Reja: Iqtisodiy muammolarni aniqlash va misollar keltirish: iste’molchi, ishchi kuchi, biznes-sektor va davlat

1-MAVZU. IQTISODIYOTGA KIRISH.

REJA:

1. 
   Iqtisodiy muammolarni aniqlash va misollar keltirish: iste’molchi, ishchi kuchi, biznes-sektor va davlat.
   
2. 
   Natural maxsulotlari va real maxsulotlar o’rtasidagi farq.
   
3. 
   Ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash, iste’mol jarayonlari
   
4. 
   Ehtiyojlarning mazmuni va ularning turkumlanishi.
   
5. 
   Ehtiyojlarning o’sib borishi konuni.
   
6. 
   Iqtisodiy resurslarning mazmuni va turkumlanishi.
   
7. 
   Iqtisodiy resurslar va ehtayojlarning qondirilish darajasi o’rtasidagi bog’liqlik.
   
8. 
   Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalarning turkumlanishi.
   

Iqtisodiyot - umumiqtisodiy fan, uning predmeti kishilar iqtisodiy xatti-uarakatining shart-sharoiti va konun- koidalaridir. Mazkur fanning metodologik tamoyillari ikti- sodiyotni tizim sifatida urganish, unga noiqtisodiy omillar va tabiiy shart-sharoit, texnologik uzgarishlar ta’sirini nazarda tutish, iqtisodiyotni statistikada emas, balki dinamikada urganishdir.

Ushbu fanda iqtisodiy uodisalarni kuzatish, abstraktsiyalash orkali nazariy xulosa chikarish, nazariy modellar yaratish, pozitiv va normativ usullarni kullash, mikdoriy va sifatli taulilni birlashtirish, oddiy uodisalardan murakkab uodisalarni urganishga utish, iqtisodiyotni uning turli darajalarida urganish kabi usullar kullaniladi. Bu fan uz predmetini urganishda shunday konun va kategoriyalarni kullaydiki, ular umumiqtisodiy va ayrim tizimlarga xos buladi. Fanning funktsiyalari iqtisodiy uodisalarni idrok etish, kishilarga iqtisodiy bilim berish, boshka iqtisodiy fanlarga nazariy asos bulish, shuningdek, iqtisodiy siyosatga oid amaliy tavsiyalar berishdan iborat.
Iqtisodiyot fani predmetiga oid tsarashlar (ta’riflar) tsuyidagicha:
Iqtisodiyot - boylik tugrisidagi fan;
Iqtisodiyot - jamiyatda yuz beradigan iqtisodiy uodisalar, jarayonlar va ularning konun-koidalarini urgatuvchi fan;
Iqtisodiyot - kishilar tomonidan uar-xil tovarlarni (bugdoy, mol gushti, palьto va u.k.) ishlab chikarish maksadida noyob va cheklangan unumli resurslardan (er, ishlab chikarishga muljallangan tovarlar, mexnat, mashinalar) foydala- nish tugrisidagi fan;
Iqtisodiyot - ayirboshlash, pulli bitimlar bilan boglik iqtisodiy faoliyat turlari xakidagi fan;
Iqtisodiyot - ishlab chikarish insonning iste’mol borasida uz vazifalarini kanday bajarayotganligi tugrisidagi fan;
Iqtisodiyot - kishilarning kundalik ishbilar- monlik faoliyati, tirikchilik manbai, uz mablagidan foydalanishi tugrisidagi fan va xk.
Iqtisodiyot fanining vazifalari tsuyidagicha:
iqtisodning sir-asrorlarini urganish, ularni ommaga yetka- zib, iqtisodiy bilim saviyasini oshirish;
boshka iqtisodiy fanlarga ilmiy-uslubiy asos bulib xizmat kilish. Boshka fanlar iqtisodiy nazariya asoslab bergan kategoriya va konunlarga tayangan xolda uz predmetini urganadi. Ayni vaktda nazariya boshka fanlar xulosalariga asoslanib iqtisodiy xodisalarni umumlashtiradi;
amaliy tavsiyalar berish. Bu tavsiyalar umumiqtisodiy siyosatga tegishli buladi. Ular iqtisodiy usishni va uning samaradorligini oshirish, axolini tula ish bilan ta’minlash va uning farovonligini oshirish, iqtisodiyotni barkarorlashtirish va inflyatsiyani bartaraf etish, iqtisodiy integratsiyalash va tashki alokalarni kengaytirish kabi umumiy axamiyatga ega tavsiyalardir.
Iqtisodiyot fanining uslublari:
umumiylik va xususiylikning birligi;
ilmiy abstraktsiya;
tarixiylik va mantikiylikning birligi;
nazariyani ijtimoiy amaliyot bilan boglash;
induktsiya va deduktsiya;
analiz va sintez;
mikdor va sifat taxlilining yaxlitligi.
Iqtisodiyotning doimiy va bosh masalasi - jamiyat extiyojla-
rining cheksizligi va iqtisodiy resurslarning cheklanganligidir.
Iqtisodiyot - turli-tuman iqtisodiy faoliyatlarni, ishlab chikarishning muayyan usulini xamda infratuzilmaviy muassasa- larini yaxlit kilib birlashtiruvchi iqtisodiy tizim.
Iqtisodiy faoliyat - insonlarning moddiy va ma’naviy ne’matlar ishlab chikarish, iste’molchiga yetkazib berish xamda xizmatlar kursatishga karatilgan, bir-biriga bogliklikda amalga oshiriladigan faoliyatlari.
Iqtisodiyotning asosiy muammosi - bu iqtisodiy resurslar cheklangan sharoitda jamiyatning cheksiz extiyojlarini kanday kilib tularok kondirib borish mumkinligi tugrisidagi masaladir.
Iqtisodiyotning asosiy muammosini xal kilish yullari:
iqtisodiy resurslar mikdorini kupaytirish;
resurslar unumdorligini oshirish;
resurslardan foydalanishning turli mukobil variantlaridan eng samaralisini tanlash;
resurslarni samarali uygunlashtirish;
jamiyat extiyojlarini cheklash.
Iqtisodiyot fanining metodologiyasi
Metodologiyaning falsafiy lugatlardagi birinchi talkiniga kura, u biron-bir fanda kullaniladigan tadkikot metod (usul)larining majmui, ikkinchi ma’nosi esa, ilmiy bilish va dunyoni uzgartirish metodi xakidagi ta’limotdir.
Bunday fikr boshka kuplab adabiyotlarda xam uchraydi, ammo metodologiyani metodlarning oddiy yigindisi, deb talkin etish uning tub moxiyatini anglash imkonini bermaydi. SHuningdek, fan metodologiyasini umumfalsafiy (universal), umumiy va xususiy ilmiy metodlarning yigindisi, deb xisoblash xam masalaga yuzaki yondashuvni anglatadi. Ayni vaktda, fan metodologiyasi bilan fanning metodologik funktsiyasi urtasida fark borligini xam yodda tutish lozim. Ba’zi olimlar «metodologiya» tushunchasida vokelikni urganishning xususiy yullari va metodlarini birlashtirishga urinadilar. Yana boshka gurux olimlar metodologiya deganda, vokea va xodisalarni bilishning falsafiy jixatlarini anglaydilar. Uchinchi gurux mualliflar metodologiyani dialektika bilan aynan bir, deydilar. Turtinchi toifa tadkikotchilar metodologiyani falsafaga daxli bulmagan aloxida fan yunalishi, beshinchi gurux mutaxassislar esa, metodologiya metod emas, balki u xakidagi ta’limot, nazariya, fan, deb ta’kidlaydilar. Metodologiyaning aloxida fan deb tan olinishiga ba’zi olimlar karshi chikadilar¹.
Fikrimizcha, metodologiya fan emas, fanning nazariy asosi, ilmiy bilishning poydevoridir.
«Falsafiy entsiklopedik lugat»da ta’kidlanishicha, metodologiya - nazariy va amaliy faoliyatni tashkil etish, kurish printsiplari, usullari tizimi, shuningdek, bu tizim kakidagi ta’limotdir. Professor N. SHermukammedova kam shu yondashuvga asoslanib, «metodologiya - bilish faoliyati yullari kakidagi ta’limot», - deb yozadi.
Metodologiya - bu fan predmetini urganishga kanday ilmiy tamoyillar asosida yondashishni bildiradi. Iqtisodiyot da kishilarning xujalik faoliyati tizimiy yondashuv asosida urganiladi. Bunda yaxlit iqtisodiyot turli bloklarga - kismlarga ajratilib, kar biri alokida urganiladi, ulardan kar biriga xos bulgan xususiyatlar aniklanadi. Masalan, yaxlit bozor resurslar bozori, iste’mol tovarlari bozori va moliya bozorlariga ajratilib urganiladi. Ajratilgan bloklar taklil etilgach, ular faoliyatining shart-sharoiti va belgilari, ular kanday funktsiyani bajarishi aniklanadi. Iqtisodiyotning turli jikatlari takli- lidan sung ular birgalikda karaladi, turli bloklar majmuidan iborat iqtisodiyot yaxlitlikda nima ekanligi, u kanday rivoj- lanishi kursatiladi. Yana bozor misoliga kaytsak, uning kar bir blokining funktsiyalari urganilgach, ular birgalikda yagona bozor sifatida karaladi va bozorning umumiy funktsiyalari ta’rif- lanadi.
Iqtisodiyot da kullanadigan yana bir metodologik yondashuv bu iqtisodiyotni sof emas, boshka, ya’ni gayriiqtisodiy omillar ta’sirini kisobga olgan kolda urganishdir. Iqtisodiyot birlamchi bulgani kolda siyosiy, ijtimoiy, milliy demografik va katto rukiy-axlokiy omillar ta’siriga beriladi. Boshka sokalardagi uzgarishlar iqtisodiyotda kam uz aksini topadi. Jamiyatda tartibsizlik, siyosiy bekarorlik yuzaga kelsa, bu iqtisodiyotning rivojiga putur yetkazadi, chunki kishilar vakimaga tushib ishdan soviy boshlaydilar. Milliy nizolar kam shunday salbiy okibatga olib keladi. Kishilarda rukiy kutarinkilik bulsa, ular iqtisodiy faol buladilar. Aksincha, rukiy tushkunlik ularda befarklikni kosil etib, faollikni sundiradi.
Iqtisodiyot ning yana bir metodologik tamoyili - bu iqtisodiyot va tabiat urtasidagi uzaro boFlanishni kisobga olishdir. Iqtisodiyot tabiatdan tashkarida bulishi mutlako mumkin emas, chunki bu uning moddiy tayanchidir. Tabiatdan olingan resurslardan foydalanmay turib, ishlab chikarishning bulishi mumkin emas. Tabiiy sharoit ishlab chikarishning kanday bulishini belgilab beradi. ^azilma boylik kaerda kup bulsa, shu yerda undirma sanoat, yer yaxshi joyda deukonchilik, yaylovlar kup joyda chorvachilik, urmonzor kup yerda yogochni ishlash sanoati, suvga yakin joyda kemasozlikning rivojlanishi bunga misol.
Iqtisodiyot da iqtisodiyotning tabiatga kayta ta’siri uam uisobga olinadi. Tartibsiz iqtisodiy faoliyat tabiatga putur yetkazadi, undagi ekologik muvozanatni buzadi, ekologik xatarni yuzaga keltirishi mumkin, bu bilan iqtisodiyotning tabiiy tayanchi darz ketadi. Mana shu muammo uam nazariyada uning predmeti nuktai nazaridan taulil etiladi.
Iqtisodiyot ning yana bir metodologik tamal toshi - bu iqtisodiyotni statikada (turib kolgan uolatda) emas, balki dinamikaga (rivojlanishga) asoslanib urganishdir. Bu bilan iqtisodiy uodisalarning kelib chikish sabablari, undagi uzgarishlar kanday borishi bilib olinadi. Iqtisodiyotning rivojlanishiga xos bulgan tendentsiyalar (moyillik) aniklanadi. Bular nimaga olib kelishi va shunga kura xujalik faoliyatini kelajakda kanday tashkil etish kerakligi aniklanadi.
Mazkur fan iqtisodiyotga xos konun-koidalarning ob’ektiv bulishidan, kishilar ularni uz bilganicha bekor kila olmasligidan, lekin ularni anglab yetgan uolda ular talabiga moslashib faoliyat kursata olishlaridan kelib chikadi.
