt lahzasi davomida) o„ziga xos xossa-xususiyatlari va tavsiflari.
  

1. Makonga oid yoki metrik (makonga oid, geografik, koordinatalarga oid) ma‟lumotlar, ya‟ni bu ma‟lumotlar ob‟ektning makonda joylashish holatini ko„rsatib beruvchi ma‟lumotlar hisoblanadi.
Rus tilida mavjud bo„lgan atamashunoslik lug„atlarida «makonga oid ma’lumotlar» (пространственным данным) ikkita turli xil tushunchalar qayd qilingan [Geoinformatika, 1999; Koshkarev, 2006]. Bu tushunchalardan birinchisi, geoinformatika fan sohasiga tegishli bo„lib, haqiqiy mavjud ob‟ekt haqidagi barcha makonga oid axborotlar keng ma‟noda - o„z tarkibiga raqamli tasvirlar, raqamli xaritalar, geodezik tarmoqlar tayanch punktalari koordinatalari katalogi va boshqalarni qamrab oluvchi so„z hisoblanishi qayd qilingan. Ikkinchi tushuncha GATning axborotlarga oid ta‟minoti bilan bog„liq bo„lib, bunda makonga oid ma‟lumotlar - bu haqiqiy mavjud ob‟ektlar (joy, hudud va boshq.) haqidagi raqamli ma‟lumotlar hisoblanishi qayd qilinadi. Keltirib o„tilgan har ikkala holatdagi «makonga oid ma’lumotlar» tushunchasiga sinonim sifatida - «geografik ma’lumotlar» va «geologik makonga oid ma’lumotlar» atamalaridan foydalaniladi. Biz quyidagi aniqlik kiritishdan foydalanamiz: «Makonga oid ma’lumotlar - bu ob‟ektlarning makonda (fazoda) bir-biriga nisbatan va birinchi va ikkinchisining o„zaro kombinatsiyasi mahsuli hisoblangan, ularning geometriyasiga nisbatan joylashish holatini tavsiflovchi ma‟lumotlar hisoblanadi». Ob‟ektlar nuqtalar, chiziqlar, sohalar va yuza kabi grafik tasvirlar asosida tavsiflanadi. Ob‟ektlarni tavsiflash ob‟ektlar va ularni tashkil qiluvchi tarkibiy qismlarining joylashish koordinatalarini ko„rsatish yo„li bilan amalga oshiriladi.
N uqtali ob’ektlar - X, Y koordinatalar juftligi orqali ifodalanuvchi, har biri makonning (fazo) faqat bitta nuqtasida joylashgan ob‟ektlar hisoblanadi (masalan, daraxt).
C hiziqli ob’ektlar - uzunlik shaklidagi bitta o„lchamlilikka ega bo„lgan, bir o„lchamli tavsifda ifodalanib, bunda ob‟ektning eni berilgan masshtabda ko„rsatilmaydi yoki mavjud emas. Bu ko„rinishdagi ob‟ektlarga - daryolar, ma‟muriy okruglarning chegaralari, relef gorizontallari kabilarni misol sifatida keltirish mumkin.
S ohalar (poligonlar) - koordinatalar juftligi (X, U) to„plami yoki yopiq konturdan tashkil topgan chiziqlar tipidagi ob‟ektlar to„plami orqali ifodalanuvchi, maydonga ega bo„lgan ob‟ektlar hisoblanadi (masalan, ma‟lum bir aniq landshaft, shahar yoki bir butun mintaqani egallovchi hudud).
• Yuzani tavsiflashda maydonga ega bo„lgan ob‟ektlarga qandaydir qiymatlarni qo„shish talab qilinadi. Yuzalarni qayta tiklash boshlang„ich X, Y, Z koordinatalar to„plami bo„yicha, matematik algoritmlardan (interpolyasiya va approksimatsiya) foydalanib amalga oshiriladi.

			IFODALASH
		Nuqtali	Chiziqli	Maydonli
		– Daraxt	– katta toshlar (valun ) zanjiri	x ayvonlar areal
		– aeraport	– temir yo‟l	Daryo – Tarmog’i– daryo xavzasi
		– ifloslanish – kimyoviy dog’ sohasi	– suv ombori	– yer uchastkasi
			– daryo vodiysi	– Sug’orish oqimi

1.2-rasm. GATda ma‟lumotlar tiplari
2. Atribut yoki semantik (grek tilidan tarjima qilinganda - «ifodalovchi» degan ma‟noni anglatadi) ma‟lumotlar - mavzuga oid, atribut ma‟lumotlar hisoblanadi. Bu ma‟lumotlar makon bo„ylab joylashgan ma‟lum bir aniq ob‟ektlar va ularning vaqtga oid ko„rsatkichlari haqida tavsiflovchi axborotlar ko„rinishida ifodalanadi. Bu ko„rinishdagi ma‟lumotlarga misol sifatida - geografik nomlashlar, o„simliklarning tur tarkibi, tuproqlarning tavsiflari va boshqalarni ko„rsatib o„tish mumkin.