Reja: Kirish Asosiy qism Oʻquvchilar nutqini oʻstirish yoʻnalishlari Ona tili darslarida lugʻat ustida ishlash orqali oʻquvchilar nutqini boyitish Oʻquvchilarni soʻz birikmasi

2. Ona tili darslarida lugʻat ustida ishlash orqali oʻquvchilar nutqini boyitish


O'quvchining nutqiy rivojlanishida tilning barcha sathlariga oid bilimlarga amal qilish. Til sathlarini o'zlashtirishning asosiy sharti tilning kommunikativ yordamdan foydalanishga olish ko'nikmasini egallashdir. “Nutq o'stirish metodikasida tilning leksikologiya va grammatika bo'limlari alohida ahamiyat kasb etadi,- deb yozadi S.P.Redozubov. - Leksikologiya — so'z haqidagi ilm, grammatika — so'z qilishning o'ziga va xavfsizlik haqida gapda bog'lanishi haqida ilm. O'quvchilarning lug'at zahirasi rivojlanishi boy bo'lsa, nutqi juda katta bo'ladi”². Nutq o'stirish gap qurilishi va uning tarkibini tashkil etgan lug'at ustida ishlash bilan o'zaro bog'liq. Professor N.Mahmudov: “Nutqning ta'sir quvvati, tegishli axborotni tinglovchiga tugal va qulay yordam berishish muhim kommunikativ sifatlardan bo'lmish so'z boyligiga bog'liq. Nutqning boy yoki kambag'alligi unda tilning bir-biridan farq qiladigan ma'lumotlar (so'z nolari, intonatsiya, sintaktik tuzilmalar, iboralar va sh.k.)dan qay darajada barqaror ekanli haqida. Buning uchun esa nutq tuzuvchida til boshqarishning boy va faol zahirasi mavjud bo'lishi kerak”³ - deb hisobi bejiz emas. Fikr ifodasi va nutqning emotsional ta'sirchanligi uchun, birinchi navbatdagi, o'quvchilar nutqini leksik birliklar bilan bo'yitish zarur. Lug'at ustida ishlash o'quvchining lug'at boyligini yozishdan iborat emas, o'quvchining diqqatini so'zning mazmuniga qaratish, so'zning semantikasini, ma'nosini aniqlashtirish, so'zning boshqa so'z bilan semantik bog'lanishini, aloqasini ochish, bog'lanishli nutqda har bir so'zning o'z ma'nosiga ko'ra boshqa so'zlar bilan bog'lanishini anglashlariga erishiladi. So'zlar orasida ma'noviy moslashish so'zlar bog'lanishining asosiy qoidasi bo'lib, leksik birliklarning egalik qobiliyati bilan gapda boshqa so'zlar sintaktik aloqasida ko'rinadi. So'zning nutqda qanday Shaklda qo'llanishini bilish qay darajada zarur bo'lsa, uning ma'nosini bilish ham shunchalik zarurdir. Inson nutqiy munosabatda zarur so'zlarni semantik ma'nosiga qarab tanlaydi va fikrini aniq ifodalashga intiladi. So'z yakka holda hech qanday kommunikativ vazifa bajara bo'lmadi. Nutqni anglashning eng muhim sharti unda ifodalanayotgan fikr va mazmunni ko'rsatadi. Fikrni ifodalashning turli usullar mavjud bo'lib, ularda so'zlar semantik ma'nosiga ko'ra ishtirok etadi. “Nutq o'stirish metodikasida tilning leksikologiya va grammatika bo'limlari alohida ahamiyat kasb etadi,- deb yozadi S.P.Redozubov. - Leksikologiya — so'z haqidagi ilm, grammatika — so'z qilishning o'ziga va xavfsizlik haqida gapda bog'lanishi haqida ilm. O'quvchilarning lug'at zahirasi qanchalik boy bo'lsa, nutqi shunchalik rivojlangan boʻladi”⁴. Bola maktabga kelgunga qadar oila muhitida, maktabgacha ta'lim jarayonida ishlashlari va uni ifodalash uchun zarur bo'lgan so'zlarni gap turli xil shakllarda qo'llash namunasini o'zlashtirgan bo'ladi. lekin uning nutqiy arsenali Maktabda o'rganiladigan yangi birikmalarni, fikrlarni, maktabga kelgan kunidagi hissiyotlarini ifodalashi uchun so'z zahirasi yetishmaydi. Maktab Oldida turgan eng asosiy vazifa o'quvchi—atrof-olam haqidagi tasavvurlarning asoslari asosida O'quvchilarning lug'atini bo'yitish, nutq va tafakkurini, mantiqiy fikrlashini o'stirishdir. Mantiqiy fikrlashning birinchi usuli tahlildir til hodisalarini tahlil qila olish ko'nikmasi maktabgacha davrdanoq shakllana sizni. Boshlang'ich sinflardan dastur asosida rivojlana boradi.