Nazariyadagi boshka bir metodologik tamoyil bu iqtisodiyotni texnologik uzgarishlarni uisobga olib urganishdir. Texnolo- giyaning uzi Iqtisodiyot ning predmeti emas, shu bois uni texnikaviy fanlar urganadi. Ammo texnologiya iqtisodiyotning moddiy asosi bulganidan, undagi jiddiy uzgarishlar iqtisodiy faoliyatni tubdan yangilab yuboradi. Mana shu narsani nazariya e’tibordan kochirmaydi. Masalan, nazariyada «Katta tsikllar - katta tulkinlar» degan tushunchalar borki, bular texnologiyadagi katta burilishning iqtisodiyotga ta’sirini nazarda tutadi. Mutlako yangi texnologiya paydo bulishi bilan iqtisodiyot rivojida yangi davr - katta tsikl boshlanadi, bu odatda 50-60 yil davom etadi. Mana shularni nazariya taulil etadi.
Taulil uslublari. Iqtisodiyot predmetini urga- nishda idrok etishning ikki boskichi kullaniladi.
Birinchi boskich kuzatish boskich uisoblanadi. Bu boskichda iqtisodiyotga oid ma’lumotlar tuplanadi, ular boshka noiqtisodiy ma’lumotlardan ajratib olinadi. Ularga dastlabki tarzda umumiy bauo beriladi va uali sinab kurilmagan xulosa - gipoteza olga suriladi.
Ikkinchi boskichda gipotezalar boshka ma’lumotlarni urgangan uolda sinab kuriladi, ular tasdiklansa, kabul kilinadi, ular asosida nazariy konun-koidalar ta’riflanadi,
Nazariy xulosa amaliyot bilan solishtirib kuriladi. Agar real iqtisodiy uayot nazariy koidani doimo tasdiklab tursa, demak, u tugri bulib chikadi. Agar aytilgan uodisa kisman tasdiklansa yoki tasdiklanmasa, ta’riflangan koidani kaytadan kurish, zarur bulsa, tuldirish yoxud undan tamomila voz kechish kerak buladi.
Iqtisodiyot tabiiy fanlardan farklirok uz xulosalarini laboratoriyadagi tajriba yoki tabiatdagi sinovlar yordamida tekshirib kura olmaydi. Agar nazariyada iqtisodiy bekarorlik buladi, uning belgilari ishlab chikarishning pasayishi, ishsizlik va inflyatsiya deb karalsa, uni tasdiklash uchun tajriba yoki sinov utkazib bulmaydi. Bularni fakat kuzatish, ular uakida ma’lumot tuplash va bu ma’lumotni nazariy umumlashtirish mumkin, xolos.
Nazariyada, tasodifiy yoki juz’iy emas, balki doimo takror- lanib turadigan iqtisodiy uodisalarni anglash uchun abstrak- tsiyalash usuli kullaniladi. Bu usul nazariya uchun asosiy uisoblanadi. Bu usul yordamida iqtisodiy uodisalar ularga ta’sir etuvchi utkinchi va ikkinchi darajali omillardan xoli etib olinadi, ularga nazariy bauo beriladi. Abstraktsiyalashda taxmin usuli kullanadi, ya’ni ma’lum shart-sharoit bulganda nima yuz berishi taxmin etiladi. Masalan, narxning talabga ta’sirini bilish uchun talabga ta’sir etuvchi boshka omillar uzgarmay turibdi deb taxmin kilinadi. SHunday sharoitda narx va talabning uzgarishi kanday bulishi aniklanadi. Boshka bir misol: texnologiyaning meunat unumdorligiga ta’siri aniklanganda narx- navo ishchilarning malakasi, ishlab chikarishning tabiiy sharoiti, tovarlarning sotilib turishi uzgarmaydi deb taxmin kilinadi. Ammo bunday taxmin kilish amalda bor narsalarni vaktincha nazardan kechirib turishni bildiradi. ^ayotda uchramaydigan fantastik uodisalarni, masalan, boshka planetalardan odamsimon jonzotlar keldi yoki kelmadi, deb uech kachon taxmin kilinmaydi.
Abstraktsiyalash asosida mantiliy usul yotadi, bunda mantik yordamida iqtisodiy uodisalarning uzaro boglanishi, ularning umumiyligi va farklari, kelib chikish sabablari va okibatlari aniklanib olinadi.
Abstraktsiyalash - bu iqtisodiyotning nazariy modelini yaratishdir. Lekin model real iqtisodiy vokelikni aks ettirgan- dagina ilmiy buladi. Model aslida itstisodiy votselikning nazariy ifodasidir.
Murakkab iqtisodiy uodisalarni dastlab taulil etish va sungra tushuntirib berish uchun sodda yoki murakkab iqtisodiy modellar kullaniladi. Sodda modelga misol tarikasida iqtisodiy tsirkulyatsiya (oborot) modelini olish mumkin. Bu modelda iqtisodiyot ishtirokchilari fakat firmalar va xonadonlardan iborat, ular boshkalar bilan aloka kilmaydi, ular bor tovarini va pulini bozorga tashlaydi, deb taxmin kilinadi. SHu modelga binoan iqtisodiyotning asosiy ishtirokchilari urtasidagi alokalar taulil kilinadi, bu alokalar bir-biriga tovar va xizmatlar yetkazib berishdan iborat va shunga mos ravishda ular urtasida pulning oldi-berdisi yuz berishi uakida xulosa chikariladi. Murakkab modellar tuzilganda kupchilik sub’ektlar urtasidagi v a kup turdagi iqtisodiy alokalar olinib, ular matematik uisob-kitoblar aso-sida kurib chikiladi, bunda alokalarning mikdoriy taulili utkaziladi.
Iqtisodiyot uz predmetini taulil etganda pozitiv va normativ usullarni kullaydi. Pozitiv usul - bu iqtisodiy vokelikni nazariy jiuatdan kandayligini tushuntirib berish, ya’ni uni ilmiy talkin etish. Normativ usul - bu iqtisodiy vokelikning amalda kanday bulishi kerakligini va buning uchun nima kilish zarurligi xususida tavsiya berishdir. Masalan, pozitiv usulda stipendiya mouiyatan nimaligi tushuntiriladi, ya’ni uni yoshlarga ular ukigan paytida beriladigan yordam deb talkin etilsa, normativ usulda uni kachon va kanchaga oshirish zarurligi asoslanadi. Pozitiv usul nazariy talkinni bildirsa, normativ usul amaliyotda nima bulishini bildiradi.
Nazariyada taulilning induktiv va deduktiv usullari uam ishlatiladi. Induktiv usul kullanilganda uodisalarni kuzatishdan ularni umumlashtirishga utilib, umumiy xulosalar chikariladi. Deduktiv usul kullanilganda esa shakllangan nazariy xulosalar asosida iqtisodiyotdagi ayrim xodisalar taxlil etiladi. Bu bilan aytilgan koidalar nakadar xakkoniy ekanligi sinab kuriladi.
Nazariyada oddiy xodisalar taxlilidan murakkab xodisalar taxliliga utish xam kullaniladi. Masalan, dastlab individual talab, sungra ayri bozor talabi va nixoyat jamiyatdagi yalpi talab taxlili utkaziladi. Yana bir usul - bu xodisalarni turli darajada olib urganishdir.
Nazariyada iqtisodiyotning konun-koidalari uch xil darajada urganiladi:
mikrodarajada - bunda xonadonlar va firmalarning ikti- sodiy xatti-xarakati, ayrim bozordagi uzgarishlar urganiladi;
makrodarajada - bunda butun iqtisodiyotdagi, anikrogi milliy iqtisodiyot darajasidagi, milliy bozordagi xodisalar va jarayonlar urganiladi;
metadarajada - xalkaro global mikyosdagi, jaxon xujaligidagi yuz beradigan jarayonlar, ularga xos bulgan koidalar urganiladi.
X,ar uchala daraja uzaro bogliklikda kurib chikiladi, chunki mikrodarajadagi iqtisodiy faoliyat yaxlitlikda makrodarajani, turli mamlakatlardagi makrodarajadagi iqtisodiyot metadarajani, jaxon iqtisodiyotini yuzaga keltiradi. Turli darajadagi iqtisodiyot urganilganda, ularning xar biriga xos konun-koidalar aloxida kurib chikiladi.
Nazariyada mikdoriy taxlil xam kullaniladi, ammo bu yul bilan olingan ma’lumotlar nazariy xulosa chikarishga xizmat kiladi. Masalan, mikdoriy taxlil ishsizlar sonining kamayishini kursatsa, iqtisodiyotda bandlik oshayapti degan, bordi-yu bu taxlil inflyatsiya pasayishini kursatsa, pul muomalasi barkarorlashib borayapti degan xulosalarga kelamiz. Mikdoriy taxlil utkazilganda turli formulalar kullaniladi, ular vositasida iqtisodiyotga oid xisob-kitob ishlari olib boriladi. Bular yordamida iqtisodiy konun-koidalarning nakadar amal kilishi, iqtisodiyotda xos bulgan tendentsiyalar bilib olinadi. Mikdoriy taxlil natijalari turli illyustratsiyalar - chizmalar, rasmlar, egri chiziklar yordamida tasvirlanadi. Iqtisodiyotdagi uzgarishlarni ifodalovchi mikdoriy kursatkichlar uzgaruvchan kiymatlardan iborat bulib, bunda bir kiymat ikkinchisiga, ikkinchisi uchinchisiga va xokazo boglik buladi. Masalan, resurslar narxining uzgarishi xarajatlar uzgarishini, uz navbatida bu narxning, binobarin chikarilgan tovarga talabning uzgarishini yuzaga keltiradi. Bunday uzaro bogliklik chizmalarda aks ettiriladi. Bular yordamida nazariy goya atroflicha, ya’ni tasvir vositasida uam ifoda etiladi va shuningdek, uzgaruvchan kiymatlar urtasidagi bogliklikni aniklashga xizmat kiladi. CHizmalar doirasimon bulganda, u bulaklarga ajratiladi, ya’ni uissa - ulush tasvirlanadi. Masalan, davlatning daromadlardagi ulushi 25 foiz bulsa, bu doiraning 1/4 kismi shaklida buladi.
CHizmalar mikdoriy uzgarishlarni, masalan, narxni yoki mausulot mikdoridagi uzgarishlarni bildiradi. Ikki uzgaruvchan kiymatning uzaro ta’sirini anglash uchun koordinatlarga asoslangan chizma uosil etiladi. Bunda abstsissa ukiga bir kursatkich kuyilsa, ordinata ukiga boshkasi kuyiladi. Bir kiymat mikdorining uzgarishi boshkasining kanchaga uzgartirishiga karab vertikal va gorizontal chiziklar uosil etiladi, ular kesishgan nuktalar egri chizik bilan birlashtirilganda iqtisodiy uzgarishlar kandayligi aniklanadi.
Nazariyada sifatli taulil usuli birlamchi, u mantikka asoslangan asbtraktsiyalash usulidan iborat bulib, nazariy xulosalar chikarishga va konun-koidalarni ilmiy ta’riflashga xizmat kiladi. Ammo bu mikdoriy taulilga tayanadi, chunki mazkur usul kuzatish ma’lumotlarini jamlash, ularni umumlashtirishga im-kon beradi. Bundan tashkari mikdoriy taulil yordamida nazariy konun-koidalar iqtisodiyotda nakadar amal kilayotganligi bilib olinadi. Masalan, inflyatsiya darajasini mikdordan aniklash orkali pul muomalasi konunining amal kilishi kursatiladi. Nazariy taulilda kullanadigan turli-tuman usullar bir-biridan ajratib olib alouida ishlatilmaydi, ular birgalikda, lekin turli kombinatsiyada (nisbatda) ishlatiladi. Bu taulil darajasi va mikyosiga boglik buladi.
Funktsiyalar. Iqtisodiyot fan sifatida turli funktsiyalarni bajaradi. Bulardan birinchisi - bilish funktsiya- sidir. Bunda nazariyani urganish orkali iqtisodiy uodisalar nima ekanligi, ularni nima yuzaga chikarishi, ular nimaga olib kelishi anglab olinadi. Nazariya iqtisodiyotning sir-asrorlarini urgatib, kishilarni ulardan xabardor kiladi, ularning bilim darajasini oshiradi. Boshka iqtisodiy fanlar katori u uam kishilarga iqtisodiy bilimlarni yetkazib beradi, ularni iqtisodiyotda ma’lum konun-koidalar borligidan ogou etadi, ularga rioya etish zarurligini tushuntirib beradi.
Mazkur fanning ikkinchi funktsiyasi - bu boshka iqtisodiy fanlar uchun nazariy asos bulib xizmat kilishidir. Bu fan umumnazariy, ya’ni iqtisodiyotga xos bulgan umumiy konun- koidalarni urganadi. SHu jixatdan u boshka xususiy funktsional nazariyalardan, masalan, moliya nazariyasi, pul nazariyasi, statistik nazariya, buxgalteriya nazariyasi kabi fanlardan farklanadi. Iqtisodiyot umumiy fan bulganidan, u asoslangan nazariy konun-koidalarga boshka iqtisodiy fanlar tayanadi.
