Reja: Insoniyatning madaniy taraqqiyoti tarixida teatrning o‘rni. Qadimgi Yunonistonda teatr rivoji

MADANIY TARAQQIYOTDA XALQ TEATRI VA MILLIY RAQSLARNING O‘RNI
REJA:
1. Insoniyatning madaniy taraqqiyoti tarixida teatrning o‘rni. Qadimgi
Yunonistonda teatr rivoji.
2. O‘zbek teatri tarixiga bir nazar.
3. Raqs san’ati madaniyatning o‘ziga xos, eng go‘zal turi sifatida.
4. Xalq madaniyatining takomillashib borishida teatr va raqs san’atining
o‘rni.
1-masalaning bayoni: Xalq og‘zaki ijodining yana bir serqirra san’at turi – xalq teatridir. Bu folklor turining paydo bulishi ovchilik, dehqonchilik, xalq bayram va boshqa ommaviy marosimlar bilan bog‘liqdir. Bu janrlar hozirgi kunimizgacha taraqqiy etib kelib, o‘zining mavqei bilan xalq san’ati darajasiga ko‘tarilgan.
Agarda biz teatrning paydo bulishi tarixiga bir nazar solsak, u dastlabki davrlarda suz bilan bir katorda kushik, raqs, musika, akrobatika, masxarabozlik va nayrangbozlik, ko‘g‘irchoq uyini va boshka kurinishlar xususida aralash bulgan. Keyinchalik jamiyat tarakkiyoti davomida ijrochi aktyorlar ma’lum sohalar buyicha mutaxassislasha borib, teatr mustakil san’at sifatida ajralib chikkan.
Insoniyatning madaniy taraqqiyoti tarixini antik teatrsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ma’lumki, antik teatr mazmunan xalq hayoti, uning taqdiri bilan bog‘liq ulug‘vor g‘oyalar teatri sifatida dunyoga kelgan edi. Qadimgi Yunonistonda esxil, Sofokl Evripid, Aristofan, Rimda Plavt va Senekalar yangi sahnaviy shakllar, umumlashgan falsafiy, teran badiiy obrazlar orqali el-yurtni jo‘shqin sevish, qadrlash e’tiqodlarini tarannum etdilar. Antik dunyodan bizga badiiy ijodning tragediya, komediya janrlariga oid benihoya go‘zal, badiiy yuksak adabiy namunalar etib keldi.
Qadimgi Yunon madaniyatidagi teatr sohasida tragediya, komediya janrlari paydo bo‘lishi muhim voqea hisoblanadi. Yunon teatri qishloq xo‘jaligi homiysi bo‘lgan Dionis sharafiga o‘tkaziladigan bayramlar vaqtida ijro etiladigan xalq qo‘shiqlari va o‘yinlari asosida vujudga kelgan. Dionis bayramlari toklar, daraxtlar barg chiqargan bahorda va kuzda o‘tkazilgan. «Tragediyalar otasi» Esxil (525-458 y.) 90 dan ortiq tragediya yozgan. Esxil o‘z tragediyalarida afsonaviy voqealardan foydalangan bqlsa, ularda o‘z davrining muhim masalalari keng o‘rin tutgan. Masalan, halok bo‘lib borayotgan matriarxat bilan patriarxat o‘rtasidagi ziddiyatlar masalasiga bag‘ishlangan «Oresteya» trilogiyasi: «Agamemnon», «Xoeforlar» va «Avmenida» asarlaridan iborat. Uning eng mashhur tragediyalari bo‘lsa «Zanjirband Prometey» va «Forslar» dir. «Zanjirband Prometey» asari insonning kuch-qudrati, irodasi buyukligi timsolidir.
Yana bir buyuk tragediya shoirlaridan biri Sofokl (469-406) bo‘lib, u 120 dan ortiq tragediyalar yozgan. Ulardan bizgacha ettitasi etib kelgan, xalos. Afina teatrida dastlab qo‘yilgan «Antigona», «Shoh Edip» asarlari unga shon-shuhrat keltirgan.
Tragediya janri bilan birgalikda komediya janri ham vujudga kelib, rivojlanadi. Komediya janrining otasi Aristofan (450-388) bo‘lib, uning asarlarida sodda, tushunarli, xalq tilida yozilgan va hayotning muhim masalalari, jumladan, tinchlik muammosi aks ettirilgan. Jumladan, uning «Tinchlik», «Ayollar xalq yig‘inida», «Suvoriylar» asarlari o‘z davrida mashhur bo‘lgan.
Ma’naviy madaniyat sohasida rimliklar yunon madaniyatining vorislari hisoblanardilar. Ko‘plab yunon xudolari nomlari o‘zgartirilgan. Chunonchi, Zevs-Yupiterga, Kronos-Saturnga, Poseydon-Neptunga, Afrodita-Venera, Artemida-Dianaga, Afina-Minervaga aylangan.
manbalardir.