Boshlang'ich sinf o'quvchilari nutqida o'stirishda yod oldirish, so'zlarning ma'nosini katta yoki qayta hikoya qildirish kabi usullardan ulargina qolmay, balki uchun qiziqarli faoliyat bo'lgan o'yinlardan borish, ayniqsa, ko'zlangan maqsad, yuqori muammolarni qo'lga kiritishda katta yordam hisoblanadi. Chunki o'yin kichik maktab yoshidagi o'quvchilar faoliyatida asosiy o'rinni egallaydi. Bolalarning yosh va psixoligik xususiyatidan kelib chiqib aytadigan bo'lsak, o'yin dunyoni va o'zlikni anglashda, bog'lanishli nutq o'stirishda foydali vosita. Darslarda o'quvchilar zo'r bilan ishtirok etdi bir nechta o'yinlardan namunalar keltiramiz. Hikoya o'qituvchi xattaxtaga bir nechta so'z yozib qo'yadi. Masalan: Nnfisa, soat, yomg'ir, kitob kabi. O'quvchilar mustaqil ravishdosh shu so'zlar ishtirokida hikoya tuzadilar. Bunda hisobot lug'at boyligi bilan birga, gaplarni to'g'ri shaxsiy, tovushlarni to'g'ri tallaffuz qilish, ijodiy va mustaqil fiklash shakllanadi. O'qituvchi faol ishtirokchilarni vaqti - vaqti bilan rag'batlantirib borishi o'quvchilarning o'ziga bo'lgan ishonchini bundan orttiradi va bundanda faol bo'lishiga ubndaydi. Ushbu o'yinlar darsdan mashg'ulotlarda va to'g'araklarda ham bemalol yuklash mumkin.
O'quvchilarga maktabdan yoki uylaridan ma'lum bir joygacha bo'lgan yo'lini tasvirlash topshirig'i beriladi. O'quvchilar bir necha kun bu obyektni mustaqil kuzatadilar va uni og'zaki tasvirlab beradilar. Sinchkovlik, ziyraklik, kuzatuvchanlik, atrof - muhitga diqqat - e'tibor talab qilgan bu o'yib odamda Vatanni sevish, tabiatga muhabbat, chor — atrof e'tiborli bo'lish hislarini tarbiyalash mumkin. Bundan tashqari, ushbu o'yinlardan maktabda o'quvchilarning nutqi rivojlanadi, lug'at boyligi yanada ortadi, mustaqil fikrlash malakasi shakllanadi. Yuqoridagi ta'limiy o'yinlar o'quvchilarning darsda faolligini hisobga olish bilan birga bilimlarni o'zlashtirish jarayonini yengillashtirish va foydalanish, nutq o'stirishga yo'naltitilgan har bir mashg'ulotni qiziqarli tashkil qilishga xizmat qiladi. Maktabda nutq o'stirishning muhim ahamiyatidan biri lug'at ishlashni yaxshilash, tartibga solish, uning asosida yo'nalishlarini va asoslash, o'quvchilarning lug'atini bo'yitish jarayonini boshqarish hisoblanadi. Hozirgi o'zbek adabiyot tili ulkan lug'at boyligiga ega. Besh jildlik «O'zbek tilining izohli lug'ati» da 80000 dan ortiq so'z va so'z birikmasi berilgan bo'lib, bular umumiy qo'shimchalaridir. Bunga o'zbek tilida nashr etilgan turli terminologik lug'atlarda, o'zbek tili sinonimlari, antonimlari, frazeologik lug'atlarida va turli izohli lug'atlarda berilgan so'zlar qo'shilsa, lug'at boyligi yana ming- minglab oshadi. Bulardan tashqari, juda ko'p so'zlar ko'p ma'noni bildiradi. Masalan, shu izohli lug'atda bosh so'zining 40 dan ortiq asosiy va frazeologizm bilan bog'langan ma'noda foydalanish berilgan. Maktabda lugʻat ustida ishlash metodikasi to'rt asosiy yo'nalishni ko'zda tutadi:
1. O‘quvchilar lug‘atini bo‘yitish, yangi so‘zlarni, bolalar, bolalar lug'atida bo'lgan ayrim so'zlarning yangi ma'nolarini o'zlashtirish. Ona tilining lug'at boyligini bilib olish uchun o'quvchi o'z lug'atiga har kuni 8-10 ta yangi so'zni, shu ona tili darslarida 4-6 so'zni qo'shishi, ya'ni shu so'zlar ma'nosini o'zlashtirishi lozim.