Masalan, nazariyada asoslab berilgan talab kategoriyasining talkiniga mikroiqtisod, makroiqtisod, marketing, firma iqtisodi, menejment kabi fanlar tayanadi. Ammo boshka falar nazariyadan fakat ozika olish bilan cheklanadi deb bulmaydi. Bu fan boshka iqtisodiy fanlar uchun nazariy tayanch bulsa-da, ularning yutuklarini umumlashtirish xisobidan ulardan xam ozika oladi. Boshka fanlar erishgan natijalar va xulosalarga tayanib Iqtisodiyot uz kategoriyalari va konunlariga yangilik kiritadi, yangi ilmiy xulosalar chikaradi. Xullas, boshka iqtisodiy fanlar yutugi nazariyaning xam fan sifatida rivojlanishiga xizmat kiladi.
Mazkur fanning uchinchi funktsiyasi - bu uning amaliyot uchun ilmiy baza bulib xizmat kilishi, unga umumiy tarzdagi tavsiyalar berishidir. Bu fan muayyan firma ishi yoki xonadon xujaligini kanday tashkil etish tugrisida tavsiyalar bermaydi. Uning tavsiyalari umumiqtisodiy tavsifga ega konun-koidalarga kanday amal kilishga taallukli buladi. Bu tavsiyalar iqtisodiy siyosatni takomillashtirishga karatiladi. Bular davlatning, firmalarning, xonadonlarning, xalkaro iqtisodiy uyushmalar va tashkilotlarning siyosatiga tegishli buladi. Demak, nazariya amaliyot bilan iqtisodiy siyosat orkali boglanadi. Iqtisodiy siyosatda u yoki bu nazariy goyaga tayaniladi, u takozo etadigan yul-yuriklar asos kilib olinadi. Buni tarixiy dalillar tasdiklaydi. 1929-1933 yillari A^SH daxshatli iqtisodiy inkirozga yulikib, iqtisodiyot falaj bulib kolgan, undan chikish uchun usha paytdagi prezident F. Ruzvelьtning «Yangi kurs» deb nomlangan siyosati amalga oshirilgan. Bu siyosat tanglikdan chikish uchun davlat iqtisodiyotga faol aralashuvi zarur degan goyaga tayangan. Uning natijasida A^SH iqtisodiyoti unglanib ketgan. XX asr 70-yillarining ikkinchi yarmidagi tanglikdan chikish uchun A^SH xukumati prezident (R. Reygan) nomi bilan aytilgan «Reygonomika» siyosatiga amal kildi. Bu iqtisodiyot barkaror usib borishini bozor kuchlari, bozor mexanizmining uzi ta’minlay oladi, shu bois davlat iqtisodiyotni erkin kuyib, uz iqtisodiy faoliyatini cheklashi kerak, degan nazariy xulosaga tayangan «Reygonomika» siyosati tufayli A^SH iqtisodiyoti tanglikdan chikib, iqtisodiy usishni ta’minlagan.
Iqtisodiyot tavsiyalari mikrodarajadagi siyosatga uam kul keladi, bu firmalarga tugri strategik (kelajakni kuzlagan) yulni tanlash imkonini beradi. Masalan, nazariyadagi diversifikatsiya goyasi kapitalni bir vaktning uzida turli soualarga joylashtirish zarurligini bildiradi. Kapitali katta firmalar shunga amal kilganlarida bir souadan kurilgan zarar, boshka souaga kuyilgan kapital keltirgan foyda uisobidan koplanib turadi.
Nazariyaning yana bir amaliy auamiyati shundaki, bu fan iqtisodiyotning sir-asrorlarini ochib berar ekan, undan xabardor uar bir kishi iqtisodiyot koidalariga amal kilsa, bundan fakat foyda kuradi.
Iqtisodiyot dagi asosiy okimlar
Iqtisodiyot kuruk yerda paydo bulmagan. SHu bois iqtisodiy bilimlarning paydo bulishiga oid ma’lumotlarni keltirishni joiz deb topdik, sababi turli tarixiy davrlardagi ilmiy karashlar muayyan ma’noda tarakkiyotga uissa kushgan.
^adimgi Misr, X,indiston, Xitoy, Yunoniston, Rim va SHark mutafakkirlari (Xammurapi, Manu, Konfutsiy, Ksenofont, Platon, Aristotelь, Varran, M.Katon, Kollumela va boshkalar)ning iqtisodiy karashlariga e’tibor bersak, ular meunat taksimoti, yaratilgan mausulot taksimlanishi, boylikning vujudga kelishi, xujalik yuritish koidalari, meunatni tashkil kilish, yerga mulkchilik masalalariga oid uz yondashuvlarini bayon kiladilar.
Miloddan keyingi dastlabki ming yillikdagi iqtisodiy karashlarda iqtisodiy bilimlarning rivojlanishida mukaddas
o
manbalar («Kur’on», «X,adis») uamda Urta Osiyo va SHarkning buyuk allomalari karashlari alouida urin tutganligini kuramiz.
Islom dinining mukaddas kitobi - ^ur’oni karimda (arabcha - kiroat, ya’ni ukish) iqtisodiy fikr va kursatmalar muayyan darajada uz aksini topgan. Islom dinida ^ur’oni karim Allou tomonidan paygambar Muuammad (s.a.v.)ga 23 yil davomida vauiy kilingan deyiladi. Paygambar Muuammad alayuissalom 570 yili
Makkada kuraysh kabilasiga mansub bulgan Xrshimiylar xonadonida tutilib, 632 yilning iyunь oyida Madinada vafot etgan. ^ur’oni karimdagi asosiy toyalardan biri musulmonlarning kardoshligi bulib, arab kabilalari shu bayrok atrofida birlashdilar. Unda dexkon va xunarmandlar mexnati, umuman xalol mexnat ulutlanadi, barcha boylik shu asosda paydo bulishi uktiriladi. Iqtisodiy tarakkiyotning turli boskichlari va usullarini taxlil kilish shuni kursatadiki, moddiy ne’matlarni ishlab chikarish va ularning iste’molida diniy tushunchalar, odamlarning iymon-e’tikodi katta ta’sir kuchiga ega. Islomning asosiy manbai ^ur’oni karimning oyatlari bandlarning xar jixatdan poklikka, iymon va salomatlikka chorlaydi. Bu mukaddas kitobning 293 ta oyati bevosita iqtisodiy tafakkurga batishlangan. Boshka kuplab oyatlarda xam kisman iqtisodiyotga tegishli fikrlar uchraydi. Bu mukaddas kitobda savdoga katta axamiyat beriladi, sudxurlik (sudxurlik foizi) koralanadi, mulkning mukaddasligi, birovning mulkiga xiyonat va xatto xasad kilish katta gunox, deb kursatiladi. Islomda jamiyatning tengsizligi takdiri azaldan deb tan olinadi, ammo xalollik va tutrilikka buyuriladi, yolton ishlatish, utrilik va mexnatsiz daromad topish man kilinadi. ^ur’oni karimda karz olish va berish, merosni taksimlash, yetim- yesirlarga muruvvat, xayr-exson kilish, uzaro yordam berish xakidagi toyalar, solik turlari va mikdori tutrisidagi tushunchalar katta axamiyat kasb etadi. Oyati karima va xadisi shariflarda turli kasblarni egallash, ayniksa, dexkonchilik, kuychilik bilan shutullanish, mexnat kilish zarurligi marxamat kilingan. Islom akidasida isrofgarchilikka karshi kurash ^ur’oni karimdagi «Englar, ichinglar, xadya kilinglar, ammo isrof kilmanglar», degan oyat asosida olib boriladi (bu xozirgi davrda eng asosiy muammolardan biri xisoblanadi). «Daryo buyida taxorat kilsangiz xam, suvni isrof kilmanglar» kabi koida aynan xozirgi zamon iqtisodiyoti va ekologiyasi uchun nixoyatda axamiyatlidir.
SHuningdek, «Avesto» shakllanishi davrida kishilik jamiyati ilgarilab, rivojlana bordi. Kuchmanchilikka asoslangan Markaziy Osiyoda eski turmush tarzi urnini utrok yashash egallay boshladi, sutoriladigan dexkonchilik, chorvachilik, xunarmandchilik borgan sari tarakkiy etdi. Yangi-yangi shaxarlar, obod kishloklarning paydo bulishi utrok yashash turmush tarzining afzalliklarini kursata bordi. Ana shu utroklik turmush tarzining odamlarga benixoya kulfatlar keltirayotgan kuchmanchilikka asoslangan turmush tarziga nisbatan afzalliklarini kursatib berishda «Avesto»ning axamiyati kattadir.
«Avesto»da «erga yaxshi, soglom uruglar sepishdan ortid savob ish yud» deb, xald xujaligi soxasida dexdonchilikning muxim axamiyat kasb etishi ta’kidlangan. «Olam guzalligi dexdondan, dexdonchilikdan, kimki yerga urug dadabdi, u odamiylikka iymon keltiradi, yagona shu yulgina xadidat bulib, dolgani sarobdir», deyiladi unda. ^urid va buz yerlarni uzlashtirish, uni jamoa urtasida adolatli tadsimlash eng savobli ishlardan xisoblangan. Asarda ozid-ovdat tayyorlash, uy xayvonlarini va chorva mollarini kupaytirishga xam aloxida e’tibor berilgan.
«Avesto»da yer, suv, xavoni bulgash, ifloslash ogir gunox ekanligi ta’kidlanadi. Bunday ibratli tasdidlash bugungi avlodlarni xam tabiatga, atrof-muxitga vaxshiyona munosabatda bulmaslikka undaydi. Kitobda ijtimoiy-idtisodiy muammolarni xal etish tugrisida shunday deyiladi: «Yomon ovdatlangan xald na yaxshi, kuchli ishlovchilarga va na soglom, baduvvat bolalarga ega buladi. ... yomon ovdatlanishdan odob-axlod xam aynib ketadi. Agar non mul-kul bulsa, mudaddas suzlar xam yaxshi dabul dilinadi».
Bu yerda biz soglom avlod tarbiyasi, idtisodiy va madaniy, ma’naviy yuksalish urtasida uzaro boglidlik mavjudligi tugrisida
VJ
fikr yuritilganligini kuramiz. Usha davrda aytilgan bunday fikrlar ajdodlarimiz dadimgi dunyo madaniyatida yudori yutudlarga erishganidan dalolat beradi.
Ushbu noyob kitobda patriarxal urug jamoasi, uning tugatilishi davrida idtisodiy tengsizlik, sinfiy tabadalanish xadida dimmatli ma’lumotlar beriladi.
Buyuk mutafakkirlarimiz xazrati inson extiyojlari (Forobiy), daromadlar va xarajatlar muvozanati (Ibn Sino), pulning kelib chidish sabablari (Abu Rayxon Beruniy), jamiyatda mexnatning roli, moddiy ne’matlarning xususiyatlari, pul va uning vazifalari (Yusuf Xos X,ojib) jamiyatning ijtimoiy-idtisodiy tuzilishi, davlat moliyasi, solidlarni belgilash tartibi (A.Navoiy), insonlarning ishlab chidarish faoliyati, tovar diymati va iste’mol diymati, ayirboshlash jarayoni, tarixiy-ijtimoiy taraddiyot printsiplari (Ibn Xoldun) kabi masalalarga uz munosabatlarini bildirganlarini kuramiz.
Iqtisodiyot kupgina mamlakatlarda milliy bozorlarning karor topishi va jaxon bozorining vujudga kelishi sharoitida (XVI-XVII asrlar) iqtisodiy bilim va karashlarning yaxlit tizimi sifatida «siyosiy iqtisod» nomi bilan mustakil fan sifatida shakllana boshladi.
«Siyosiy iqtisod» yunoncha suzdan olingan bulib, «politikos» - ijtimoiy, «oykos» - uy, uy xujaligi, «nomos» - konun degan ma’nolarni anglatadi. Frantsuz iqtisodchisi Antuan Monkretьen (1575-1621 y.) birinchi marta «Siyosiy iqtisod trakti» (1615 y.) asarida bu fanni ilmiy jixatdan asosladi va u 300 yildan ortik vakt davomida shu nom bilan rivojlandi.
«Iqtisodiyot » fan sifatida shakllanish jarayonida vujudga kelgan asosiy goyaviy okimlar kuyidagilardan iborat:
> merkantalizm - jamiyatning boyligi puldan, oltindan iborat bulib, u savdoda, «asosan tashki savdoda paydo buladi va kupayadi», deb tushuntiradi. Merkantalizm - italьyancha «mersante» suzidan olingan bulib, «savdogar» ma’nosini anglatadi.
