4-savol. Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar (ilmiy tushunchalar)
Iqtisodiyot nazariyasi iqtisodiy munosabatlarda amal qiladigan iqtisodiy qonunlar va kategoriyalarni o’rganadi.
Iqtisodiy qonunlar – iqtisodiy hayotning turli tomonlari, iqtisodiy xodisa va jarayonlar o’rtasidagi doimiy, taqrorlanib turadigan, barqaror sabab-oqibat aloqalarini, ularning o’zaro bog’liqligini ifodalaydi.
Iqtisodiy qonunlarni qo’yidagi guruhlari turkumlanadi:
1. Umumiy iqtisodiy qonunlar – vaqtni tejash qonuni, ehtiyojlarning tez o’sib borish qonuni, takror ishlab chiqarish qonuni, mehnat unumdorligining o’sib borish qonuni va boshqalar.
2. Xususiy yoki davriy iqtisodiy qonunlar – talab qonuni, taklif qonuni va qiymat qonuni.
3. Махсус, o’зига хос иqтисодий qонунлар –qo’shimcha qiymat qonuni.
Iqtisodiy kategoriyalar (ilmiy tushunchalar) – doimo takrorlanib turadigan, iqtisodiy jarayonlar va real xodisalarning ayrim tomonlarini ifoda etadigan ilmiy-nazariy tushunchalardir. Masalan, bozor, kapital, ishchi kuchi, moliya, kredit, narx, pul shular jumlasidandir.
5-savol. Iqtisodiy jarayonlarni ilmiy bilishning usullari
Fanning vujudga kelishi uni bilish usulining qaror topishi bilan bog’liqdir.
Uslubiyat – bu ilmiy bilishning tamoyillari, tizimi, yo’llari, qonun-qoidalari va aniq hadislaridir.
Iqtisodiyot nazariyasini o’rganishda dialektik usul, ilmiy abstraktsiya usuli, tahlil, sintez, induktsiya va deduktsiya, taqqoslash, statistik, matematik va grafik usullardan foydalanish mumkin.
Dialektik usul qoidalari ilmiy bilishning umumiy usuli bo’lib xizmat qiladi. Iqtisodiyot nazariyasida qo’llaniladigan bu tamoyillar quyidagidan iborat:
1. Iqtisodiyot bir-biri bilan aloqada, chambarchas bog’liqlikda, ziddiyatda, o’zaro ta‘sir qilib turadigan turli bo’g’inlardan, bo’laklardan iborat yaxlit bir jarayonki, u doimo harakatda, rivojlanishi, mazmun va shakl jihatdan o’zgarib turadigan ichki va tashqi hodisalar bilan aloqada bo’ladi;
2. Iqtisodiy jarayonning har bir bo’lagini alohida olib, uning o’ziga xos xususiyatlarini, kelib chiqish va yo’q bo’lish sabablari va oqibatlarini, uning ijobiy va salbiy jihatlarini, tomonlarini zamon va makonda o’rganish;
3. Iqtisodiy jarayonlarni oddiydan murakkabgacha, quyidan yuqorigacha rivojlanishda deb qaraladi. Bu yerda son jihatdan o’zgarishlar to’plana borib, sifat jihatdan o’zgarishga olib kelishini hisobga olish lozim;
4. Ichki qarama-qarshiliklar birligiga va ularning o’zaro kurashiga rivojlanishning manbai deb yondoshiladi.
Iqtisodiy faoliyatlar, hodisa va jarayonlar tabiiy, moddiy, shaxsiy omillar va pul mablag’lari kabi omillarga tayangan holda kechadi. Bu omillar o’zaro chambarchas bog’liq hamda ziddiyatda bo’ladi va bir-biriga ta‘sir ko’rsatadi, ular doimo sifat va miqdor jihatdan o’zgarib turadi, turli davrlarda turlicha ijtimoiy shaklga ega bo’ladi, eski iqtisodiy qonunlar, tushunchalar o’rniga yangiladi paydo bo’ladi. Shu sababli bu fanni o’rganishda dialektika qoidalarini qo’llash zarur hisoblanadi.
SHu bilan birga, iqtisodiyot nazariyasining o’ziga xos tadqiqot usullari ham mavjuddir, ulardan eng muhimi abstraktsiyadir. Iqtisodiy jarayonlarning mohiyati o’zgarishini o’rganishda mikroskoplardan, kimyoviy laboratoriyalardan foydalanib bo’lmaydi, bunda asbtraktsiya kuchidan foydalaniladi.
Dostları ilə paylaş: |