2. O‘quvchilar lug‘atiga aniqlik aniq. Bu hudud oladi: 1) o‘quvchi puxta o‘zlashtirmagan so‘zlarning ma’nosini to‘liq o'zlashtirish, ya'ni shu so'zlarni matnga tekshirish, ma'nosi yaqin so'zlarga qiyoslash, antonim tanlash yo'llari bilan komissiya ma'nosiga aniqlik aniqlash; 2) so‘zning kinoyali ma’nosini, ko‘p ma'noli so'zlarni o'zlashtirish; 3) so'zlarning sinonimlarini, sinonim so'zlarning ma'no tomonidan o'zlashtirish; 4) ayrim frazeologik birliklarning ma'nosini o'zlashtirish.
3. Lug‘atni faollashtirish, yangi o‘quvchilar ma’nosini tushunadigan, ammo o'z nutqida ishlatmaydigan nofaol lug'atidagi so'z/arni faol lug'atiga o'tkazish. Buning uchun shu so'zlar ishtirokida so'z birikmasi va gaplar tuziladi, ular o'qiganlarni qayta hikoyalash, bayon va inshoda suhbat, bayon va inshoda suhbat.
4. Adabiy tilda ishlatilmaydigan so'zlarni o'quvchilar faol lug'atidan nofaol lug'atiga o'tkazish. Bunday so'zlarga bolalarning nutq muhiti ta'sirida o'zlashib qolgan adabiyot til me 'yoriga kir, ayrim adabiy asar va'zlashuv tilida qo'ymaydigan shunday sodda so'z va iboralar, sheva va ijtimoiy guruhga oid so'zlar kiradi. Adabiy til meyori degan tushunchani o'zlashtirgach, o'quvchilar yuqoridalangan izoh so'zlar o'rniga adabiyot tildagi so'zlardan ular. Adabiy tilga oid malakalari mustahkamlangan sayin shevaga, jargonga oid so'zlar, so'zlashuv tilida jild sodda so'z va iboralar o'quvchilarning faol lug'atidan chiqib keta boshlaydi.
So'zlarning ma'nosini Boshlang'ich sinflarda o'qitiladigan bo'yitadi, nutqini o'stiradi. Fanlarning atamalari ham tushuntirilishi lozim bo'lgan so'zlar qatoriga kiritiladi. Atamalarning ma'nosini ushbu so'z anglatganini yaxshi fahmlab olishga yordam beradi. Masalan, predmet atamasining ma'nosi bilan o'quvchilar predmet keng ma'noda qo'llanishini, tabiatdagi barcha narsa, hodisa, hodisalar predmet deyilishini bilib oladilar. Lekin, sifat, son, fe'l kabi atamalarni tez fahmlab olishda ularga yordam So'zning ma'nosini juda kam vaqt olishi va darsning asosiy mavzusidan o'quvchilar diqqatini chalg'itmasligi kerak. Buning uchun o'qituvchi har bir darsga tayyorlanish jarayonida ma'nosi tushuntirilishi lozim bo'lgan so'zlarni, uni amalga oshirish eng qulay usullarini va darsning qaysi o'rnida yordamni belgilab oladi. O'qish kitoblaridagi matnlarda birinchi marta uchragan, bolalar ma'nosini bilmaydigan ayrim so'zlar matnni o'qishdan oldin tushuntiriladi. Matnni o'qish jarayonida so'z ma'nosini amalga oshirishga chek qo'yish kerak. Agar biror so'zni matnni o'qish vaqtida tezda zaruriyati tug'ilsa, matn mazmunidan o'quvchilar diqqatini chalg'itmagan holda shu so'z ma'nosi qisqacha tushuntiriladi.
