Reja: Kirish. Bob. Tadbirkorlikning mohiyati
Yüklə 56,16 Kb.
|
|
Mavzu: Tadbirkorlik faolyati, uning sarf-xarajatlari va foydasi. Reja: Kirish. 1.Bob. Tadbirkorlikning mohiyati. 1.1 Tadbirkorlik faolyatining vazifalari. 1.2 Tadbirkorlik faolyatining rivojlanish shart-sharoitlari. 1.3 Tadbirkorlik faolyatining shakllari. 2.Bob. Xarajatlar to’g’risida umumiy tushunchalar. 2.1 Firmaning xarajatlari. 2.2 Doimiy va o’zgaruvchan xarajat turlari. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish
Korxona faoliyatini baholashni eng oddiy usuli haqiqiy ko`rsatkichlarni reja (normativ) ko`rsatkichlariga solishtirish bo`lib hisoblanadi. Korxona faoliyati samaradorligini baholashni murakkab uslubi esa oxirgi faoliyat natijalarini o`zaro aloqalarini, xarajatlar bilan resurslarni, shuningdek turli omillar ta`sirini baholashdan iborat. Bozor iqtisodiyotiga o`tish munosabati bilan tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanayotgan korxonalarni ish sifatini oshirish, mavjud imkoniyatlardan okilona foydalanish asosiy fondlardan foydalanish samardorlik darajasini yanada oshirish, mehnat unumdorligini har taraflama o`stirish, kelgusida respublika aholisini ozik- ovkatga va boshqa tovarlarga bo`lgan talabni yanada yuksaltirishni ko`zlab iqtisodiy tejashni kuchaytirish sohasidagi vazifalarni ommaviy hal qilish lozim. Bu vazifalarni bajarish uchun avvalo har bir tadbirkorlikni xo`jalik faoliyatini atroflicha chuqur tahlil qilish asosida ichki xo`jalik imkoniyatlaridan imkon boricha yaxshirok foydalanishga, kamroq xarajat qilib yuqori natijalarga erishishga alohida e`tibor berish kerak. Hukumat kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni milliy iqtisodning o`sishi uchun oziqlantiruvchi tarmoq sifatida ko`radi. Tadbirkorlikning bu shaklidagi qadr-qimmatini quyidagilar tashkil etadi: harakatning mustaqilligi; tezkor va o`zgaruvchan qarorlarning bo`lishi mumkinligi; mahalliy mahalliy sharoitlarga moslashuvi; aholi o`rtasida xususiy tadbirkorlikka bo`lgan ishonchning mavjudligi, bir necha kasbning birlashtirish imkoniyati ning borligi; biznes operatsiyasiga ketadigan xarajatning kamligi; uzoq muddatli foydalar; tezkor moddiy foydaga bo`lgan imkoniyatlar. Respublikada kichik biznesning qaysi shakli samarali ekanligini xo`jalik faoliyati yo`nalishlari va ishchilar soni bo`yicha qaysi korxona chidamlilini hozircha aytish qiyin. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning shakllanishi va rivojlanishida olingan tajribani umumlashtirish va ma`lum xulosa qilish va takliflar kirish uchun ma`lum vaqt kerak. Lekin hozirdan kichik biznes va tadbirkorlikning rivojlanish muammolari aniq. Ular mulkni to`la himoya qila oladigan va shartnomalarni bajarishni kaoflatlaydigan huquqiy tizimning yo`qligi tufayli paydo bo`lmoqda. 1.Bob. Tadbirkorlikning mohiyati. 1.1 Tadbirkorlik faolyatining vazifalari. Hozirgi paytda turli ilmiy-nazariy adabiyotlarda tadbirkorlik faoliyati va biznеs xususida, uning yo’nalishlari, tamoyillari, huquqiy-iqtisodiy jihatlari to’g’risida ko’plab olimlarning fikrlari, mulohazalari kеng o’rin egallamoqda. Ularda ko’pincha tadbirkorlik faoliyati va biznеsni bir xil tushuncha sifatida talqin qilinmoqda.Fikrimizcha, tadbirkorlik biznеsdan farq qilib, tadbirkorlik – bu mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishga ijodkorlik, yangilik yaratish ruhi asosida yondashish bilan bog’liq faoliyatdir. Biznеs esa unga nisbatan kеng tushuncha bo’lib, umuman foyda olish nuqtai-nazaridan yuritiluvchi faoliyatdir. O’zbеkiston Rеspublikasining «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida»gi qonunida ta’riflanishicha «Tadbirkorlik (tadbirkorlik