Yunon adabiyoti ta’sirida bir qator shoirlar va dramaturglar paydo bo‘ladi. Ular ichida Plavt va Terentsiylarning komediyalari hozirga qadar etib kelgan. Liviy Andronik Gomerning «Odisseya»sini lotin tiliga tarjima qilgan. Bu davr shoirlaridan Lutsiliy turmush mavzulari bo‘yicha she’rlar yozib, o‘ta boylik orqasidan quvuvchi xasislar ustidan kulgan.
Bugungi Evropa tasviriy san’at va me’morligi, teatri va adabiyoti , falsafasi va estetikasi antik dunyoga suyanadi. O‘rta Osiyo xalqlari, jumladan, O‘zbekiston xalqlari ham ellinlar madaniyati va san’atidan baxramand bo‘lganlar. Buni O‘zbekiston tuproqidan topilgan va topilayotgan grek madaniyati va sanatiga oid yoki ular ta’sirida yaratilgan madaniyat yodgorliklarida ko‘rish mumkin.
2-masalaning bayoni: XX asr o‘zbek teatri madaniyatimiz tarixida ro‘y bergan noyob hodisadir. 1914-yili Mahmudxo‘ja Behbudiyning «Padarkush» p’esasi bilan o‘z pardasini ochgan o‘zbek teatri ikki-uch o‘n yillik ichida har bir xalq g‘ururlansa arzigulik teatr sifatida maydonga chiqdi.
O‘zbek teatri jadidchilik harakatining mevasi — ma’rifiy teatr sifatida tug‘ilgan edi.
Birinchi o‘zbek ijodiy jamoasi bo‘lmish «Turon» gruppasining «Nizom»ida teatrning bosh maqsadi a) aholi o‘rtasida sahna ishlari va hayriyaga jiddiy munosabatni rivojlantirish, b) xalq uchun spektakl ko‘rsatish, unga sog‘lom tomosha berish...» deb uqtirilgan edi. Sahna ishini tashkil etgan va uni xalq orasida keng yoygan Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Mahmudxo‘ja Behbudiy singari atoqli ma’rifatparvarning sa’y-harakati bilan bu teatr tez orada xalq madaniy hayotining tarkibiy qismiga aylandi. Sanoqli bir necha yil davomida o‘ttizga yaqin pe’sa yaratildi, aktyorlik va rejissorlik san’atining tub tamoyillariga asos solindi.
Jadid teatri va dramaturgiyasining muhim xususiyati — uning oila hayotini tasvirlash bilan inson qalbiga kirib borish, uni ma’rifiy tarbiyalash va shu orqali jamiyat hayotida avj olib borayotgan milliy uyg‘onish g‘oyalarini tarannum etishda ko‘ringan edi.
Jadid ma’rifatparvarlari yoqqan ma’rifat mash’ali qariyb 1930-yillarga qadar yangi g‘oya va intilishlar bilan teatr hamda dramaturgiyaga kirib kelgan ahli san’at yo‘llarini yoritib turdi.
Shuni ta’kidlash joizki, o‘zbek teatri milliy mahdudlik qobig‘ida o‘ralashib qolmay, balki o‘z taraqqiyoti yo‘lida jahon teatri tajribasini o‘zlashtirib bordi. «Turon» gruppasida boshlangan o‘zga xalqlar dramaturgiyasini sahnalashtirish tajribasi keyinroq, o‘zbek sahnasiga Shiller, Gogol, Shekspir singari dramaturglar asarlarining kirib kelishi bilan davom ettirildi. O‘zbek aktyorlarini 1924-1927-yillari Boku teatr texnikumi va M.Uyg‘ur, Cho‘lpon rahbarligida Moskva teatr studiyasida tahsil ko‘rganliklari ularning kasbiy darajasini oshirishda muhim ahamiyat kasb etdi. Moskvadagi ta’lim davri rus teatrida turlicha uslubiy yo‘nalishlar, izlanishlar avj olgan davrga to‘g‘ri kelgan edi. O‘zbek aktyorlari bu shov-shuvli teatr hayotini astoydil kuzatadilar, o‘rganadilar. Lekin shunisi e’tiborliki, ularga taqlid qilish, uslublarini ko‘r-ko‘rona qabul qilish yo‘lidan bormaydilar. Cho‘lpon «Me’erxold teatri» degan maqolasida, masalan, 1920-yillarda Moskva teatri hayotining yalovbardoriga aylangan bu rejissorning shon-shuhrati haqida ilhom bilan qalam tebratgan bo‘lsa-da, lekin biron joyda unga ergashish, undan andoza olish fikrini olg‘a surmaydi. «Bu teatrning soddaligi biz uchun kerak. Ko‘pchilikka yaqin kelishi biz uchun lozim. Bizning xalq teatri unsurlaridan ba’zilari bu teatrda bor». Ya’ni ulug‘ shoir chet ta’sirlarga nisbatan sezgir, hushyor turishga da’vat etib, faqat o‘zbek xalq teatriga xos «ba’zi unsurlar», «soddalik», «ko‘pchilikka yaqinlik» jihatlarini olish mumkinligi g‘oyasini olg‘a surgan.