Metodikada soʻzlarni tushuntirishning quyidagi usullardan foydalaniladi:
1. So`zni kontekst asosida ishlab chiqariladi. Bunda o'quvchilar tushunmaydigan so'z ularga tushunarli so'zlar qo'llangan gap (yoki matn) tushuntiriladi. 2. So'z ma'nosini lug'atdan va o'qish kitoblarida matn ostida berilgan izohdan mumkin. Bunda o'quvchilarni izohdan mustaqil fovdalanib, so'z ma'nosini mustaqil tushunib olishga o'rgatish muhim joyga ega. 3. So'z ma'nosini Shu so`zning ma'nodoshi yordamida haqida. Masalan, sabo-shabada, mudofao-himoya, sozanda-musiqachi, divor-vatan, inshoot-bino, samo-osmon kabi. So'zni sinonim bilan tushuntirganda, Shu so'zning stilistik (uslubiv) ahamiyatini ham ko'rsatish zarur. 4. Tanish bo'lmagan so`z bilan ifodalangan tanishni tanish bo`lgan so`z bilan ifodalangan birikmaga (uning antonimiga) belgish orqali. Masalan, ishchan munosabatini dangasa ishtirokiga, rostgo'y so'zini yolg'onchi so'ziga taqqoslab mumkin. Ko'chma ma'noda ustivor so'z va so`z birikmalari, tasviriy ustiga, maqollar ham shunday usuldan tushuntiriladi. 5. So`zni o'ziga yaqin bilish bilan, ya'ni boshqacha ifoda bilan kelishi. Bunda tushuntiriladigan so'zning izohi qisqa va aniq bo'lishi kerak. Masalan, o'zboshimchalik tikicha ish tutish, ishni o'zicha harakat; mutaxassis-biror hunar egasi; shunqor-uzoq uchadigan ko'zi o'tkir qush; to'r— ol terisidan tikilgan idish; guldon-gul solib qo'yiladigan idish va boshq. Ba’zi so'zlar hujjatni izohlash orqali tushuntiriladi. Masalan, kombayn — bir natija o'zida donni o'radigan, yanchadigan, tozalaydigan qishloq xo'jalik mashinasi; ekskavator - bir joyda o'zida verni qozib tuproqni yuk mashinasiga ortadigan mashina; aerodrom - samolyotlar turadigan, uchib ketadigan yoki kelib qo'nadigan joy va hok. 6. So'zni predmetning asosiy belgisini izohlash orqali haqida. Masalan, yantoq - suvsiz joyda o'sadigan ninasimon tikanli o'simlik; akula - okeanlarda yashagan juda katta yirtqich baliq va boshq.
7. Axloqiy, mavhum tarkiblarni ifoda etuvchi so'zlarning ma'nosini misollar yordamida yordam. Buning uchun o'quvchilar o'rgangan badiiy asardan axloqiy fazilatga ega bo'lgan asar qahramonining qilgan ishlari tahlil. Xulosa qilib aytganda, so'z ma'nosini yaratish ustida ishlash o'quvchilar lug'atini bo'yitadi, nutqini ravon birikmasi.
Boshlang'ich sinflar o'quv dasturida ona tili, o'qish bolalarning lug'atini boyitish, bog'lanishli nutqini o'stirish, adabiy-estetik tafakkurini kamol toptirish, nutq madaniyatini shakllantirish, nutq ta'sirchanligini ta'minlashning muhim omilidir, deyiladi. Bu vazifalar gram­matik mavzularni o'rganish, mashq matnlarini kuzatish va tahlil qilish, maxsus lug'aviy-grammatik mashqlar orqali bajariladi.
Ona tili o'qitishning bosh maqsadi ham tilning jamiyatda tutgan o'rni, vazifasi bilan belgilanadi. Til aloqa vositasi — so'zlovchi fikr-mulohazalarini til orqali bayon qiladi, tinglovchi esa til vositalari orqali ro'yobga chiqqan flkrni anglaydi.
Ona tili fani o'quvchilarni fikr bayon qilish va uni uqib olish faoliyatiga tayyorlaydi. Fikr til vositasida ro'yobga chiqar ekan, har bir kishi tilni va undan foydalanishni bilishi zarur. Tilni bilish uning grammatik qonun-qoidalarini, ta'rifini o'zlashtirishgina emas, balki ona tilining boy imkoniyatlaridan amaliy foydalana bilishdir, ya'ni fikrini og'zaki va yozma shaklda to'g'ri, tushunarli va savodli ifodalay bilishdir. Bunga erishish uchun ona tili darslarida lug'at ustida ishlashga alohida e'tibor qaratish lozim. Lug'at ishida so'zning ma'nosi, talaffuzi va imlosi e'tiborda tutiladi. Lug'at ustida ishlashdan asosiy maqsad ehtiyoj sezilgan paytda o'quvchilarning nutqda foydalanishlariga erishish, o'zgalar nutqini anglashlarini ta'minlashdir.