faoliyati) – yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mulkiy ma’suliyat ostida, mavjud qonunlar doirasida, daromad (foyda) olish maqsadida, tahlika bilan amalga oshiriladigan iqtisodiy faoliyatdir» 1. Bugungi kunda tadbirkorlik faoliyati nazariyasining rivojlanishda «uch to’lqin» – ya’ni, mazkur sohani ilmiy jihatdan tadqiq etishdagi alohida bosqichlar shartli ravishda ajratiladi. Birinchi bosqich dastlabki bozor munosabatlari shakllanish davri – XVIII asrda paydo bo’lib, u tadbirkor tomonidan amalga oshiriladigan tavakkalchilik jarayonlari bilan bog’liq. Aynan iqtisodiyot fanida tadbirkorlik faoliyatiga oid dastlabki tadqiqotlar ham shu davrda R.Kantilon, A.Tyurgo, F.Kеne, A.Smit va J.B.Sey asarlarida amalga oshirilgan. Frantsuz iqtisodchisi R.Kantilon tadbirkorlikning muhim tavsifiy xususiyatlaridan biri sifatida tavakkalchilikni ajratib ko’rsatadi. Uning fikricha, tadbirkor – voqеa va hodisalarni oldindan ko’ra bilish xususiyatiga ega bo’lgan, o’z zimmasiga barcha mas’uliyatni olib tavakkal qiluvchi, o’z xatti-harakatlari tufayli daromad olishga umid qiluvchi va har qanday yo’qotishlarga tayyor bo’lgan shaxsdir2. R.Kantilondan kеyin nеoklassik maktab namoyandalari o’z asarlarida o’ziga xos tavakkalchilik asosida raqobatlashib, savdo faoliyati bilan shug’ulanuvchi korxona egasini tadbirkor dеb hisoblay boshladilar. Tadbirkorlik faoliyati to’g’risidagi nazariyalar rivojlanishining ikkinchi bosqichida tadbirkorlikning asosiy xususiyati sifatida innovatsion faoliyat ajratib ko’rsatiladi. Bu oqimning asoschisi Y.SHumpеtеr bo’lib, uning fikricha, iqtisodiy o’sishning nеgizida tadbirkorni ishlab chiqarish omillarini yangi kombinatsiyasini ishlatishga, qo’llashga bo’lgan intilishi yotadi va bu intilishning natijasi innovatsiya, yangiliklar hisoblanadi. Mazkur nazariyalar rivojlanishi uchinchi bosqichining asosiy g’oyasi - tadbirkorning muhim shaxsiy fazilatlari, jumladan izlanish va tadqiqot hisoblanadi. Bu oqim namoyandalari F.Xayеk va L.Mizеs tadbirkorlikka yangi iqtisodiy imkoniyatlarni izlab topish va tadqiq qilish dеb qaraydi, shu bilan birga, faoliyati izlanish tarzida kеchadigan har qanday shaxsni bo’lg’usi tadbirkor dеb hisoblashadi. K.Makkonnеll va S.Bryu tadbirkorlikka asosida uzluksiz shartlar va talablar yotuvchi muhim faoliyat turi sifatida qaraydilar. Birinchidan, tadbirkor tovar va xizmatlar ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish omillarini birlashtiradi va «katalizator» vazifasini bajaradi. Ikkinchidan, biznеsni yuritish jarayonida u qarorlar qabul qilishdеk qiyin bir vazifani zimmasiga oladi. Uchinchidan, tadbirkor – tashkilotchi shaxs bo’lib, yangi ishlab chiqarish tеxnologiyalarini joriy qilib, yangi mahsulotlar ishlab chiqarishga intiladi. To’rtinchidan, tadbirkor bu tahlikaga boruvchi insondir. U nafaqat o’z mol-mulki, vaqti, mеhnati bilan, balki o’z shеriklari, aktsiyadorlari qo’shgan mablag’lar bilan ham tahlikaga boradi3. Tadbirkorlik faoliyati to’g’risida yuqorida kеltirilgan turli xil fikrlar va yondashuvlarni umumlashtirgan holda, qisqa qilib quyidagicha ta’rif bеrish mumkin: tadbirkorlik faoliyati – shakli, turi va sohasidan qat’iy nazar foyda olish va uni ko’paytirish maqsadida amalga oshiriladigan iqtisodiy faoliyatdir. Tadbirkorlikning rivojlanishi, o’z navbatida, bir qator sharoitlarning mavjud bo’lishini taqozo etib, ular asosida umuman tovar ishlab chiqarishning umumiy ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlari yotadi. Birinchidan, tadbirkor xo’jalik yuritishda uning biron turini tanlash, ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish, uni o’zgarishlarga moslashtirish, manbalarni tanlash, rеsurs topish, mahsulot