XVI asrning boshlariga kadar natural xujalik va iste’mol ustun bulgan davrda birorta nazariya yaratilmagan bulsa-da, maxsulot ishlab chikarish, tovar-pul munosabatlari rivojlanishi bilan, Yevropada Uygonish davri, buyuk geografik kashfiyotlar, mustamlakachilik bilan xamoxang ravishda dastlabki merkantalizm ta’limoti yaratildi.
Ma’lumki, xar kanday iqtisodiy dunyokarashda boylik manbai masalasi muxim sanaladi. CHunonchi, iqtisodiyotda ikki soxa mavjud: ishlab chikarish (xunarmandchilik, sanoat, kishlok xuja­ligi) xamda muomala (pul, savdo-sotik, xozirgi davrda xizmatlar).
Bu okimning namoyandalari Vilь Stafford, Tomas Men, Antuan Monkretьen, Jon Lou, Gaspar Skaruffi va boshkalar.
Fiziokratlar - jamiyatning boyligi kishlok xujaligida vujudga keladi, degan goyani ilgari suradilar. Bu ta’limotning asoschisi Fransua Kene (1694-1774 y.) xisoblanadi.
Klassik siyosiy itstisod - boylik fakat kishlok xujaligida emas, balki sanoat, transport, kurilish va boshka soxalarda xam yaratilishini isbotlab berdi. Bozor munosabatlari afzalligi isbotlab berildi, ayniksa, tula iqtisodiy erkinlik siyosati ilgari surildi, xususiy mulk kullab-kuvvatlanib shu goyalarga asoslangan xolda xujalik yuritish eng mukammal ekanligi isbotlandi.
U. Petti (1623-1686 y.) boylikning manbai yer va mexnat ekanligini e’tirof etgan. «Mexnat boylikning otasi, yer uning onasi», degan ibora unga tegishlidir. Uilьyam Petti isbotlab berdiki, agar merkantalistlar xisobi buyicha ish yuritilsa, XVII asrda Angliya boyligining bor-yuti 3 foizini javoxirlar va pullar tashkil etgan bulardi. Vaxolanki, usha davrda 5,5 million axolining 4,1 millioni xishloxlarda yashagan va dexxonchilik xilib, boylik yaratgan. Savdo-sotixda 246 ming, sanoatda esa 240 ming kishi band bulgan. Bu davrda merkantalizm toyalari cheklangan edi.
A. Smit «Odamlar boyligining tabiati va sabablari tutrisida tadxixot» (1776 y.) asarida talab va taklif asosida shakllanadigan erkin narxlar asosida bozor uz-uzini tartibga solishi («kurinmas xul») toyasini ilgari suradi. Insonni faollashtiradigan asosiy ratbat shaxsiy manfaatdir, deb kursatadi.
D. Rikardo mexnat xiymatning, turli sinflar daromadlari va foydaning yagona manbai ekanligini ta’kidlagan.
Sismondi (Jon SHarlь Leonard Simon de Sismondi) kapitalistik ixtisodiy mexanizmni tanxid xilib, siyosiy ixtisod inson baxti yulida ijtimoiy mexanizmni takomillashtirishga xaratilgan fan bulmoti lozim, deb uxtiradi.
Sotsial-utopistlar (A.Sen-Simon, SHarlь Furьe, Robert Ouen) kapitalizmni tanxid xilib, xususiy mulkchilikni yux xilish, ishlab chixarish, taxsimot va iste’molni xayta tashkil etish va adolatli tuzum (industrial jamiyat, garmonik jamiyat, kommunizm) urnatish talabi bilan chixadilar.
Marksizm jamiyat taraxxiyotiga tabiiy tarixiy jarayon deb xarab, ijtimoiy-ixtisodiy formatsiyalar, ularning vujudga kelishi, rivojlanishi va boshxasi bilan almashinishi sabablari tutrisidagi ta’limotni xamda xushimcha xiymat nazariyasini ilgari suradi.
Endi ixtisodiyot nazariyasidagi yangi oximlar (XIX asrning oxiri va XX asrning boshlari)ga tuxtalsak:
> marjinalizm vakillari (marginal - keyingi, xushilgan) - keyingi tovar nafliligi, xushilgan mexnat yoki resurs unum- dorligining pasayib borishi nazariyalarini ishlab chixxanlar. Keyingi tovar nafliligining kamayib borish xonuni bu oximning asosiy printsipi xisoblanadi. SHunga kura, narx xarajatga botlix bulmay, keyingi naflilik asosida belgilanadi. Marjinalizm vakillari iqtisodiyotda ishlab chikarish emas, iste’mol x,al kiluvchi, degan goyani ilgari surganlar. Mexdat natijasi muxdm sanalgan. Foyda, naflik ijobiy faoliyat sifatida karalgan. Marjinalizm asoschilari Karl Menger, Fridrix fon Vizer, Eygen fon Bem- Baverk, Uilьyam Stenli Jevons xdsoblanadi;
neoklassik maktab (asoschisi Alьfred Marshall) bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning aralashuvini cheklash goyasini ilgari surgan. Bozor mexanizmining buzilishi monopoliyalar vujudga kelganda x,am yuz berishini ta’kidlagan. U funktsional boglanish goyasini asoslaydi, bozor baxosini belgilovchi omillar talab va taklifdan iborat deb xisoblaydi. Bu ta’limot tadbirkorlar iqtisodiyotni, sarmoyani, ish kuchini va yerni davlatga nisbatan samaralirok ishga solishi va boshkarishini kursatib bergan. Markscha davlat mulkining afzalligi tugrisidagi goya inkor etilgan.
Bu maktab vakillaridan L. Valras umumiy iqtisodiy muvozanatlik modelini ishlab chikishga, I. SHumpetter esa iqtisodiy tizimlar uzgarishining ichki kuchlarini kursatib berishga xarakat kilgan xamda iqtisodiyotni xarakatga keltiruvchi asosiy kuch tadbirkorlik, degan xulosaga kelgan;
keynschilik - rivojlangan bozor iqtisodiyotini davlat tomo- nidan tartibga solib turish zarurligini asoslashga karatgan. Jon Meynard Keyns «Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» (1936 y.) nomli kitobida bunday tartibga solish yalpi talabga xdmda shu orkali inflyatsiya va bandlikka ta’sir kursatishini asoslaydi.
Neoklassik yunalishda yangidan vujudga kelgan okimlar (XX asrning 50-60-yillaridan boshlab):
neoliberalizm (F. Xayek, I. SHumpetter, L.Erkard) - asosiy e’tiborni davlatning iqtisodiyotga aralashuvini eng kam darajaga keltirishga, xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga karatish lozimligini uktiradi;
monetarizm (M. Fridman) - iqtisodiyotni boshkarishni pul muomalasini tartibga solish orkali amalga oshirish mumkinligini asoslab beradi;
instituttsionalizm tarafdorlari (T. Veblen, J. Gelbreyt) fikriga kura, xujalik yurituvchilar urtasidagi munosabatlar nafakat iqtisodiy, balki noiqtisodiy omillar ta’sirida vujudga keladi. SHu sababli iqtisodiyotga muassasaviy uzgarishlar orkali uam ta’sir kursatishi mumkin. Institutsionalizm tarafdorlari tarakkiyotning iqtisodiy omillari bilan birga odamlarning akliy, ruuiy, ma’naviy, ayniksa, uukukiy va boshka omillariga alouida urgu berishadi. «Insoniy omil», millat ruui asosiy deb karaladi. Institutlar bu - davlat, oila, kasaba uyushmalari, din, uukuk idoralari va boshkalar bulib, davlat yukori uringa kuyiladi. Bu yunalishlar (neoklassika, institutsionalizm va keynschilik)ning asosiy tamoyillari bir xil - bozor munosabatlari ual kiluvchi uisoblanadi. Ammo eng muuim farki davlatning iqtisodiyotga aralashuvi masalasidir.
Dunyoviy taratstsiyot yulida bir-biriga zid itstisodiy nazariyalar:
Kapitalistik nazariya - klassik siyosiy iqtisodni, xususiy mulkchilikni uta mutlaklashtirish, iloji boricha kuprok foyda olish maksadida iqtisodiyotning uzini uzi tartibga solishi goyalariga asoslangan nazariya.
Sotsialistik nazariya - marksizm goyalarini targib kilib, mulkni yoppasiga davlat ixtiyoriga olish, resurslarni markazlashtirilgan tarzda ma’muriy-buyrukbozlik, rejalashtirish asosida boshkarish va taksimlash yuli bilan ijtimoiy adolatni karor toptirish va xalk farovonligini oshirish muammolarini ual kilishga urinib kelgan nazariya.
Atokli vatandoshimiz, ma’rifatparvar Abdulla Avloniyning yozishicha: «Iqtisod deb, pul va mol kabi ne’matlarning kadrini bilmokka aytilur. Mol kadrini biluvchi kishilar urinsiz yerga bir tiyin sarf kilmas, urni kelganda, sumni ayamas»².
Iqtisodiyot predmetini urganishdagi eng muuim boskich - nazariyani iqtisodiy siyosat bilan boglashdir.
Nazariya iqtisodiyotga kanday tendentsiyalar xos bulishini, uning kanday omillar ta’sirida rivojlanishini, unda kanday uzgarishlar bulishini bashorat eta oladi. SHu sababli nazariyani iqtisodiy siyosatning ilmiy asosi, deb aytish mumkin.
Siyosat deganda nafakat davlatning umummilliy, umumjamiyat mikyosidagi siyosatini, balki ayrim korxona, firmaning amaliyoti dasturini, uning kanday xatti-uarakatga kul urishini uam tushunmok zarur. Davlatimiz raubari Islom Karimovning: «Siyosat - iqtisodiyotning mujassam ifodasi ekanligi uakidagi koida uozir uar kachongidan uam dolzarb bulib koldi», - degan fikri bu boradagi masalani yanada oydinlashtiradi.
Iqtisodiyot ijtimoiy uayotning bir kismi bulib, uning bevosita ta’siri ostida buladi. Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga utish davri kiyinchiliklarini bartaraf etish kontseptsiyasining poydevorini «Itstisodiyot siyosatdan ustun bulishi kerak» degan mashuur koida tashkil etadi.
Nazariya iqtisodni sof uolda emas, balki siyosiy, psixologik, axlokiy, milliy-demografik omillarning ta’sirini inobatga olgan uolda urganadi.
Iqtisod uar doim siyosatga nisbatan birlamchi buladi. Davlatimiz raubari Islom Karimovning tashabbusi bilan tugri tanlangan siyosat iqtisodga ijobiy ta’sir utkazdi. Vauolanki, notugri yuritilgan siyosat esa unga salbiy ta’sir utkazishi mumkin (Bu 2008 yilda boshlangan jauon moliyaviy-iqtisodiy inkirozida namoyon buldi).
Iqtisodiy nazariya iqtisodiyotning rivojlanish konun- koidalarini urgatar ekan, ularga tayanib tarakkiyotning asosiy yunalishlarini yoritib beradi, shu ma’noda u siyosatning ilmiy asosi buladi.
Itstisodiyotni mafkuradan xoli etish yullari:
jamiyatning barcha buginlarida (oddiy ishchi, meunatkashdan vazirgacha, ishbilarmondan tortib olimgacha) yangi tipdagi iqtisodiy tafakkurni shakllantirish;
ishlab chikarishning bozor mexanizmini yaratish, boshka- rishning eski tizimini tugatib, zamonaviy boshkarish tizimini tashkil etish;
mulkchilikning turli shakllarini tashkil etish;
ochik rakobatga chidamli, jauon iqtisodiyotiga kira oladigan iqtisodiyotni yaratish;
yangi zamonaviy iqtisodchilar, ishbilarmonlar, tadbirkorlar guruuini vujudga keltirish, ularga barcha imkoniyatlar yaratib berish;
iqtisodiy fanlarni mafkuraviy koidalar, akidalar, sub’ek­tivizm va volyutarizmdan xalos etish.