Bu o‘zbek teatrining dastlabki davrdanoq o‘z milliyligini asrash yo‘lida qat’iy turganligidan guvohlik beradi. Bir jihatdan, bu ajablanarli emas. Sababi, taqdirlarini teatr va dramaturgiya bilan bog‘lashga ahd qilgan kishilar eski maktab, madrasa ko‘rgan, mumtoz adabiyot, musiqa, xalq teatri ta’sirida bu nafosat olamiga chinakam milliy teatr san’atini barpo etish ezgu istagi bilan kirib kelgan zotlar edi. O‘zbek teatrining asoschilari, xususan, atoqli rejissor va teatr arbobi Mannon Uyg‘ur o‘z atrofiga eng iste’dodli dramaturg va san’atkorlarni uyushtirib, ular bilan ilhombaxsh izlanishlar olib borar ekan, xalqimizning boy ma’naviyatiga mushtarak keladigan zamonaviy teatr barpo etish yo‘lidan borgan edi.
O‘zbek teatrining tug‘ilganiga o‘n yil bo‘lmayoq Abdurauf Fitratning «Chin sevish», «Abulfayzxon», Cho‘lponning «Yorqinoy», Hamza Hakimzodaning komediya va dramalarining yaratilishi, eng qimmatlisi, bu asarlarni ovrupacha drama estetikasi talablari darajasida bo‘lishi shu izlanishlarning mantiqiy natijalari edi.
Musiqali dramadek murakkab sintetik san’at janrining paydo bo‘lishi ham o‘zbek xalqining benihoya boy badiiy merosga egaligi va shu merosni zamonaviy teatr tiliga ko‘chira oluvchi sohibi talantlar borligi bilan bog‘liq edi. Dastlab kichik musiqali sahnalar tarzida ko‘ringan bu janr G‘ulom Zafariyning «Halima», Xurshidning «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun» asarlarining yaratilishi bilan o‘zbek teatrida alohida san’at yo‘nalishi tarzida taraqqiy topdi. Ta’kidlash lozimki, o‘tmishda bu «folklor janr, o‘tkinchi, opera san’atiga o‘tishda ko‘prik vositasi xolos» degan fikr-mulohazalar musiqali drama yo‘liga qanchalik to‘siq bo‘lmasin, u rivojlanishda davom etaverdi. Ham sof drama, ham musiqali drama asarlarini sahnalashtirishga qaratilgan «Musiqali drama va komediya teatri» deb atalgan viloyat teatrlari drama borasida hozirgi Milliy akademik drama teatridan, musiqali drama sohasida 1930-yillarda Respublika musiqa teatri, keyin Muqimiy nomidagi musiqa teatri tajribalariga suyandi va har biri san’atimiz xazinasiga ulush bo‘lib qo‘shilgan badiiy-estetik qadriyatlarni yaratdi.
Chet elliklar Shekspirning «Hamlet», «Otello» kabi asarlarining o‘zbek aktyorlari tomonidan yuqori darajada mujassam etilishidan hayratga tushib so‘z ochar ekanlar, buning asosiy sabablaridan biri, bu spektakllarning bilan bir boshqa teatrlar postanovkasiga o‘xshamasligi, ya’ni ularda Shekspir tt’oyalariga mushtarak tarzda o‘zbekona dunyoqarash va badiiy qadriyatlarning ifoda etilishida deb bilish mumkin. Keng ko‘lamda avj olgan shunday ijodiy jarayonlardan so‘ng Abror Hidoyatov, Shukur Burhonov, Olim Xo‘jaev. Sora eshonto‘raeva kabi o‘nlab yuqori iqtidorli drama ustalari va Lutfixonim Sarimsoqova, Razzoq Hamroev, Mahmudjon G‘ofurov singari ko‘plab musiqali drama ustalarining etishib chiqishi o‘zbek teatrining boshdanoq mustahkam zaminga evrilib, so‘ng jahon teatri tajribalirini ijodiy o‘zlashtirgan holda jadal taraqqiy topishining tabiiy mahsuli ekani o‘z-o‘zidan ayon bo‘ladi.
Mustaqil O‘zbekistonning birinchi PrezidentiIslom Karimov O‘zbek Daviat akademik drama teatrining ochilishi marosimida (2002-yilning 30-avgustida) so‘zlagan nutqida: Necha yillar davomida o‘zining beqiyos san’ati va mahorati, klassik asarlarning betakror ijrosi bilan bu teatr nafaqat milliy san’atimiz muxlislarini, balki dunyodagi manaman degan teatrlarning mashhur rejissor va aktyorlarini, ularning eng nozikta’b teatrshunos va mutaxassislarini ham hayratda qoldirgani ma’lum», — der ekan, mutlaqo haq edi. Prezidentimizning bu nutqi o‘zbek teatri tarixni anglash va uning keyingi rivojida katta ahamiyatga egadir. «Bugun, Vatanimiz, yurtimiz XXI asrga qadam qo‘yib, o‘zining buyuk kelajagi sari intilayotgan, bu yo‘dagi barcha harakatlarimiz imon-e’tiqod tuyg‘usi bilan yo‘g‘rilib, kuchayib borayotgan bir paytda, — deb uqtirdi Prezident, — o‘z tarixiy ildizlarimizni, shu jumladan, san’atimiz, milliy teatrimiz tarixini chuqur anglash, undan saboq olish haqida gapirishimiz har jihatdan o‘rinli bo‘ladi, deb o‘ylayman». Bu da’vatkorona so‘zlar teatr haqidagi ilm-fanni rivojlantirishda ham alohida qimmatga ega.