Lug'at ustida ishlashdan asosiy maqsad ehtiyoj sezilgan paytda o'quvchilarning nutqda foydalanishlariga erishish, o'zgalar nutqini anglashlarini ta'minlashdir. Buning uchun o'qituvchi ona tili darsligida qo'llangan har bir so'zning, ta'limiy jarayonlarda: dars, ekskursiya, o'zaro suhbat, turli tadbirlarda ishlatilgan so'zlarning ma'nosiga e'tibor bilan qarashi, ularning qaysilari maxsus ishlashni taqozo etishini belgilab olishi kerak. Tilning lug'at boyligini o'quvchilar tomonidan o'zlashtirilishi uchun ona tili darslarida so'zlarning quyidagi ma'nolari bilan tanishtiriladi:
1. O'quvchilarni notanish so'z va iboralar bilan tanishtirish. O'quvchilar darslikdagi so'z va iboralarga birinchi marta duch kelayotgan bo'lishi mumkin. Bu so'z yangi paydo bo'lgan so'z bo'lmasa ham, o'quvchi uning ma'nosini bilmaydi, demak, o'quvchi uchun yangi so'z hisoblanadi.
1-sinf «Ona tili» darsligida darpar-da (eshikparda), mag'rur (g'ururli), xaroba (vayrona), kamol (kamol topmoq—o'smoq, rivojlanmoq), komil (yetuk), sarkarda (qo 'mondon), ziynat (ко 'rk, husn), qasr (hashamatli saroy) kabi so'zlarga duch keladilar. Bunday so'zlarning ma'nosini sinonimlar keltirish yo'li bilan, qarshi ma'noli so'zlar bilan izoh berish, gap tuzish orqali ma'nosini ochish, rasmlar orqali tushuncha hosil qildirish mumkin. Bunday ishlash o'quvchilarda tilga sezgirlikni yuzaga keltiradi.
2. O'quvchilarni so'zning yangi ma'nolari bilan ta-nishtirish. O'quvchilar ko'p ma'noli so'zlarning bir ma'nosini tushunsa, boshqa ma'nosini bilmasliklari mumkin. Bolalar so'zlarning hamma ma'nolarini bir-daniga o'zlashtirib ololmaydilar. Ularning ma'nosini o'zlashtirish bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. 1-sinfda ko'p ma'noli so'zning bir-ikki ma'nosi bilan ta-nishsa, 2-, 3-, 4-sinflarda yana boshqa ma'nolarini bilib oladi. Tilning barcha sathlarini: fonetika, leksika, so'z tarkibi, morfologiya, sintaksis (boshlang'ich sinfda bu bo'limlar «Tovushlar va harflar», «So'z», «Gap», «Bog'-lanishli nutq» deb nomlanadi)ni o'rganish jarayonida tasviriy ifodalar, iboralar, ma'nodosh, shakldosh, qara-ma-qarshi ma'noli so'zlarning ma'nolari turli ish turlari asosida tushuntirib boriladi. 1-sinf «Ona till» darsligida qalbi olov birikmasi berilgan, uni yonayotgan olov birik-masi bilan taqqoslang. Qaysi biri o'z ma'nosida qo'llanyapti? (Yonayotgan olov). Qaysi birikma boshqa ma'noda qo'llanyapti? (Qalbi olov). Yonayotgan olov birikmasi qanday ma'noni ifodalayapti? ... Biror ishni bajarishga ishtiyoqi, havasi kuchli, deb izoh beradilar.
Ko'rinadiki, taqqoslash usuli so'z ma'nolarini izohlashda samarali usul sanaladi.