Rivojlanayotgan davlatlar «mutsobil rivojlanish» nazariya- larining turli kontseptsiyalari:
«Asosiy eutiyojlar» kontseptsiyasi - auolining eng kam tirikchilik eutiyojini kafolatli ta’minlash va ish bilan band kilish muammolarini ual kilishga karatilgan;
«Makbul yoki tegishli texnologiya» kontseptsiyasi - auoli bandligini ta’minlaydigan va maualliy xom ashyoni, avvalo kishlok xujalik xom ashyosini kayta ishlashga karatilgan sermeunat tex- nologiyani rivojlantirish zarurligiga karatilgan;
«Uz kuchiga jamoa bulib tayanish» kontseptsiyasi - mavjud zaxiralardan tulikrok foydalanishga va ularning rivojlanishiga uamda rivojlanayotgan mamlakatning tarakkiy etgan mamlakatlarga karamligini kamaytirish maksadida ular urtasidagi uamkorlikni mustaukamlashga karatilgan;
«Yangi xalkaro iqtisodiy tartib» kontseptsiyasi - xalkaro munosabatlarda tenglik va adolat koidalariga asoslangan uamda barcha mamlakatlarning manfaatlarini nazarda tutuvchi alokalar yangi iqtisodiy tartibning mazmunini tashkil etadi.
Iqtisodiy kategoriyalar va konunlar
Iqtisodiy kategoriyalar iqtisodni urganishda kullanadigan nazariy tushunchalar bulib, real iqtisodiy vokelikning ilmiy in’ikosi, ifoda etilishidir.
Itstisodiy kategoriyalar tsuyidagi turlarga bulinadi:
umumiqtisodiy kategoriyalar - iqtisodiy tarakkiyotning uamma boskichlariga xos bulgan, lekin ijtimoiy-iqtisodiy tizimga alokasi bulmagan umuminsoniy kategoriyalarni ifodalovchi kategoriyalardir: ishlab chikarish omili, mulk, meunat jarayoni, mausulot, ish vakti, meunat taksimoti, eutiyoj, ishlab chikarish, ayirboshlash, iste’mol, iqtisodiy manfaat, meunat unumdorligi, samaradorlik kategoriyalari;
formatsion maxsus kategoriyalar - iqtisodiy tarakkiyotning tarixiy muayyan boskichiga xos bulgan, ijtimoiy-iqtisodiy tizimning tabiatiga alokador utkinchi munosabatlarni ifodalovchi maxsus kategoriyalardir. Bular: ekspluatatsiya, renta, ekspansiya, ortikcha auoli, kashshoklanish, monopoliya, monopsoniya, oligopoliya kategoriyalari;
davriy oralik kategoriyalar - umuminsoniy xarakterdagi bir necha iqtisodiy tizimlar sharoitida amal kiluvchi, uzok tarixiy davrda saklanuvchi, ammo utkinchi mazmundagi iqtisodiy munosabatlarni ifodalovchi kategoriyalardir. Masalan, tovar, pul, talab, taklif, narx-navo, inflyatsiya, marketing, menejerlik va boshka kategoriyalar.
Iqtisodiy konunlar iqtisodiy jarayonlarning turli muuim tomonlari urtasida yuzaga kelib va mukim takrorlanib turadigan, uzviy iqtisodiy zaruratni takozo etuvchi alokalardir.
Itstisodiy tsonunlar tsuyidagi turlarga bulinadi:
umumiqtisodiy konunlar - jamiyat tarakkiyotining uamma boskichlarida, iqtisodiyotning anik ijtimoiy shaklidan kat’i nazar, amal kiluvchi konunlardir. Masalan, meunat taksimoti, jamgarish, meunat unumdorligining usib borishi, eutiyojlarning yuksalishi, meunat turlarining almashuvi, farovonlik konunlari;
formatsion - maxsus konunlar. Bular fakat ijtimoiy- iqtisodiy tizim doirasida amal kiluvchi, shu tizimning maxsus xususiyatlarini ifoda etuvchi konunlardir: feodalizm, kapitalizm, imperializm, sotsializm konunlari;
davriy oralik konunlar - ma’lum davrda turli ijtimoiy- iqtisodiy tizimda amal kiluvchi konunlarning maxsus tuzumga alokasi bulmagan uolda ularni birlashtirib turuvchi munosabatlar - bozor iqtisodiyoti konunlari.
Iqtisodiyot va davlatning iqtisodiy siyosati
Iqtisodiyotning konun-koidalariga amal kilish iqtisodiy siyosat orkali yuz beradi, chunki bularni anglagan uolda iqtisodiyot rivojiga oid chora-tadbirlar ishlab chikiladi va bular iqtisodiyotga ta’sir etmay kolmaydi. Iqtisodiy siyosat uzi nima?
Iqtisodiy siyosat - bu iqtisodiyot sub’ektlarining uz faoliyatiga oid yul-yuriklari va sa’y-uarakatlarining majmui- dir.
X,ar bir iqtisodiyot ishtirokchisining, bu xonadonmi, firma yoki davlatmi, buning farki yuk, uz manfaatlari bor. Bu manfaatlar amaliyotda anik maksad shakliga kiradi, iqtisodiy siyosat esa uni amalga oshirishga karatiladi. Xonadonning maksadi uz iste’molini maksimumlashtirish va kelajakni ta’minlash uchun jamgarma uosil etishdir. Firmaning maksadi esa foydani maksimumlashtirish va iqtisodiy jiuatdan barkarorligini ta’minlashdir. Davlatning maksadi esa, milliy iqtisodiyotning barkaror usishini va shu asosda xalk farovonligini ta’minlashdan iborat. Maksadlar kabi ularni amalga oshirish vositalari uam farklanadi va bu iqtisodiy siyosatda uisobga olinadi. X,atto bir toifadagi sub’ektlarning uam maksadi bir xil emas, chunki ularning iqtisodiy makomi farklanadi. Masalan, boy, urtauol va kambagal xonadonlar, kichik, urta va yirik firmalarning muayyan davrdagi anik maksadlari bir xil emas, bular individuallashgan, chunki ularning uzi mustakil va goyat kupchilik.
Iqtisodiy siyosat uch darajada buladi, bular mikro, makro va meta (xalkaro) siyosatdir. Mikrosiyosat xonadon va firmalar siyosati uisoblanadi. Bu goyat individuallashgan buladi, bunga yaxlitlik xos emas. Xonadon siyosati iste’molga va jamgarishga oid buladi. Bu siyosat tanlov tamoyiliga asoslanadi. Xonadon uzining individual yulini tutadi, lekin uning siyosati ob’ektiv sharoitga moslashishi zarur, chunki ayrim xonadon ob’ektiv iqtisodiy muuitni uzgartirishga kodir emas, uni uisobga olishdan boshka iloji yuk. Ayni paytda uning siyosatida sub’ektiv jiuat uam bor, chunki uar bir xonadon uzi bilgan yuldan kolmaydi. Xonadon siyosatining maksadi yaxttti yashash bulganidan u bunga erishishning eng ma’kul yulini belgilab oladi. Bu yuldagi birinchi ish - bu kup pul topish bulsa, ikkinchisi pulni okilona sarflash buladi. Oddiy meunatkash xonadonining asosiy resursi ish kuchi bulganidan uni yaxshirok pulga sotish, ya’ni yaxttti ish uaki beradigan joyga urnashib olish uning siyosatining asosiy yunalishi uisoblanadi, chunki pul topishning birlamchi sharti bandlikdir. Xonadon siyosatining boshka bir yunalishi uz daromadini tugri sarflash siyosati, ya’ni xarajatlar siyosatidir. Bu siyosat eng avval daromadning kanday kismi joriy iste’molga yuborilishini belgilaydi, sungra esa xarid uchun ajratilgan pulga tovarlarning eng ma’kul tuplamini tanlab olishni muljallaydi, tanlov esa tovarlarning narxi va nafliligidan kelib chikkan uolda ularni shunday kombinatsiyada (nisbatda) olishga karatiladiki, bu uning xarid kobiliyati doirasida eutiyojlarini maksimal kondirishi kerak buladi.
Xonadonning jamgarish siyosati uning daromad topish imkoniyati, daromadning bir kismini jamlab, puldan pul chikarish imkoniyatidan kelib chikadi, jamgarishning mukobil usullarini tanlashni kuzlaydi. Jamgariladigan pul moliyaviy yoki moddiy aktivlarga aylantiriladi. Xonadon siyosatida pulga aktsiya, obli­gatsiya sotib olish, uni bankka kuyish, karzga berish yoki tugridan- tugri biznesga joylashtirish oldindan belgilab olinadi. U pulini investitsiyalaganda, birinchidan, pulni inflyatsiyadan asrab, jamgarma kadr-kiymatini saklab kolishni, ikkinchidan, uning kupayib, kushimcha daromad keltirishini kuzlaydi.
Oddiy xonadondan farklirok boy-badavlat xonadon siyosati yollanib ishlashdan emas, balki biznesdan pul topishni kuzlaydi, chunki uning ish kuchidan boshka individual kapitali x,am bor. Bunga biznes turini erkin tanlash orkali erishiladi.
Firmalar siyosati uz maksadini anik belgilash va unga erishish yullari va vositalarini tanlashdan iboratdir. Bu siyosatning maksadi foydani maksimumlashtirishni, bunga erishib bulmaganda, firma barkarorligini ta’minlab, uni saklab kolish va bir maromda rivojlantirishni muljallaydi.
Firma siyosati faoliyatning turli sox,alariga taallukli buladi.
Firmaning ishlab chikarish siyosati nimani kancha va kanday davrda ishlab chikarishni belgilaydi. Firmaning uz maksadiga yetishi ishlab chikarish xdjmiga boglik, chunki x,ar kanday kulamda ishlab chikarish foydali bulavermaydi. SHu sababli firma ishlab chikarishning shunday xdjmini tanlab oladiki, bunda urtacha xarajatlar bilan bozor narxi orasidagi fark eng katta bulib, foyda maksimumlashishi kerak buladi. Buning uchun firma ishlab chikarishni modernizatsiyalab, bozorga yangi tovarlar va xizmatlarni taklif etish yulidan boradi.
Firmaning tijorat siyosati tovarlarning kanday mikdorda va kaysi bozorlarda sotilishini, ularning kreditga berilishini, eksport mikdori va tarkibini belgilaydi, savdo-sotikda rakobatchilar va sheriklar bilan kanday munosabatda bulish yulini aniklaydi.
Firmaning narx siyosati bozorga kanday narx bilan chikishni, narxning bozor sharoitiga karab kanday uzgartirilishini, narxlardan siylov berish tartibi kabilarni muljallaydi.
Firmaning moliya siyosati soliklarni tulash tartibini, soliklardan imtiyoz va davlatdan subsidiya olish yullarini, kredit olish, uni kaytarish, foiz tulashga oid ishlarni, foydani taksimlab, uni samarali ishlatish choralarini, aktsiya chikarib sotish, uzga firmalar aktsiyasini, davlat obligatsiyalarini sotib olishga oid yul-yuriklaridan iborat buladi.
Firmaning rakobat siyosati rakobatda ishtirok etish yoki etmaslik, rakobat yuz berganda, uning usullaridan kaysi birini kullash, kanday vositalarni ishga solishga karatiladi.
Vaziyatga karab siyosatning u yoki bu yunalishiga ustuvorlik beriladi. Firma siyosati kiska va uzok davrga muljallanadi, chunki shu davrlarda turli maksadlar olga surilib, ularga erishishning mukobil vositalari tanlab olinadi. Firma siyosati, birinchidan, bozordagi vaziyatga, ikkinchidan, davlatning siyosatiga moslashib borishni bildiradi. Firma siyosati uam individuallashgan, birok siyosatning umumiy tamoyillari borki, ularga firmalar uz maksadidan kelib chikkan uolda va bilganicha rioya etishadi.
Firma uz siyosatini belgilashda ob’ektiv axborotga tayanadiki, bu ichki va tashki axborotlardan iboratdir. Ichki axborot firmaning uzidagi uolatni, tashki axborot esa tashki muuitdagi uolatni tavsiflaydi. Firmalar siyosatini agar ular korporatsiyalar (aktsioner jamiyatlar) bulsa, oliy boshkaruv organlari (direktorlar kengashi, aktsionerlar majlisi) ishlab chikadi, uni amalga oshirish ishini menejerlar bajaradi. Firma oddiy korxona bulsa, uning siyosatini egasining uzi yoki uning nomidan menejerlar amalga oshiradi. Firmaning siyosatiga karab uning ishi rejalashtiriladi. SHu maksadda firma strategiyasi ishlab chikilib, unda firma siyosati anik chora-tadbirlar shakliga ega buladi. Firma siyosatining nakadar urinli ekanligi uning monitoringi (bauo berish) orkali aniklanadi.
Davlat itstisodiy siyosatining matssadi va vositalari. Davlat iqtisodiyotga uz siyosati bilan ta’sir etadi.