O‘zbek teatrining rivojlanishi davomida uni o‘rganish, tadqiq etishga qaratilgan alohida ilm sohasi — teatr tanqidchiligi va teatrshunoslik fani tarkib topdi. M.Uyg‘ur nomidagi San’at institutidan oliy malakali teatrshunos kadrlarning etishib chiqishi bilan, 1950-yillardan e’tiboran o‘zbek tcatrining o‘tmishi va zamonaviy jarayonini ilmiy o‘rganishda yangi davr boshlandi. O‘zbek teatrining alohida davrlari, aktyorlik, rejissorlik san’ati muammolari, aktyor va rejissorlarning ijodiy yo‘llari haqida o‘nlab monografiyalar, kitoblar chop etildi. Akademik M. Rahmonovning ikki jilddan iborat «Hamza nomli O‘zbek Davlat akademik drama teatri tarixi» (2001-y.), «Istiqlol va milliy teatr» (2001-y.) maqolalar to‘plami, M. Qodirovning «Tomosha san’ati o‘tmishidan lavhalar» (1993-y.), Sh. Rizaevning «Jadid dramasi» (1997-y.), T. Islornovning «Tarix va sahna» (1998-y.), T. Tursunovning «O‘zbek teatri tarixi» (2002-y.) dasturiy qo‘llanmasi teatrshunoslik ilmining keyingi yillar mahsuli hisoblanadi.
«Milliy teatrimiz tarixini chuqur anglash» haqida so‘z borayotgan ekan, teatrshunoslik fani oldida uning ayrim muammolari bo‘yicha ilmiy monografiyalar qatori darslik va o‘quv qo‘llanmalari yaratish dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda. Taassufki, hozirga qadar oliy o‘quv yurtlari, litsey va kollejlar talabalari uchun mo‘ljallangan qo‘llanmalar yaratilganicha yo‘q. Qo‘lingizdagi qo‘llanma shu yo‘nalishdagi ilk izlanish hisoblanadi.
O‘zbek milliy teatr san’atining yaratilishi va rivojlanishi uzoq asrlarga kelib taqaladi. Akademik Mamajon Rahmonov o‘zining ilmiy izlanishlarida O‘rta Osiyoda aynan, yurtimizda teatr elementlari eramizdan oldin III-I asrlarda dunyoga kelganligini isbotlab bergan. Topilgan arxeologik ashyolar, xususan, sopol parchalari, ayollarning turli bezaklariga chizib qoldirilgan suratlarda hatto, Evripid tragediyalarining qahramonlari va voqealari ham tasvirlanganligi isbotlangan. Lekin bu dramaturgning tragik asarlari qaerda o‘ynalgan va sahnalashtirilgan? Respublikamizda Yunon amfiteatriga o‘xshagan binolar mavjud edimi? Surxondaryo vohasida, Termiz shahri yonida (avvalgi Oy-xonim shahri) eramizdan avvalgi III-I asrlarda bunyod etilgan amfiteatr qoldiqlari topilgach, bu savollar oydinlashdi. Shu bilan birga, qiziqchi – masxaraboz aktyorlarining niqoblari va ularning kichkina-kichkina haykalchalari (statuetka)ning Samarqandning Afrosiyob tumanida topilganligi mamlakatimiz xududida an’anaviy xalq tomosha san’atiga asoslangan maydon tomoshalari ham mavjud bo‘lganligini ko‘rsatadi. Bu san’at turi tobora rivojlana borib, asrlar davomida asta sekin o‘zbek xalqining urf-odatlari, rasm-rusumlari bilan bog‘lanib ketdi.
Xalqimiz tarixida ko‘g‘irchoqbozlik teatri keng rivojlanib kelganligi haqida teatrshunos olimlarimiz (M. Raxmonov, M. Qodirov va boshkalar) asoslashib, xalq ko‘g‘irchoq teatri, ko‘g‘irchoqlarning ko‘rinishi, ularni o‘ynatish sistemasiga ko‘ra xilma – xil, shu bilan birga ularda ko‘proq ertak, afsona va boshqalar saxnalashtirilganligi haqida ma’lumot beradilar (Raxmonov M. "O‘zbek teatri tarixi"» T. 1968 yil. Kodirov M. "O‘zbek teatri an’analari"» T. 1976 yil).
Xalq teatri keng ma’noda professional bo‘lmasa-da, aktyorlari malakali, iste’dodli kishilar bo‘lgan. Xalq aktyorlari yolg‘iz yoki guruhlarga, to‘dalarga birlashib, uyushgan holda shaharma-shahar, qishloqma-qishloq yurib, to‘y, sayl va boshka ko‘rinishdagi xalq ommaviy tadbirlarda biror sahnasiz ochiq maydonlarda o‘z san’atlarini namoyish etganlar. Ularning repertuaridan folklorga asoslangan pesalar keyinchalik turli adabiy asarlarning xalq teatriga moslashtirilgan turli variantlari o‘rin olgan.