3. O'quvchilar tilida kam qo'llanadigan so'zlar ma'nosi ustida ishlash. Adabiy tilga oid ba'zi so'zlar o'quvchilar nutqida kam qo'llanadi. Bu so'zning ma'nosini o'quvchi yetarli darajada tushunmaydi. Uning o'rnida oddiy so'zlashuvga doir, boshqa tillardan kirgan yoki shevaga oid so'zlarni qo'Uaydi. O'qituvchi ularni kitobiy so'zlar bilan almashtirish uchun nutqda qo'llashga majbur etadi-gan vaziyat yaratishi, ehtiyojni yuzaga keltirishi zarur. Masalan, Jim - tinch - osuda - osoyishta; yurakdan - dil-dan; soat strelkasi - soat millari; garmdori - qalampir; minut - daqiqa; rayon - tuman kabi.
So'zlarning qo'llanishini faollashtirish uchun yozma ishlar o'tkazilayotganda ham ayrim so'zlarni boshqasi bilan almashtirishga o'quvchilar e'tibori qaratiladi. 1-sinfda rasmlar asosida og'zaki hikoya tuza-yotgan o'quvchilarning nutqi biri-biridan farqli bo'lishi, biri ikkinchisining so'zini qaytarmasligi talab qilinadi. Masalan, shirinsuxan so'zi o'rnida shirinso'z, tanbeh ber-di — dashnom berdi, zilol suv — tiniq suv, kichik — mo'jaz, tik — adl, nafls — nozik, ishbilarmon ishning ko'zini biladigan kabi. Bu o'quvchilarni keyingi sinflarda yozma bayon yozishga tayyorlaydi, ya'ni so'zlarni boshqasi bilan almashtirishga, kitobiy so'zlar tanlashga e'tibor berishga o'rgatadi.
Darsliklarda bola hissiyotiga ta'sir qiluvchi ko'chma ma'nodagi badiiy ifodalar ko'p qo'llangan, ular ustida maqsadga muvofiq ishlash o'quvchi nutqini jozibador qiladi, ularning nutqini adabiy tilga yaqinlashtiradi.
4. Yangi paydo bo'lgan so'z ma'nolari ustida ishlash. Bunday so'zlar darslikda kam qo'llanadi. Bunday so'zlarning bolalar hayoti bilan bog'liq bo'lganlarini ajra-tib olib, «Bilib qo'ygan yaxshi» rubrikasi ostida ishlansa, o'quvchining nutqi zamon bilan baravar rivojlanib boradi.
5. Grammatik atamalar ma'nosi bilan tanishtirish. Grammatik atamaning awalo to'g'ri talaffuzi, imlosi o'rgatiladi. Shundan so'ng misollar asosida uning maz-muni ochiladi. Qoidani o'qitish va mashqlar bajarish orqali atama ma'nosini to'laqonli anglashlariga erishiladi.
Lug'at ustida ishlashda quyidagi metodik usullardan foydalaniladi:
1. So'z ma'nolarini taqqoslash va ularni sharhlash. Bu usul ko'chma ma'noli so'z va iboralar, paronim so'zlar, shakli bir xil so'zlarning ma'nosi, imlosi, talaffuzini izohlashda qo'llaniladi: urish — urush: ikki kishining jan-jallashib qolishi — urish; ukki xalq, ikki davlat orasidagi jang — urush. Bu so'zlarning talaffuzi ham ikki xil.
2. So'zlarni kuzatish usuli orqali ularning imlosini, ma'nosini va talaffuzini o'rgatish. Bu usul o'zakdosh so'zlarni o'rganish jarayonida, ko'm-ko'k, oppoq, qip-qizil sifatlarining (qizil, oq, ko'k) ma'no nozikliklari, imlosi, talaffuzini o'rgatishda qo'llaniladi. Masalan: gul, guidon, gulchi, gulzor, gulli, guhiz, gulla so'zlarining tarkibini kuzatadilar. Bu so'zlar ma'nosidagi farqni izohlaydilar va tilning yangi so'zlar hisobiga boyib borishini anglay bosh-laydilar. Shunday o'rinda o'qituvchi so'zlarni o'z so'ziga aylantirish orqali aniq fikr yuritishga o'rganish o'quvchining burchi ekanini aytishi lozim.
Kuzatish usuli shakllari o'zgarayotgan so'zlarning imlosini o'rgatishda ham qo'llaniladi: og`iz + im — og'zim, singil + im — singlim, u + ga — unga.