Davlatning siyosati - bu makroiqtisodiy siyosat bulib, uning muayyan mamlakatning milliy iqtisodiga taallukli yul-yuriklari va ulardan kelib chikadigan sa’y-uarakatlaridan iboratdir. Davlatning siyosati uar doim milliy buladi, mamlakat rivojining ichki va tashki sharoitini uisobga oladi. Siyosatda eng avval mamlakat iqtisodiyotining uolati, xalkaro iqtisodiy kon’yunkturaning milliy iqtisodiyotga nechoglik ta’sir etishi, unda kutilayotgan uzgarishlar mamlakat zimmasiga olgan xalkaro majburiyatning kandayligi, mamlakat iqtisodiyotining resurslar bilan ta’minlanish darajasidan kelib chikadi, ilgari amalga oshirilgan chora-tadbirlar bergan natija uam uisobga olinadi. Davlat siyosati davlat raubarlarining erk-irodasi va kat’iyatligiga va yetilgan iqtisodiy muammolarni nakadar idrok etishlariga uam boglik buladi.
Davlatning siyosati milliy manfaatlardan kelib chikkan uolda ma’lum maksadlarni kuzlaydi. Bulardan asosiylari kuyidagilar:
bartsaror itstisodiy usishni ta’minlash. Bu yalpi ichki mausulotning bir maromda va yetarli sur’atlar bilan usishiga sharoit uozirlashni bildiradi, chunki YaIM kanchalik tez ussa, mamlakat iqtisodiy kudrati shunchalik oshadi.
Milliy iqtisodiyotning mustakilligini ta’minlash - uning chet elga karam bulishiga yul kuymaslik. Iqtisodiyot kanchalik mustakil bulsa, milliy manfaatlarga shunchalik kuprok xizmat kiladi;
itstisodiy xavfsizlikni ta’minlash. Bu iqtisodiy aylanma- ning uzluksizligini, ya’ni takror ishlab chikarishning tuxtovsiz davom etishini, iqtisodiy falajlikka yul kuyilmaslikni bildiradi.
Milliy pul tsadr-tsiymatining bartsarorligini ta’minlash. Mamlakatdagi pul muomalasining me’yorida borishiga erishish, pulni iqtisodiy alokalarning muntazam ishlab turuvchi vositasiga aylantirish.
Auoli turmush farovonligini muttasil oshirib, iqtisodiyotning ijtimoiyligini tularok yuzaga chikarishga kumaklashish.
Milliy iqtisodiyotning xalkaro integratsion jarayonlar va globallashuvda faol ishtirok etib, xalkaro iqtisodiyotda uz urnini topishi, baynalminal iqtisodiy munosabatlarning teng uukukli ishtirokchisiga aylanishiga erishish.
Milliy iqtisodiyotning istikbolini ta’minlash, ya’ni uni uzok kelajakda usib borishiga sharoit uozirlash.
Bular iqtisodiy siyosatning strategik, ya’ni uzok davrga muljallangan maksadi uisoblanadi. Birok uning kiska vaktdagi taktik, ya’ni juz’iy maksadlari uam bor. Bular jumlasiga iqtisodiy tanglikdan chikib ketish, narxlarning barkarorligini ta’minlash, investitsion faollikni ragbatlantirish, eksport salouiyatini oshirish, innovatsiyalarni ta’minlash, yangi tashki bozorlarga kirib borish kabilar kiradi. Juz’iy maksadlar strategik maksadlardan kelib chikadi va ularga xizmat kiladi.
Davlat siyosati belgilagan maksadlarga kuyidagi vositalar orkali erishiladi. Birinchisi, iqtisodiy vositalar bulib, bular jumlasiga soliklar, subsidiyalar, litsenziyalar, eksport kvotalari,
uchyot stavkalari, davlat buyurtmalari, davlat investitsiyalari, transfertlar, turli iqtisodiy sanktsiyalar (jazolash vositalari) kabilar kiradi. Ikkinchisi, yuridik vositalar. Bu iqtisodiy faoliyat tartibi va koidalarini, uning davlat tomonidan ragbatlantirilishini belgilab beruvchi konunlarni, ularga mos ravishdagi konunosti uujjatlarini ishlab chikish, ularni kabul kilish va joriy etishdan iboratdir.
^onunchilik iqtisodiyotning uukukiy asoslarini belgilab beradi, bular esa bozor iqtisodiyotining ob’ektiv iqtisodiy konunlari talabidan kelib chikishi zarur. Iqtisodiyotga oid yuridik konunlarni parlament kabul kiladi. Xukumat esa ularning amalga oshirilishini ta’minlaydigan karorlar va farmoyishlarni ishlab chikadi. Tegishli davlat idoralari konunlarning amalga oshirilishini nazoratga oladi. Uchinchisi, siyosiy-ma’muriy vositalar. Davlat uokimiyat souibi bulganidan uz siyosatiga rioya etilishini uz organlari kuchi bilan ta’minlaydi. Davlat oliy siyosiy institut uisoblanar ekan, uning karorlari buyruklariga uamma itoat etishi kerak buladi. Ma’muriy usul yordamchi usul uisoblanadi, u bozor tizimida yaxshi natija bermaganidan cheklangan uolda kullaniladi.
Davlat iqtisodiy siyosatining asosiy yunalishlari.
Iqtisodiyot yaxlit bular ekan, iqtisodiy siyosat uam yagonadir. Lekin davlat siyosatining anik yunalishlari bor.
Monetar siyosat - bu davlatning pul-kredit siyosati bulib, pul muomalasini tartiblash, tovar va pul massasi urtasidagi muvozanatni ta’minlash, iqtisodiyotdagi pul okimlarini boshkarib turish siyosati uisoblanadi. Uning maksadi narxlarni va shunga kura milliy pul birligi xarid kurbini, uning valyuta kursini barkarorlashtirish, oxir-okibatda pulga talab bilan uning taklifini muvozanatlashtirishdan iborat buladi.
Monetar siyosatning uchta asosiy jiuati bor: 1. Kbayta moliyalashtirish yoki uchyot siyosati. Bunda davlat nomidan markaziy banklar uchyot stavkasini uzgartiradi. Stavka oshganda pul kimmat- lashib, unga talab kiskaradi. U pasaytirilganda pul arzonlashib, unga talab oshadi.
Bu ayni paytda kreditning arzon yoki kimmat bulishini bildi- radi. Bu esa iqtisodiyotga kredit uisobidan yuboriladigan investitsiyalarni uzgartirib, uning usishiga ta’sir etadi. Masalan, Yevropa mamlakatlarida kayta moliyalashtirish stavkasi XXI asrning birinchi un yilligida 0,9 foizga tushdi. Bu bilan kredit arzonlashtirildi, chunki tijorat banklari shunga karab kredit uchun undiriladigan foiz stavkalarini belgiladilar.
Ochits bozorda operatsiyalar utkazish siyosati. Bu davlat obligatsiyalarini chikarib firmalar, banklar va axoliga sotish va vakti kelganda, ularni kaytadan sotib olishni bildiradi. Bu obligatsiyalarni olish kulay buladi, chunki ularga kat’iy belgilangan foizni davlat tulaydi, bu bilan ularning daromadliligi kafolatlanadi. Davlat obligatsiyalari sotilganda, pul ularga boglanib koladi, natijada uning muomaladagi mikdori kiskaradi. Aksincha, ular kaytadan sotib olinganda, pul ulardan bushab muomalaga keladi, u yerdagi pul mikdori kupayadi. Demak, bu usul bilan xam pul mikdori tartiblanadi.
Majburiy rezerv siyosati. Bu siyosatga binoan markaziy banklar boshka banklar uchun kredit resursining majburiy rezervini kiritadi. Bu tartibga kura banklar kreditga beriladigan pulning bir kismini markaziy banklar ixtiyoriga beradi. Bu rezerv oshsa, kredit puli kiskaradi, agar u kamaysa, bu pul kupayadi. Masalan, mamlakatda jami kredit resurslari 80 mlrd. dollar. SHundan 10 foiz zaxiraga utkazilsa, 72 mlrd. dollar kredit uchun pul koladi. Bordi-yu bu zaxira 15 foizga chikarilsa, kreditga 68 mlrd. dollar koladi. Bu bilan kreditga muljallangan pulning taklifi oshadi yoki kiskaradi. SHunga karab kredit olish gox oshib, gox kiskarib turadi. Monetar siyosatning aytilgan yunalishlari shuni kursatadiki, unda turli iqtisodiy vositalar kullanadi.
Monetar siyosat ikki xil buladi. TSattits siyosat. Bunda pul massasi kiskartiriladi, uning emissiya (pul chikarish) xisobidan usishi kat’iy chegaralanadi. Natijada pul massasi kiskarib, tovar massasiga tenglashadi. Pulning kiskarishi talabni kamaytiradi, narxlar esa usmaydi, pul birligining xarid kurbi barkarorlashadi. Pul topishga intilish iqtisodiyotning jonlanishiga olib keladi. Bunday siyosat biz ilgari kurganimizdek odatda iqtisodiyotni tanglikdan chikarish yoki inflyatsiyani jadal bostirish uchun kullaniladi.
Yumshots monetar siyosat. Bunda davlat pul massasining ortishiga tuskinlik kilmaydi, pul emissiyasi xadeb cheklana- vermaydi, natijada pul kupayib, uning arzonlashuvi yuz beradi. Yumshok siyosat iqtisodiyot usish pallasida bulganda kuprok kullaniladi, pul massasining usishiga karab tovarlar massasi xam usadi. Bunda tovar-pul muvozanati pulni kiskartirish xisobidan emas, balki tovarlarning kupayishi tufayli ta’minlanib turadi.
Fiskal siyosat. Bu davlatning solik-byudjet siyosatidir, unga binoan soliklar belgilanadi, byudjet mablaglari anik maksadlar yulida ishlatiladi.
Solщ siyosati soliklar vositasida byudjetga pul tuplashga karatiladi. Unga binoan solik turlari aniklanadi, solik stavkalari, solik solinadigan ob’ektlar, solik imtiyozlari, solik undirish tartibi belgilanadi.
Soliklar davlatning iqtisodiyotga ta’sir etishida kullani- ladigan asosiy vositadir. «Solik tizimi nafakat soliklarni undirish, balki birinchi galda, ragbatlantirish xususiyatiga ega bulishi lozim».
Iqtisodiyotni ragbatlantirish zarur bulganda soliklardan imtiyozlar beriladi. Bunda solik kamaytiriladi, solikni undirish muxlati chuziladi yoki umuman solik undirilmaydi. Natijada firmalarga tegadigan foyda kupayadi, ular foydani reinvestitsiya kiladi, ya’ni kaytadan ishlab chikarishni ustirishga yuboradi. Ishlab chikarishni ragbatlantirish maksadida Uzbekistonda foyda- dan tulanadigan solik stavkasi yildan-yilga pasaytirilmokda. Bu usul iqtisodiy sub’ektlar kapitalning ishlab chikarishni kengay- tirish, modernizatsiya kilishga turtki vazifasini utaydi. Fiskal siyosatda iqtisodiyotni barkarorlashtirish va ustirish uchun ikki xil yuldan boriladi:
Ilgari kiritilgan va uozir amalda bulgan щtisodiy stabi- lizatorlarni - vositalarni kullashni davom ettirish. Davlat konun yuli bilan shunday tartibni urnatadiki, unga binoan moliya normativlari (me’yorlari) joriy etiladi. Bular sharoit uzgarishiga karab avtomatik ravishda amal kilaveradi. Bular jumlasiga solik stavkalarini, ishsizlik nafakasi mikdori, daromadlarning inflyatsiyaga karab indeksatsiya kilinishi, ijtimoiy yordam kursatish normativlarini kiritish mumkin. Masalan, daromad soligi daromad mikdoriga nisbatan 15 foiz kilib belgilansa, daromad kupayishi bilan uning mikdori x,am avtomatik ravishda oshadi. Daromadlarni 80 foiz indeksatsiyalash tartibi urnatilgan bulsa, narx oshgan takdirda, shu 80 foiz darajada daromad xam kupaytiriladi.
SHaroitga karab yangi normativlarni kiritish yulidan borish, bu diskretsion fiskal siyosat deb yuritiladi. Bu siyosat doirasida yangi solik stavkalari joriy etiladi, yangi soliklar kiritiladi, byudjet mablaglarini sarflash normativlari uzgartiriladi. Diskretsion siyosat uzgargan sharoitga moslashish siyosatidir. Iqtisodiyot bir maromda usib borayotganda birinchi yul, u tanglikka yulikib, undan chikish kerak bulganda, ikkinchi, ya’ni diskretsion yul ustuvor buladi.