Shunday kilib, xalq teatr san’ati folklor janrining tarkibiy qismi ekanligini ko‘rib chiqish bilan o‘tmishdagi ajdodlarimiz, xalqimizning rivojlangan etnomadaniyati asosiy o‘rinlarni egallab kelganligini ko‘ramiz.
Teatr san’atining masxarabozlik va qiziqchilik hamda qo‘g‘irchoq o‘yinlaridan iborat turlari Evropa uslubidagi teatr rivojlanishiga ham katta turtki bergan. XIX asrning oxiri - XX asrning boshlarida Turkiston hududiga Evropa shaklidagi teatr kirib kela boshlagan. Ma’rifatchilar Zokirjon Furqat, Ahmad Donish, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Mannon Uyg‘ur, Abdurauf Fitrat, Cho‘lpon va Hamza Hakimzoda Niyoziylar yangi shakldagi teatrning asoschilaridan bo‘ldilar.
1911 yili Mahmudxo‘ja Behbudiyning (1875-1919) "Padarkush" nomli dramasi dunyoga keldi. 1914 yilning 15 yanvarida Samarqand shahrining «Xalq uyi»da sahna yo‘zini ko‘rdi, so‘ngra fevral oyida Toshkentda Abdulla Avloniyning "Turon" truppasida sahnalashtiriladi. Hozirgi O‘zbek Milliy akademik drama teatri aynan shu kuni dunyoga keladi.
Ushbu teatr faoliyatini rivojlantirishda va mustahkamlashda Mannon Uyg‘ur bilan bir qatorda taniqli aktyorlar Abror Hidoyatov, Ma’suma Qorieva, Sora eshonto‘raeva, Zamira Hidoyatova, Mariya Kuznetsova, Sa’dixon Tabibullaev, Sharif Qayumov, Olim Xo‘jaev, Shukur Burhonov, Nabi Rahimov va boshqa zabardast san’atkorlarning xizmatlari katta. Ular zamonaviy o‘zbek teatr san’atining poydevorini yaratdilar.
Bugungi kunda Toshkent shahri, qoraqalpog‘iston Respublikasi va barcha viloyatlarda ja’mi 37 ta davlat teatri mavjud bo‘lib, ularda har yili 120-150 tagacha yangi original sahna asarlari yaratiladi. Shu jumladan, Toshkent shahrida 10 ta teatr va 1 ta "Diydor" teatr-studiyasi mavjud. Shuningdek, Respublikamizda "Ilhom", "Aladin", "Turon", "Muloqot", "Eski machit" singari ko‘plab nodavlat teatr-studiyalari hamda havaskorlik jamoalari mavjud bo‘lib, ularda teatr san’atining barcha janr va yo‘nalishlarida qizg‘in ijodiy jarayon davom etmoqda.
3-masalaning bayoni: San’at tizimida raqs san’ati ham muhim o‘rin tutadi. Xalqimizning qadimgi san’at turlaridan hisoblangan xalq raqsi o‘zining tarixida folklor ijodiyotining erkin namunasi bulib xizmat qilib kelmoqda. Raqs qadim zamonlarda vujudga kelgan bo‘lib, dastavval u maishiy turmush bilan bog‘langan ov, jang, e’tiqod timsollari edi. Raqs qadimgi odamlarni birlashtirishga, uyushtirishga hissa qo‘shgan bo‘lib, uning bu xususiyatlari hozirgi kunda ham xalq raqslarida saqlanib qolgan.
Agarda biz raqs san’atining tarixiga bir nazar tashlasak, dastlabki raqslar kishilarni hayvonot va tabiat kuzatilishini aks ettirgan. Ovchilik, chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi xalqlarning raqslari yovvoyi va uy hayvonlari, qushlarni hatti – harakati, qiliqlariga taqlidan yaratilgan. Masalan, Indoneziyada – Penchak (yulbars), Yokutlarda – Ayik, Pomirlarda – Burgut, Xitoy va Xindlarda – Tovus, Ruslarda – Turna, g‘ozcha raqslarni ko‘rsatish mumkin. Qishloq xo‘jalik mehnati bilan bog‘liq bo‘lgan raqslar ichida latishlarda terimchilar, guchullarda o‘tin yoruvchilar, beloruslarda esa, zig‘irkorlik va hokazo.
Raqs ixtisoslashgan badiiy faoliyatning nozik va murakkab ko‘rinishiga, kasb-koriga aylangan bugungi kunda u san’at turlari bilan hakorlikda amal qiladi. Raqs musiqasiz namoyon bo‘la olmaydi. Musiqa raqs to‘qimasidan joy olib, uning his-tuyg‘uga ta’sir etish tizimini belgilab beradi.