3. So'zlarni belgilariga ko'ra guruhlash usuli. Guruhlash — aqliy faoliyat usuli bo'lib, u ona tili mashg'ulotlarida o'quvchilarning so'z boyligini oshirishda muhimdir. Bu usul so'zlarni anglatayotgan ma'nosi, turkumi, yasalishi, imlosi, uyasi kabilarga ajratish imkoni-ni beradi. Guruhlash, kuzatish va taqqoslash usuli bilan bog'liq. So'zlarni guruhlash uchun avvalo ular kuzatiladi, so'ng taqqoslanadi. Bu jarayonda ularning o'xshash va farqli tomonlari ajratiladi. Masalan, qavm-qarindoshlik bo'yicha guruhlash:
1. Ota urug'i: ota, amaki, amma, dada, oppoqdada, bobo, buvi, buva.
2. Ona urug'i: ona, xola, tog'a, oyi, bobo, buva, buvi. Sifatlarda: a) xususiyat bildiruvchi sifat: sho'x, og'ir, bosiq, aqlli, aqlsiz, hayoli, hissiz, andishali, dangasa, tan-bal, ishchan, mehnatsevar va hokazo; b) ta'm bildiruvchi sifat: shirin, achchiq, nordon, taxir, sho'r, mazali, bemaza, chuchmal va h.
Guruhlash musobaqa tarzida uyushtirilishi mumkin.
Ma'lum bir guruhdagi so'zlar ro'yxatini tuzish ishini alfavit asosida yozdirish ham mumkin.
1. Bolalar o'yinlari nomining lug'atini tuzing.
2. O'zingiz bilgan shoir nomlari ro'yxatini tuzing.
3. Ertak nomlari ro'yxatini tuzing.
4. Joy nomlari ro'yxatini tuzing.
5. Ohangdosh so'zlar ro'yxatini tuzing.
6. Ma'nodosh so'zlar ro'yxatini tuzing.
Bular o'rganilayotgan mavzularga, mashq matnlariga bog'liq holda tashkil etiladi.
So'zlarning izohli lug'atini sinf va maktab miqyosida tuzib, ko'rgazmali qilib osib, umumiste'molga kiritish mumkin. Ona tili darsligi oxirida lug'atcha berilgan. Bu lug'atchadan o'quvchilar asosan so'zning imlosini o'rganib oladilar. Lug'atdan foydalanish yo'1-yo'riqlarini o'zlashtiradilar.
Qarama-qarshi, zid ma'no bildiradigan so'zlar aid ma'noli so'zlar (antonimlar) deyiladi. Antonimlar belgi bildiradigan so'zlarda ko'p uchun. Antonimik munosabat so'z bilan frazeologik birlik (yalqov - yuragida oti bor kabi). Boshlang'ich sinf o'quvchilari antonimlar bilan amaliy tanishtiriladi. Antonimlar ustida ishlash matndan antonimni topishdan boshlanadi, keyin maxsus jihozlar:
1. Berilgan so'zlarga antonim belgilash. Otni o'tganda: azob -…, do'stlik - ..., oq - yoshlik - .., sifatni o'tganda: dangasa - , dono - , kasal - ., fe'lni o'tganda: rostgo'y - , anqov - , , yondi - ..., yaratgan - kabi berilgan. O'quvchilar kasallandi - berilgan otga rohat, dushmanlik, qora, qarilik; sifatga mehnatkash, hushyor, yolg‘onchi, nodon„ sog‘; fe'lga sog'aydi, o'chdi, tugatdi antonimlarini tanlab, jufti bilan yozadilar. 2. Zid ma'noli so'zlarni qatnashtirib gap tarkib. Bunda o'qituvchi antonim tanlab gap uchun so'z beradi, o'quvchilar berilgan so'zga antonim tanlaydilar va ularni qatnashtirib gaplar tuzadi. 3. Berilgan gapga antonim topib qo‘yish. O'qituvchi to'g'ri odam kelsa oshga. Yaxshi gap - so'zdan yoki qilur. Yosh kelsa ishga, moy, ... gap - loy. Gapni oz so'zla, ishni ... ko'zla kabi gaplar beradi, o'quvchilar gap mazmuniga mos antonim topib, gapni o'qiydilar (yoki yozadilar). O'quvchilar lug'atin ma'nodosh va Zid ma'noli so'zlar bilan boyitish o'z fikrini aniq, ravon va ifodali bayon qilishga yordam o'quvchilar nutqini boyitishda maqollar katta ahamiyat kasb etadi. Maqollar o'qish uchun ham, suhbat uchun ham, hikoya