Reja: Ilmiy va ilmiy-ommabop matnlar. Ixtisoslikka oid ilmiy matnlarda sohaviy terminlar

Har kuni millionlab matnlar tug'iladi. Virtual sahifalar ko'pchilikni ochib, ular hisobga olinmaydi. Millionlab odamlar o'z hayotlarida sodir bo'lgan voqealar haqida yozadilar, hodisalarni tasvirlaydi, yangiliklar haqida gapiradilar, amaliy ko'rsatmalar tarqatadilar, intervyularni nashr etadilar, latifalarni yozadilar, she'rlar, hikoyalar, romanlar va hatto romanlarni yozadilar. Bu tarmoqdagi insoniyatning faoliyatining to'liq ro'yxati emas, ammo umumiy tarkibiy qism mavjud - har doim ham oz yoki ozroq diqqat bilan tasdiqlangan tuzilmalar mavjud.

MATN TUZILISHI, TURLARI

• 
  Vazifaga qarab, tuzilish elementlari yaratuvchining o'zi tomonidan belgilanadi. Barcha mualliflar buni qanday qilib to'g'ri qilishni bilishmaydi, chunki ba'zi matnlar hatto diagonalda ham to'liq tushuniladi, boshqalar sizni to'xtatib turadi va jumlaga keladigan jumlalarni o'zgartirishga majbur qiladi. Qanday qilib tushunmovchilikning betartibligini bartaraf etish mumkin? Har qanday matnni unda ifodalangan axborotning hajm belgisiga ko’ra minimal matn va maksimal matn tiplariga ajratish mumkin. Badiiy uslubda yozilgan matnda minimal matn deb biror mavzuni yoritishga bag’ishlangan qatralar, xalq donishmandligini ifodalaydigan maqol, metal va aforizmlar, mimiatyuralar, hajviy asarlar, nomalar, she’r va she’riy parchalar, umuman kichik mavzuni qamrab oluvchi bir necha gaplardan iborat butunlik tushuniladi. Matnning ichki tomonini mazmun yaxlitligi, tashqi tomonini esa turli shakldagi bog’lamalar, sintaktik vositalar birlashtirib turadi
  

Makro matn deyilganda keng ko’lamdagi voqealarni yoritish ehtiyoji bilan yuzaga kelgan butunlik nazarda tutiladi. Badiiy uslubda hikoya, qissa roman, epopeya kabi yirik hajmli asarlar makro matnlar hisoblanadi. Bunday matn tarkibid epigraf, so‘zboshi, epilog kabi yordamchi qismlar ham ishtirok etishi mumkin. Ular asar mazmuni va g‘oyasiga, shuningdek mavzuning tanlanishi va yoritilishiga oid ayrim masalalarga qo’shimcha izoh va sharh bo’lib keladi. Makro matn tashqi jihatdan turlicha shakllangan bo’ladi. Matnni hajm belgisiga ko’ra ikkiga ajratamiz: Minimal matn (mikromatn) va maksimal matn (makromatn). Shuni ham aytib o’tish kerakki, ayrim adabiyotlarda matn hajm jihatidan uchga ajratilgan: kichik, o’rta va katta hajmli matnlar. «Telegramma, ma’lumotnoma, ariza, ishonch xati, tushuntirish xati hamda vaqtli matbuotda chiqadigan e’lon va kichik xabarlar kichik hajmdagi matnlar sanaladi. O’rta hajmdagi matnlarga hikoya, qissa, she’r, doston, poemalar kiradi. Katta hajmdagi matnlarga povest, roman, drammatik asarlar, trilogiyalar kiradi.» Lekin bu tarzdagi bo’linish ayrim chalkashliklarni yuzaga chiqaradi. SHunday dostonlar borki, hajm jihatidan romandan katta.

• 
  Makro matn deyilganda keng ko’lamdagi voqealarni yoritish ehtiyoji bilan yuzaga kelgan butunlik nazarda tutiladi. Badiiy uslubda hikoya, qissa roman, epopeya kabi yirik hajmli asarlar makro matnlar hisoblanadi. Bunday matn tarkibid epigraf, so‘zboshi, epilog kabi yordamchi qismlar ham ishtirok etishi mumkin. Ular asar mazmuni va g‘oyasiga, shuningdek mavzuning tanlanishi va yoritilishiga oid ayrim masalalarga qo’shimcha izoh va sharh bo’lib keladi. Makro matn tashqi jihatdan turlicha shakllangan bo’ladi. Matnni hajm belgisiga ko’ra ikkiga ajratamiz: Minimal matn (mikromatn) va maksimal matn (makromatn). Shuni ham aytib o’tish kerakki, ayrim adabiyotlarda matn hajm jihatidan uchga ajratilgan: kichik, o’rta va katta hajmli matnlar. «Telegramma, ma’lumotnoma, ariza, ishonch xati, tushuntirish xati hamda vaqtli matbuotda chiqadigan e’lon va kichik xabarlar kichik hajmdagi matnlar sanaladi. O’rta hajmdagi matnlarga hikoya, qissa, she’r, doston, poemalar kiradi. Katta hajmdagi matnlarga povest, roman, drammatik asarlar, trilogiyalar kiradi.» Lekin bu tarzdagi bo’linish ayrim chalkashliklarni yuzaga chiqaradi. SHunday dostonlar borki, hajm jihatidan romandan katta.