Raqs san’ati teatr bilan ham chambarchas bog‘liq, u tomoshali teatr san’atining muhim belgilarini o‘zida mujassamlashtirgan holda badiiy qiyofalar yaratadi.
Raqs uchun inson tanasining mayin-egiluvchanligi asosiy omildir. Raqsni inson tanasining musiqaviy ifodali harakatlari san’ati, deyish mumkin. Zero, inson tanasining raqs vositasida nafis-mayin harakatini ifodalash imkoniyati uning badiiy qiyofasi, «tili» asosidir. Musiqa-tovushlar ohangdorligi bo‘lsa, raqs-ohangdor va qoidalashgan harakatdir. U ohangli va qoidali harakatlar vositasi orqali inson ichki dunyosini, uning eng nozik va chuqur kechinmalarini aks ettiradi. Raqsda ifoda ustun darajada namoyon bo‘ladi. Tasviriy tomon unga bo‘ysunadi. Tasvir raqsda imo-ishora (pantomima) ko‘rinishida aks etadi. Imo-ishora san’ati mustaqil maqomga ham ega bo‘lib, raqs to‘qimasiga uzviy bog‘lanadi. Raqsda imo-ishoraning ortiqcha o‘rin olishi raqsning estetik imkoniyatlarini, ba’zan raqs qiyofaliligini pasaytiradi.
Hunarmandchilik sohasi bilan ham yuzaga kelgan raqslar mavjud, ular ukraincha bondarg‘, nemischa shishapuvlovchilar, kareyslarda esa to‘quvchilar va nihoyat bizning xalqimizda esa chevarlar, kashtachilar, do‘ppiduzlar va boshqalar mehnat turlariga mansub bulgan raqslar mavjuddir.
Xalqimizda marosim raqslari ham bulgan. Kishilar raqsning sehr kuchiga kelishgan, natijada Tangriga sig‘inish, yomon jinlarni haydash va hokazolar. Har bir xalqda o‘z raqs an’analari mavjud bo‘lganligi kabi o‘zbek raqslarida qahramonlikni, bahodirlarning jang maydonlaridagi kurashini, qilich va kamon, nayza bilan harakatdagi holatini ko‘rsatuvchi yigitlar ijrosidagi raqsimiz mavjuddir. Bunday raqslar hozirgi kunimizda ham sahna-ekstradalarida namoyish etib kelmokda.
Raqslar o‘z mazmuni va ko‘rinishi bilan harakatlar bilan bog‘liqdir. Masalan, bu harakatlar G‘arbiy Evropada oyoq harakatlariga asoslansa, Sharkda va O‘rta Osiyo raqslarida esa diqqat qo‘l va tana harakatlariga beriladi.
Uzbekistonda raqs san’atining ravnak topishi bilan birga yangicha sahnaviy shakl – xalq ansambllari paydo bo‘la boshladi.
Uzbekiston zaminida yashagan xalqlarning taqlidiy va ommaviy raqslari qadimdan mavjud bo‘lganligi haqida ham san’atshunos olimlarimizning tadqiqotlarida o‘z aksini topgan (L.Avdeeva «Tansevalnoe iskusstva Uzbekistana».T. 1960g. ,R. Karimova «Xorazmcha raqs» T. 1975 y. , «Buxorocha raqs». T. 1977 y.) Birok xotin – kizlar orasida ko‘prok yakka raqs asosiy o‘rin egallagan.
Milliy raqs san’atimizning rivojiga katta hissa kushgan ustoz san’atkorlarimiz Usta Olim Komilov, Yusufjon qiziq Shakarjonov, Tamaraxonim, Mukarama Turg‘unboeva hamda zamonamizning buyuk artisti Muhiddin Kori Yokubov boshchiligida va raxnamoligida tashkil topgan Uzbek davlat kontsert – etnografik truppasi (1926 yil), birinchi o‘zbek ashula va raqs ansambli (1937 yil), hozirda «Shodlik» nomidagi jamoa «Baxor» raqs ansambli (1957 yil), «Lazgi» (1968 yil) ansambli va boshqalar bugungi kunda erkin va betakror raqslari bilan o‘zbek raqs san’atini butun jaxonga namoyish etib kelmokdalar.
Hozirgi zamon raqsi bir necha ko‘rinishlarga ega; xalq va bazm raqslari, sahna raqslari, akrobatik, vaznli, imo-ishorali raqslar va boshqalar. Xalq raqslari bir vaqtning o‘zida ham san’at turi, ham faoliyat turi tarzida namoyon bo‘ladilar. Sahna raqslarida ba’zan tasviriy tomon ham alohida ahamiyat kasb etadi. Ovrupo raqs san’atining oliy ko‘rinishi balet raqsi hisoblanadi. Baletda raqs teatr va dramaturgiya (libretto) bilan tarkibiy birlikni tashkil qiladi. Balet bir vaqtda ham raqs turi, ham sahna asaridir. Balet badiiy qorishmaning eng murakkab xili hisoblanadi va unda musiqa hamda raqs kuchi mujassamlashgan bo‘ladi.