uchun ham, grammatik tahlil va yozuv uchun ham juda qulay materialdir. Ular ixcham, sermazmun va ta'sirchan bo'ladi; maqollar o'quvchilarning badiiy didini o'stiradi, nutqqa e'tibor bilan qarashga, to'g'ri, mantiqiy fikrlashga o'rgatadi, estetik tarbiyasida muhim o'rin tutadi. O'qish kitoblarida mavzuga bog'liq holda, o'zbek tili darsliklarida esa mashq matnlari ichida xilma-xil mavzularda juda ko'p maqollar beriladi. O'quvchilar maqollarni o'qib, o'qilgan asarning axloqiy muammosi bilan, hayotiy sharoit bilan bog'laydilar, hujjat majoziy mazmunini, ayrim so'z va iboralarning ma'nosini tushuntirdilar. katta o'rni bilan maqollardan foydalanishga. Maqollar o'qilgan asarning qurilmasi ishlatilib, ko'pgina asarlarning mazmunini tushunib olishga yordam beradi. Masalan, «Ovchi, Ko'kcha va Dono» (4-sinf) ertagining sifati sifatida «Birlashgan o‘zar, birlashmagan to‘zar», «Ahillikda hikmat ko‘p», «Birlashgan kuch yengilmas», «Do'stlar ahil bo'lsa, ish oson bo'ladi» maqollari; Odobli bo'lish osonmi? (A. Obidjon) asaridan so‘ng «Odob - kishining ziynati», «Odobli bola elga manzur», «llmning. kattasi - odob», «Aql yoshdan, Odob boshdan» maqollari beriladiki, bular shu asar mazmunining mag'zini ochib beradi.
Mantiqiy bolalarning so'z boyligi va tilining umumiy o'sishida katta joy ega bo'lib, lug'at ishi va tilga oid boshqa ishlar bilan bog'lab olib boriladi. Logik texnika juda xilma-xil: 1. Narsa/arnpng mavzuga tegishli guruhini: ust kiyimlar (qoʻylak, kostyum) va oʻyinchoq kiyimlar (botinka, tufli, l; uy) hayvonlari va yovvoyi hayvonlar kabi. Bunda bolalar Bu nima?» so'rog'iga javob o'rgatiladi: Bu n-im-a? - Avtobus. 2. Bir qilingan narsalarni sanab ko'rish va umumlashtiruvchi bir so'z bilan nomlash. Masalan, stol, stul, shkoflarni bir so'z bilan qanday nomlash mumkin? (Mebel) 3. Berilgan narsalardan bir guruhga kirmaydiganlarini keyin. Masalan, qalam, pero, chizg'ich, o'chirg'ich, hali ham ko'r, o'quvchilar o'quv qurollarini ajratdilar, stul o'quv quroliga kirmasligini, mebelb ekanligini aytadilar. Bunday mashq o`yin o'rganish ham mumkin: ma'lumlar berilib, ortiqchasini topish va nima uchun ortiqcha sizning talabingiz: qaldirg'och, chumchuq, mushuk, musiqa.
4. Predmet nomlari va belgilarini bildirgan so'zlarni belgiga keyin. Bunda so'zlar choynak, tesha, bolta, piyola, arra, tarelka kabi aralashiladi. O'quvchilar guruhlab, choynak nomi: choynak, piyola, ish qurollari nomi: tesha, bolta, kabi yozadilar. Narsa belgisini bildirgan so'zlar ham aralashtiriladi, bolalar toft guruhiga (rang, maza, shakl, fayllar) ajratdilar. 5. Qarama-qarshi qoʻyish bilan umumlashtirish: qaldirgʻoch, chumchuq, bulbul qushlar, tik, xo'roz, kurkalar-chi? (Parrandalar) Mantiqiy mashqlar sermazmun bo'lishi, O'quvchilarning bilan bog'lanishi, ularning to'g'ri fikrlashga o'rgatishi, bilimlariga aniqlik keraki va tartibga solishga xizmat qiladi.

1^ Ivanov.P.I. Umumiy psixologiya -T.:<>,1967.306-bet.

2^ Редазубов С.П Методика русского языка в начальной школе -Москва:1963.Стр.39.

3^ Mahmudov N. Nutq boyligi//Umumfilologik tadqiqotlar: muommolar va yechimlar:Tezis shaklidagi maqola.-Jizzax: 2011-162-bet

4^ С. Редозубов. Методика русского языка в начальной школе -Москва:1963.Стр.39.