Fiskal siyosat byudjet orkali xam iqtisodiyotga ta’sir etadi. Byudjet xisobidan davlat ishlab chikarish infratuzilmasiga katta investitsiyalarni yuboradi, milliy iqtisodiyot uchun axamiyatli ish (masalan, yangi texnologiyani yaratish) bilan shugullanuvchi korxonalarga subsidiya beriladi. Subsidiya moliyaviy yordam sifatida kaytarib olinmaydi, uning xisobidan xarajatlar koplanib foyda kupayadi, bu bilan korxonalar ragbatlantiriladi.
Byudjet siyosati ijtimoiy ne’matlarning yaratilishini kanda kilmay va kerakli mikdorda pul bilan ta’minlab turishga karatiladi. Davlat byudjeti balanslashgan bulishi, ya’ni daro- madlarga karab xarajatlar kilinishi zarur buladi. Byudjet siyosati shundan kelib chikkan xolda byudjet defitsitiga yul bermaslikni, defitsit yuz bergan takdirda xam, bu me’yorida bulishiga karatiladi. Byudjet siyosati ichki va tashki karzning xam me’yorida bulishini ta’minlashi zarur.
Fiskal siyosat ikki xil buladi. Faol fiskal siyosat. Bu kullanilganda diskretsion vositalar ishga solinadi, masalan, soliklar kamaytiriladi, ulardan saylangan tarzda bulsa-da siylovlar beriladi, byudjetdan transfertlar berish kupayti- riladi, firmalar subsidiyalar oladi. Bularning xammasi iktiso- diy faollikka olib keladi. Firmalar xarajati kiskarib foydasi ortadi, axolining transfertlar xisobidan xarid kobiliyati oshadi. Xullas, bu siyosat firmalar va xonadonlar talabini oshiradi. Mana shunday yul kup xollarda iqtisodiyot kiyinchilikdan chikib uzini unglab olishi uchun kullaniladi.
Nofaol fiskal siyosat. Bu siyosat moliyaviy stabilizatorlarni uzgartirmay, ularning erkin ishlashiga yul berishga karatiladi, chunki bozor mexanizmi yaxshi ishlab turgan buladi. Iqtisodiyotning uzilishlarsiz yuksalib borishi tufayli moliya vositalarini uzgar- tirishga xojat kolmaydi. Demak, bu siyosat iqtisodiy usish tuxtovsiz borayotgan kezlarda ish beradi.
Investitsiya siyosati. Bu investitsiya resurslarini shakllan- tirish va ularning kerakli soxalarga yuborilishini ta’minlashga karatilgan siyosatidir. Bu siyosat investitsion faollikni oshi- rishga yoki kamaytirishga karatiladi. Bu davlatning struktura (ishlab chikarish tarkibini uzgartirish) siyosati bilan boglik, bu esa ishlab chikarishning eski soualarini cheklab, yangi, masalan, eksportga muljallangan soualarini ustirishni bildiradi.
Investitsiya siyosatiga kura yangi istikbolli soualarga investitsiya kilingan foydadan umuman solik olinmaydi yoki kiskartirilgan mikdorda olinadi. Yangi soualardagi mol-mulkdan solik olinmagan uolda eski soualardagi mol-mulkdan solik kuprok olinadi. Bu bilan yangi soualarning jadal usishi ragbatlantiradi, eski soualar esa ragbatlantirilmaydi.
Investitsiya siyosati texnika tarakkiyotini uam jadallashtiradi. Yangi texnologiyalarga pulni investitsiyalayotgan firmalarga subsidiyalar ajratiladi, solikdan yengilliklar beriladi. Bu siyosat firmalarga tushadigan investitsiya yukini kamaytirishni uam kuzlaydi. SHu maksadda bir kator serkapital, binobarin, katta investitsiyalarni talab kiluvchi va investitsiyalar uzini tezda oklamaydigan soualarni moliyalashtirishni davlat uz zimmasiga oladi. Bu bilan firmalar investitsiyasining serfoyda ishlarga yuborilishiga kumak beriladi.
Bozor koidalariga binoan investitsiyalarni serfoyda soualarga yuborilishi davom etadi. Birok davlat xususiy investitsiyalarni umumiqtisodiy auamiyatga molik soualarga yuborilishini uz kulidagi moliya-kredit vositalari bilan ragbatlantiradi.
Agrar siyosat. Bu davlatning kishlok xujaligini kullab- kuvvatlashga karatilgan siyosatidir. Mazkur siyosat kishlok xujaligining barkaror usishini, ozik-ovkat mustakilligi va xavfsizligini ta’minlashni kuzlaydi. Uning doirasida davlat kishlokdagi ishlab chikarish infratuzilmasining (suv xujaligi, yul kurilishi, gaz va elektr energiyasi ta’minotining) xarajatlarini kisman uz zimmasiga oladi, davlat yerni ijaraga olib ishlatilishini, yerni garovga kuyib kredit olishni uukukiy jiuatdan ta’minlaydi. Agrar siyosatda (er davlatniki bulgan joyda) davlatning xarid narxlari, davlat subsidiyalari kabi vositalar kullaniladi. Deukonlarni kullab turish uchun yer soligi yengil kilib belgilanadi. ^ishlok xujaligida rentabellik past bulganidan kapitalni u yerdan chikib ketishiga yul kuymaslik uchun davlat fermerlarga subsidiya berib turadi, uning uisobidan xarajatlar kisman koplanib fermerlar me’yordagi daromadga ega bulishadi va kishlok xujaligini tark etmaydilar. Fermerlarni ragbatlantirish uchun davlat kishlok xujaligi maxsulotini ulardan kelishilgan narxlarda sotib oladi. Davlat narxlari bozor narxlariga yakin turadi, ularga binoan maxsulotni davlatga sotish fermerlar uchun kulay buladi, chunki davlat xaridi maxsulotlarning sotilishini va kanda kilmay daromad olinishini kafolatlaydi.
1 ashki iqtisodii siesat. Bu davlatning uzaro foydali tashki alokalarini rivojlantirish, mamlakat iqtisodiyotini jaxon xujaligi bilan integratsiyalashuvini ta’minlashga karatilgan siyosatidir. Bu siyosatning asosiy maksadi milliy iqtisodiyotning jaxon xujaligidagi mavkeini mustaxkamlashdir. Unga binoan eksport va import, chetga kapital chikarish va chetdan kapital kiritish, ish kuchi migratsiyasiga doir tadbirlar amalga oshiriladi. Bu siyosatda bojxona tulovlari, eksport-import litsenziyalari va kvotalari kabi vositalar kullaniladi. Aytilgan vositalar iqtisodiy chegara xosil etib, milliy iqtisodiyotni ximoya kiladi. Eksportni kupaytirish zarur bulsa, unga litsenziyalar (ruxsatnoma) beriladi, eksport kvotasi oshiriladi. Bordi-yu importni kiskartirish ma’kul bulsa, uning kvotasi kamaytiriladi, import uchun boj tulovi oshiriladi, importga litsenziya berish chegaralanadi.
Davlat siyosati kapital chikarish va kiritish tartibini xam belgilaydi. Kapital kiritish zarur bulsa, bu ish ragbatlan- tiriladi. Kapital chikishi ma’kul bulsa, davlat bunga sharoit yaratib beradi. CHet elga ish kuchini chikarish uchun xam yordam beriladi. Bordi-yu mamlakatga arzon ish kuchi kerak bulsa, uning chetdan okib kelishi uchun migratsiya koidalari (chegaradan utish, yashash va ishlash uchun ruxsat olish va xk.) yengillashtiriladi. Davlat siyosati xalkaro iqtisodiy tashkilotlar bilan xamkorlik kilishni xam muljallaydi.
Davlat iqtisodiy siyosatining samaradorligi uning monito­ringi orkali aniklanadi. Bunda iqtisodiy usish sur’atlari, inflyatsiya darajasi, eksport va import xolati, tashki karz mikdori, byudjet defitsiti kabi kursatkichlarga karab iqtisodiy siyosat natijasi baxolanadi.
Iqtisodiy siyosat doirasida davlatning turli dasturlari ishlab chikiladi va amalga oshiriladi. Dasturlarda kuzlangan maksad, amalga oshiriladigan chora-tadbirlar, ulardan kutiladigan natijalar, ularni moliyalashtirish manbalari aniklanadi. Dasturlar milliy iqtisodiyot uchun ustuvor bulgan muammolarni ual etishga karatiladi. Bular jumlasiga tanglikdan chikish, ozik- ovkat, energiya ta’minoti, texnologiyalarni yangilash, infratu- zilmalarni rivojlantirish, eksport salouiyatini oshirish, kolok uududlarni rivojlantirish kabi dasturlar kiradi. Dasturlarda belgilangan muammolarning ual etilishi iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishga turtki beradi.
Tayanch tushunchalar:
Itstisodiyot, itstisodiy faoliyat, itstisodiy kategoriyalar, itstisodiy tsonunlar, fanning predmeti, fanning vazifalari, fanning matssadi, taulil uslublari, tadtsitsot metodologiyasi, itstisodiy siyosat, itstisodiy ustuvorlik goyasi.
Savol va topshiritslar:
Keynschilar nazariyasida ishsizlik va inflyatsiyaning oshishi kanday talkin kilingan?
Keynschilar nazariyasidagi mulьtiplikator va akselerator toyalarining mouiyatini tushuntiring.
Nima uchun keynschilar davlatning iqtisodiyotga aralashuviga alouida e’tibor berishadi?
Monetarizm nazariyasida pulga kanday auamiyat beriladi?
Ijtimoiy bozor xujaligi nazariyasida iqtisodiyotning ijtimoiyligi kanday izoulanadi?
Nima uchun jamiyatning iqtisodiy faoliyati iqtisodiy insonlar faoliyatining majmui deyiladi?
Iqtisodiyot kishilik uayotining birlamchi asosi ekanligini izoulang.
Iqtisodiy konunlarni bilish mumkinmi?
Iqtisodiyot va uukukning alokadorligini tushuntirib bering.
Iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish yullari kanday?
Mavzuni chukur urganish instrumentariysi
Iqtisodiyotning doimiy va bosh masalasi jamiyat eutiyojlarining cheksizligi va iqtisodiy resurslarning cheklanganligidir.
Iqtisodiyot - turli-tuman iqtisodiy faoliyatlarni, ishlab chikarishning muayyan usulini ^amda infratuzilmaviy muassasalarini yaxlit kilib birlashtiruvchi iqtisodiy tizim.
Iqtisodiy faoliyat - insonlarning moddiy va ma’naviy ne’matlarini ishlab chikarish, iste’molchiga yetkazib berish ^amda xizmatlar kursatishga karatilgan, bir-biriga bogliklikda amalga oshiriladigan faoliyatlar.
Iqtisodiy dastaklar - jamiyatning xujalik yuritish mexanizmida amal kiluvchi iqtisodiy vositalar, xujalik amaliyotidagi iqtisodiy kurinishlar. Bozor iqtisodiyotida ular jumlasiga narx, tannarx, foyda, daromad, sof daromad, zarar, dotatsiya, kompensatsiya, solik, boj puli, karz, foiz, ish ^aki va boshkalar kiradi.
Institutsional iqtisodiy nazariya (institutsionalizm) - iqtisodiy faoliyat jarayonida insonning takror ishlab chikarish munosabatlari tizimini tartibga soluvchi institutlarning shakllanish va rivojlanish konuniyatlari tugrisidagi fan; rasmiy va norasmiy institutlar urtasidagi ziddiyat ushbu nazariya doirasida asosiy ^isoblanadi.
Fan - insonning ob’ektiv vokelik rivojlanishining konuniyatlari va yullari tugrisidagi bilimlari tizimi yoxud bunday bilimlarning alo^ida tarmogi; unga yangi bilimlar ishlab chikarish borasidagi faoliyat ^am, ushbu faoliyatning natijasi, ya’ni dunyoning ilmiy manzarasi ifodalovchi axborotning muayyan ^ajmi va bilimlar majmui ^am kiradi.
Noiqtisodiy nazariya - intellektual ne’matlarni takror ishlab chikarish so^asida xujalik agentlari urtasida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlar ijtimoiy shakllarining rivojlanish konunlarini urganuvchi fan.
Iqtisodiy fan ob’ekti - insonga zarur bulgan ne’matlarni yaratish va ulardan foydalanish borasidagi inson faoliyatining butun so^asi.
Iqtisodiy nazariyaning ob’ekti - turli iqtisodiy jarayonlarga xos bulgan eng muuim, konuniy alokalar.
Funktsional va ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar urtasidagi asosiy ziddiyat - yaratuvchi kuchlar bilan takror ishlab chikarish munosabatlari urtasidagi ziddiyat.
Iqtisodiy nazariya predmetining asosiy ziddiyati - ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlarning muayyan ijtimoiy shakli bilan ijtimoiy yaratuvchi kuchlar rivojlanishining mavjud talablari urtasidagi ziddiyat.