Ifodali san’at tizimida raqs san’ati ham muhim o‘rin tutadi. Raqs qadim zamonlarda vujudga kelgan bo‘lib, dastavval u maishiy turmush bilan bog‘langan ov, jang, e’tiqod timsollari edi. Raqs qadimgi odamlarni birlashtirishga, uyushtirishga hissa qo‘shgan bo‘lib, uning bu xususiyatlari hozirgi kunda ham xalq raqslarida saqlanib qolgan.
Raqs ixtisoslashgan badiiy faoliyatning nozik va murakkab ko‘rinishiga, kasb-koriga aylangan bugungi kunda u san’at turlari bilan hakorlikda amal qiladi. Raqs musiqasiz namoyon bo‘la olmaydi. Musiqa raqs to‘qimasidan joy olib, uning his-tuyg‘uga ta’sir etish tizimini belgilab beradi.
Raqs san’ati teatr bilan ham chambarchas bog‘liq, u tomoshali teatr san’atining muhim belgilarini o‘zida mujassamlashtirgan holda badiiy qiyofalar yaratadi.
Raqs uchun inson tanasining mayin-egiluvchanligi asosiy omildir. Raqsni inson tanasining musiqaviy ifodali harakatlari san’ati, deyish mumkin. Zero, inson tanasining raqs vositasida nafis-mayin harakatini ifodalash imkoniyati uning badiiy qiyofasi, «tili» asosidir. Musiqa-tovushlar ohangdorligi bo‘lsa, raqs-ohangdor va qoidalashgan harakatdir. U ohangli va qoidali harakatlar vositasi orqali inson ichki dunyosini, uning eng nozik va chuqur kechinmalarini aks ettiradi. Raqsda ifoda ustun darajada namoyon bo‘ladi. Tasviriy tomon unga bo‘ysunadi. Tasvir raqsda imo-ishora (pantomima) ko‘rinishida aks etadi. Imo-ishora san’ati mustaqil maqomga ham ega bo‘lib, raqs to‘qimasiga uzviy bog‘lanadi. Raqsda imo-ishoraning ortiqcha o‘rin olishi raqsning estetik imkoniyatlarini, ba’zan raqs qiyofaliligini pasaytiradi.
Hozirgi zamon raqsi bir necha ko‘rinishlarga ega; xalq va bazm raqslari, sahna raqslari, akrobatik, vaznli, imo-ishorali raqslar va boshqalar. Xalq raqslari bir vaqtning o‘zida ham san’at turi, ham faoliyat turi tarzida namoyon bo‘ladilar. Sahna raqslarida ba’zan tasviriy tomon ham alohida ahamiyat kasb etadi. Evropa raqs san’atining oliy ko‘rinishi balet raqsi hisoblanadi. Baletda raqs teatr va dramaturgiya (libretto) bilan tarkibiy birlikni tashkil qiladi. Balet bir vaqtda ham raqs turi, ham sahna asaridir. Balet badiiy qorishmaning eng murakkab xili hisoblanadi va unda musiqa hamda raqs kuchi mujassamlashgan bo‘ladi.
4-masalaning bayoni: Xalq madaniyatining takomillashib borishida, yosh avlodni ezgu g‘oyalar asosida tarbiyalash, ularni ona Vatan va el manfaati yo‘lida fidoyilik va insoniylik fazilatlari ruhida kamol toptirishda, tabiiyki, san’atning ta’sirchan vositalari – teatr va raqs san’atining ahamiyati beqiyos.
Xususan, raqs san’ati o‘zbek milliy etnomadaniyatining tarkibiy qismi bulib o‘tmishdan hozirgi kunimizgacha an’anaviy milliy xususiyatlarini saqlagan xolda, ma’lum bir sifatlarda bu san’at qirralarini yanada yangicha uslub va ko‘rinishlarda namoyish etib, yanada boyitib xalqimizning ma’naviy hamda madaniy merosini kelajak avlod uchun etkazishga xizmat qilmoqda. Bizningcha, bu san’atdan bahramand bo‘lmagan, umrida biror bir marotaba raqsga qo‘l cho‘zmagan, qomatini go‘zal bir sifatga keltirishga intilmagan ixlosmand, yosh iste’dod bo‘lmasa kerak. Albatta bu niyat barchamizga mansubdir. Chunki xalqimizning biror ommaviy tadbiri, bayrami, kechasi raqs nafosatisiz o‘tkazilmagan.
Shuningdek, teatr ham azal-azaldan insonlarga ma’naviy ozuqa berib kelayotgan ma’naviyat maskanidir. Chunki, dramadagi ko‘tarilgan g‘oya, hayotdan olingan turfa xil fe’l-atvorlar, davrning yutuq va kamchiliklari, haqiqat va ezgulik uchun kurash, sevgi va sadoqat… Bularning hamma-hammasi, ya’ni dramaturg, rejissyor, aktyorlar mehnati bir erga jam bo‘lib, odamga ma’lum bir ma’noda ma’naviy ozuqa beradi. Teatr hech qachon o‘lmaydigan soha. To‘g‘ri, hozir texnika va rivojlanish asri deymiz. Hohlagan odam xohlagan kinosini istagan vaqtida ko‘rish imkoniga ega. Bugungi kunda, internet orqali dunyoning xohlagan burchagi bilan bog‘lanib, ma’lumot olishi, vaqtini mazmunli o‘tkazishi mumkin. Ammo har narsaning o‘z o‘rni bor. Televizorning ham, videoning ham, internetning ham. Hech biri teatr, ya’ni aktyorlar ijrosida namoyish etiladigan sahna asarining o‘rnini bosa olmaydi.
Mustaqil O‘zbekistonning birinchi Prezidenti Islom Karimovning 2010 yil 30 avgustda “Buxoro madaniy markazi” majmuida viloyat musiqali drama teatri ochilishida ta’kidlaganidek, “Yoshlarni to‘g‘ri yo‘lga boshlashda pand-nasihat bilan kifoyalanib bo‘lmaydi. Ezgulikni, yurtparvarlikni, insoniy fazilatlarni kamol toptirishga xizmat qiladigan amaliy ishlar qilish kerak. Ana shunday amaliy tarbiya omillaridan biri teatrdir. Teatr davr bilan hamnafas yashayotgan, hayot sinovlarida toblangan fidoyi insonlar haqida hikoya qiluvchi asarlarni sahnaga olib chiqishi zarur. Bunday asarlar yoshlarda nafosat tarbiyasini shakllantiradi. Shu o‘rinda savol tug‘iladi: Nafosat tarbiyasi o‘zi nima?
Nafosat tarbiyasi- borliqdagi va sa’natdagi go‘zallikni tushunish, ulardan zavqlanish va uni yaratishga intilishni tarkib toptirish.
Inson har doim go‘zallikka intiladi,undan ma’naviy ozuqa oladi. O‘z hayotini, faoliyatini, turmush sharoitini ,o‘zini o‘rab turgan atrof-muhitni go‘zalroq bo‘lishiga harakat qiladi.Bu hol o‘z navbatida uning didini, nozik xis-tuyg‘ularini shakllantiradi.
Nafosat tarbiyasi har bir davrda,har bir xalqda turlicha bo‘lsada,uni amalga oshirishning asosiy vositalari,tabia go‘zalligi,badiy ijod namunalari hamda inson shaxsiyatidagi go‘zallikni sanab o‘tadi.Bu vositalar bir-birini to‘ldirib, boyitib beradi.
Barchasidan to‘la bahramand bo‘lgan kishining ma’naviy boy, yuksak didli bo‘lsagina zavqli hayot kechirishi mumkin.
Nafosat tarbiyasi ayrim pedagogik adabiyotlarda badiy tarbiya deb nomlanib, o‘z ichiga qator san’at turlari kabi qo‘shiq va raqs san’atini,teatr va kino san’atini ham oladi.
Bu san’at turlarining yoshlarga nafosat tarbiyasi berishdagi imkoniyatlari cheksizdir. Ayrim san’at asarlarining qiymati dunyoviy boyliklarda nihoyat darajada ustun turganidek, teatr va raqs san’ati ham ham odamlarning ma’naviy boyishlarida tengi yo‘q ta’sir kuchiga egadir. 
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar
Teatr, raqs san’ati, tragediya, komediya janrlari, yunon teatri, antik teatr, qo‘shiq, raqs, musiqa, akrobatika, masxarabozlik va nayrangbozlik, ko‘g‘irchoq teatri, drama, ma’rifiy teatr, jadid teatri va dramaturgiyasi, musiqali drama, nafosat tarbiyasi, xalq va bazm raqslari, sahna raqslari, vaznli, imo-ishorali raqslar.

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:

Insoniyatning madaniy taraqqiyoti tarixida teatrning qanday o‘rni bor?
Antik teatr haqida nimalarni bilasiz?
Qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rim teatrlari haqida gapirib bering...
Birinchi o‘zbek teatri qachon paydo bo‘lgan?
Teatr janrlari haqida nimalarni bilasiz?
Raqs san’atinining o‘ziga xosligi nimada?
Xalq madaniyatining takomillashib borishida teatr va raqs san’atining o‘rni qanday?
Nafosat tarbiyasi deganda nimani tushunasitz?

Mavzuga oid adabiyotlar:

1. Adabiyot va san’at, madaniyatni rivojlantirish – xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir. //Prezident Shavkat Mirziyoyevning О‘zbekiston ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi ma’ruzasi.2017 yil 3- avgust.
2. Karimov I. Yuksak ma’naviyat engilmas kuch. ­–T.: Ma’naviyat, 2008.
3. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. "Muloqot" 11. 5-son. 1998.
4. Karimov.I. A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid:barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: O‘zbekiston,1997.
Aminjonova I E. Qadimiy yodgorliklar qissasi. T. 1968.
Ashirov A. Atadjanov Sh. Etnologiya. T. 2007.
Ashirov A. O‘zbek xalqining qadimiy e’tiqod va marosimlari. T. 2007.
www.tdpu.uz.
www.ma’naviyat.uz.
www.edu.uz.