Inson tarakkietning asosii iqtisodiy konuni - iqtisodiI munosabatlar ijtimoiI shakllarining yaratuvchi kapital va insonning yaratuvchi kuchlarining rivojlanish eutiyojlariga muvofikligi konuni.
Iqtisodiy fan mavzui (predmeti) - okilona iqtisodiI tanlov sharoitida amalga oshiriladigan uamda iste’mol bilan ishlab chikarish urtasidagi ziddiyatni aks ettiradigan yukori samarali xujalik yuritish.
Iqtisodiy nazariyaning predmet souasi - amalga oshirilish jarayonida iqtisodiI konunlar namoyon buladigan inson faoliyati.
Ijtimoiy-iqtisodiy nazariya (siyosiy iqtisod) - iqtisodiI ne’matlarning uarakatlanishi jarayonida xujalik yurituvchi agentlar urtasida yuzaga keladigan ishlab chikarish munosabatlari tugrisidagi fan; ishlab chikarish kuchlari va ishlab chikarish munosabatlari urtasidagi ziddiyat ushbu nazariyaning predmeti doirasida asosiy ziddiyat uisoblanadi.
Iqtisodiy nazariya predmetining mouiyati takror ishlab chikarish munosabatlarining ijtimoiI shakli bilan mazkur munosabatlar ifoda etadigan yaratuvchilik faoliyatining mazmuni urtasidagi uzviI birlikdan iborat.
Nazariya - dunyoning ilmiI manzarasini bilishning oliI shakli, vokelikning konuniyatlari va muuim alokalari uakida yaxlit tasavvur uosil kiluvchi bilishning u yoki bu tarmogidagi eng umumiI asosiI goyalar tizimi.
Funktsional iqtisodiy nazariya («asosiI okim», Economics) - insonning cheklangan ne’matlar olamidagi xatti-uarakatining konuniyatlari tugrisidagi fan; usib boruvchi eutiyojlar bilan cheklangan ne’matlar urtasidagi ziddiyat ushbu nazariya predmeti doirasida asosiI uisoblanadi.
Iqtisodiy nazariya - uayotiI ne’matlarni takror ishlab chikarish jarayonida iqtisodiI agentlar urtasida yuzaga keladigan ijtimoiI munosabatlarning rivojlanish konuniyatlarini urganadigan asosiI (fundamental) fan.
Mavuumlashtirish - tadkikot tafakkurini kurib chikilayotgan predmetning nomuuim, ikkinchi darajali deb uisoblanuvchi tomonlaridan ajratish orkali iqtisodiI uodisalarni ataIin soddalashtirish.
Iqtisodiy nazariyadagi taulil - kurib chikilayotgan iqtisodiI uodisani yoxud uning alouida buginlarini fikran tarkibiI kismlarga ajratish va alouida-alouida tadkik etish.
Analogiya - xossalarni ma’lum noiqtisodiI uodisadan tadkik etilayotgan iqtisodiI uodisaga kuchirishni nazarda tutuvchi bilish usuli.
Tadkikotning dialektik usuli - u yoki bu iqtisodiy jarayonning ichki yoki «mouiyatiga oid» ziddiyatlarni aniklash va taulil kilishga asoslangan usul.
^onun - zaruriy, muuim (ichki), barkaror, takrorlanuvchi munosabat, mouiyat, ya’ni u yoki bu uodisaning sifat muayyanligi.
Induktsiya - faktlar asosida chikarilgan, kupincha isbotlashni talab kiladigan muayyan gipoteza yoki umumiy fikrga olib boruvchi xulosalash.
Metod - muayyan bilish maksadiga erishishni ta’minlovchi tadkikot yuli, uarakat usuli yoki tarzi.
Deduktsiya metodi («keltirib chikarish» metodi) - umumiy xulosalardan va ilgari isbotlangan gipotezalardan xususiy va yakka uukmlarga utish.
Induktsiya metodi («olib borish» metodi) - xujalik vokeligining yakka faktlarini urganishdan umumiy koidalar va xulosalarga utish.
Ilmiy abstraktsiya (mavuumlashtirish) metodi - iqtisodiy uodisalarni kurib chikishda mavuumlashtirishga asoslangan tadkikot usuli.
CHukur taulil metodi - xujalik yurituvchi agentlarning iqtisodiy xatti-uarakati konuniyatlarini u yoki bu iqtisodiy uzgaruvchilar (daromad, xarajat, foydalilik kabilar)ni bir xilda orttirish (kushimchalar kiritish) okibatlarini taulil kilish yordamida aniklash usuli.
Iqtisodiy nazariyaning metodologik funktsiyasi - amaliy- iqtisodiy fanlar uchun instrumental asos funktsiyasi.
Metodologiya - tadkikotning eng umumiy koidalari va konunlarini kamrab oladigan umumiy metodlar majmui.
Fan metodologiyasi - ilmiy bilish printsiplarni, shuningdek tadkikot faoliyatining tizimi va mantikiy tashkil kilinishini aks ettiruvchi nazariya va ta’limotlar.
Sifat jiuatdan tadkik etish metodlari - iqtisodiy uodisalarning mouiyatiga kirib borish bilan boglik bulgan va falsafiy tafakkur yuritish, iqtisodiy vokelikning faktlarini umumlashtira olishni talab etuvchi usullar.
Mikdor jiuatdan tadkik etish metodlari - faktlarga oid materialni iqtisodiy uodisalarni ulchash, kiyoslash va solishtirish maksadida ishlash usullari va vositalarining majmui.
Iqtisodiy nazariya metodlari - iqtisodi vokelikni tadkik etishning umumiy (metodologiya) va juz’iy usullari tizimi.
Umumiy metodlar - vokelik uodisalarini tadjik; etish borasidagi muayyan printsiplar va yondashuvlar.
Iqtisodiy konunlarning ochik tizimlari - muayyan iqtisodiy tizim ichidagi barkaror va takrorlanuvchi alokalarni izlash va topish bilan boglik tadkikot jarayoni.
Tadkikotning pozitivistik (neopozitivistik, postpozi- tivistik) metodi - iqtisodiyotning faoliyat kursatishidagi tashki shart-sharoitlar va omillarni tavsiflovchi xususiyatlar tizimini ifodalovchi usul.
Iqtisodiy nazariyaning bilish funktsiyasi - iqtisodiy rivoj- lanishning ob’ektiv konunlarini bilish funktsiyasi.
Iqtisodiy nazariyaning uzgartirish funktsiyasi - xujalik yuritish souasidagi uzaro munosabatlarning butun tizimini tartibga soluvchi va muvofiklashtiruvchi an’anaviy institutlarni ilmiy asoslangan uolda kullash va yangilarini yaratish funktsiyasi.
Iqtisodiy nazariyaning bashoratlash funktsiyasi - iqtisodiy manfaatlarni makbullashtirish (optimallashtirish) istikbollarini ilmiy asoslash.
Iqtisodiy nazariyadagi sintez - taulil (analiz) natijasida olingan bilimlarni keyingi umumlashtirishlar va xulosalar bilan fikran birlashtirish.
Tizimli taulil - muayyan ob’ektning «parchalangan» tuzilishini uam, yaxlit ob’ektning uzini uam bir vaktda tadkik etishga imkon beruvchi usul va vositalar majmui.
Tadkikotning tizimli metodi - iqtisodiy munosabatlar va uzaro munosabatlarning uam ichki, uam tashki ziddiyatlarini aniklash va taulil kilishga asoslangan usul; tizimli metodning ob’ektiv asosini yaxlit iqtisodiy tizim tashkil kiladi.
Statistika - ommaviy uodisalar va jarayonlarning mikdor kursatkichlarini ularning sifat jiuatlari bilan chambarchas alokada tuplash usullarini urganuvchi fan.
Tadkikotning strukturalistik metodi - u yoki bu iqtisodiy jarayonning ichki tuzilishini aniklash va taulil kilishga asoslangan usul.
Tadkikotning sub’ektivistik metodi - vositalari, bir tomondan, firma, davlat kabilarga uxshash iqtisodiy sub’ektning emas, balki anik shaxsning iqtisodiy xatti-uarakati konuniyatlari bilan boglangan, boshka tomondan ularni aniklashga karatilgan usul.
Iqtisodiy nazariyaning juz’iy metodlari - iqtisodiy kodisalarni tadkik etishning anik va lokal vositalari, usul va yullari majmui.
Iqtisodiy modellar - turli iqtisodiy kattaliklarning mikdoriy bako berish mumkin bulgan uzaro alokalarini soddalashtirib (chizmalar, grafiklar va shu kabilar orkali) tasvirlash.
Iqtisodiy manfaat - iqtisodiy sub’ektning muayyan ektiyojini kondirishning u yoki bu kurinishda ifodalangan intilishi.
Iqtisodiyot va iqtisodiy nazariyaning insonparvarlashuvi - iqtisodiyotning ob’ektiv vokelik sifatida «insoniylashuvi»dan iborat ob’ektiv jarayon kamda bu jarayonning nazariyada sub’ektiv aks etishi; insonning takror ishlab chikarishning kritik omiliga aylanish jarayoni.
Iqtisodiy nazariyaning gumanistik mazmuni - ushbu nazariyada xujalik yuritish umumiy tizimida insonning tutgan urni va roli bilan boglik masalalar va muammolarning aks ettirilishi.
Ideal axborot - tuplangan va ishlab chikariladigan yangi insoniy bilimlar shaklida mavjud bulgan axborot.
Ishlab chikarishning kritik omili - ishlab chikarishning milliy yaratuvchi kapital doirasidagi asosiy, kal kiluvchi omili.
Metodologik individualizm - cheklangan ne’matlarni iste’mol kilishdan olinadigan foydani eng kup darajaga yetkazish maksadida ulardan eng okilona foydalanishga intiluvchi ijtimoiy neytral «atomistik» individ xatti-karakatlarining konuniyatlarini aniklaydigan tadkikot kontseptsiyasi.
Buyumlashgan axborot - ashyoviy kapitalda va boshka moddiy ob’ektlarda buladigan axborot.
Postindustrial iqtisodiyot - bilimlarning tabiiy kapitalning saklanishini ta’minlovchi darajasiga asoslangan takror ishlab chikarishning noosfera tipidagi iqtisodiyot.
Insonning rivojlanishi - shaxsning muayyan individual, ijtimoiy-gurukiy va ijtimoiy kadriyatlar doirasidagi faoliyati davomida uning mikdor va sifat uzgarishlari bilan kechadigan uzluksiz jarayon.
Iqtisodiy «antropotsentrizm» - insonning butun iqtisodiy faoliyat markaziga chikishidan iborat ob’ektiv jarayon bulib, bunda ishlab chikarishni rivojlantirish maksadi, insoniyatni rivojlantirish maksadi bilan aynanlashtiriladi: iqtisodiyotning insonparvarlashuvi takror ishlab chikarish jarayonining ichki xususiyatiga aylanadi.
Mavzu yuzasidan asosiy xulosalar:
Iqtisodiyotning doimiy va bosh masalasi jamiyat edtiyojlarining cheksizligi va iqtisodiy resurslarning cheklanganligidir.
Щtisodiyot nazariyasi iqtisodiy resurslar cheklangan sharoitda jamiyat a’zolarining yuksalib borayotgan edtiyojlarini kondirish maksadida moddiy ne’matlarni, xizmatlarni ishlab chikarish, taksimlash, ayirboshlash va iste’mol kilish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni, samarali xujalik yuritish konun- koidalarini urgatadi.
Iqtisodiyot uz predmetini urganishda ob’ektiv konun va kategoriyalarni kullaydi. Bular umumiqtisodiy va ayrim tizimlarga xos buladi. Iqtisodiyot fani jamiyat adliga iqtisodiy dodisalarni idrok etish, kishilarga iqtisodiy bilim berish, jamiyat iqtisodiy tarakkiyotining umumiy asoslarini shuningdek iqtisodiy siyosatga oid amaliy tavsiyalar berishdan iborat.
Ushbu fan bilish, iqtisodiy fanlar uchun nazariy asos damda amaliyot uchun ilmiy baza bulib xizmat kiladi.
Iqtisodiyot iqtisodiyotning asosiy muammosi bulgan iqtisodiy resurslar cheklangan sharoitda jamiyatning yuksalib borayotgan edtiyojlarini kanday kilib mukammalrok kondirib borish mumkinligi tugrisidagi masalaning yechimini dal etishning nazariy jidatlarini tadkik kiladi.

1^ Кдранг: Керимов Д. А. Философские основания политико-прововых исследований. - М., 1986. - С. 29.

2^ Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахлок. - Т., 1992. - Б. 33.