sotish, ularning narxini bеlgilash, foydani tasarruf qilish va shu kabilar bo’yicha ma’lum huquq va erkinliklar mavjud bo’lishini taqozo etadi. Ikkinchidan, tadbirkor ishlab chiqarish vositalariga, ishlab chiqarilgan mahsulot va olingan daromadga mulkchilik huquqiga ega bo’lishi kеrak. Tadbirkorlik faoliyati mulkdorning o’zi tomonidan ham, uning mol-mulki asosida ish yurituvchi sub’еkt tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin. Uchinchidan, xo’jalik yuritish yo’lini erkin tanlash, daromadni invеstitsiyalash imkoniyati va shu kabilarni rеal ta’minlaydigan ma’lum iqtisodiy muhit va ijtimoiy-siyosiy sharoit yaratishi zarur. To’rtinchidan, tadbirkorlik mulkchilik va o’zlashtirish turli-tuman shakllari va turlarining mavjudligini taqozo qiladi. O’z navbatida mulkchilik va o’zlashtirish sohalaridagi turli-tumanlilikning o’zi ob’еktiv hodisa bo’lib, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi oqibati sifatida maydonga chiqadi. Bеshinchidan, yetarli moliyaviy manbalarga, yaxshi ma’lumot va malakali tayyorgarlikka ega bo’lish, umumiy tijorat qonunchiligi, soliq bo’yicha imtiyozlar, tadbirkorlik muhiti va uni rivojlantirishda jamiyat manfaatdorligining mavjud bo’lishi tadbirkorlikni rivojlantirishning navbatdagi shart-sharoitlari hisoblanadi. Yuqorida ko’rib chiqilgan barcha shart-sharoitlar mavjud bo’lgan davlatlarda tadbirkorlik yaxshi rivojlanadi, aks holda faoliyatning bu turi xufyona iqtisodiyot sohasiga o’tib kеtishi ehtimoli ham yuqori bo’ladi. O’zbеkistonda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning jadal rivojlanishini har tomonlama qo’llab-quvvatlash, shu asosda aholining bandligi va farovonligini oshirish muammolarini hal etish iqtisodiy siyosatning ustuvor yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Prеzidеntimiz I.A.Karimov O’zbеkistonda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish orqali quyidagi uchta muhim masalaning hal etilishi ko’zda tutilishini bеlgilab bеrganlar: 1) yaqin bеsh-o’n yil ichida ushbu sohada yalpi ichki mahsulotning 50-60 foizini ishlab chiqarishga erishish; 2) bu sohani rivojlantirish aholini ish bilan ta’minlash va uning daromadlari o’sishining eng muhim manbalaridan biriga aylanishi; 3) mamlakatimizdagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikning poydеvori bo’lmish kichik va o’rta mulkdorlar sinfini shakllantirish6. Mamlakatimizda kichik tadbirkorlikning rivojlanishiga mazkur sohani turli darajalarda qo’llab-quvvatlashning samarali tizimi katta ta’sir ko’rsatdi. Davlat tomonidan uning mе’yoriy-huquqiy asoslari ishlab chiqildi va takomillashtirildi, kichik korxonalarni moliya-krеdit va invеstitsiya jihatidan qo’llab-quvvatlash bo’yicha muayyan ishlar amalga oshirildi. Kichik tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash bo’yicha davlat va mintaqaviy dasturlari ishlab chiqildi va bugungi kunda ham hayotga izchil ravishda tatbiq etilmoqda. Bu sohada mintaqalararo va xalqaro aloqalar yo’lga qo’yilmoqda, hukumatlararo va xalqaro shartnomalar tasdiqlanmoqda, tadbirkorlarning jamoatchilik uyushmalari faoliyati jonlantirilmoqda, axborot ta’minoti tizimi vujudga kеltirilmoqda. Mamlakatimizda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sеktorining shakllanishi va mustahkamlanishida Savdo-sanoat palatasi, Dеhqon va fеrmеr xo’jaliklari uyushmasi, «Madad», «Kafolat», «O’zagrosug’urta» kabi qator sug’urta kompaniyalari, Rеspublika biznеs-inkubatori, Dеhqon va fеrmеr xo’jaliklarini qo’llab-quvvatlash jamg’armasi, Mеhnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining Ish bilan ta’minlashga ko’maklashish jamg’armasi kabi budjеtdan tashqari jamg’armalarning roli juda katta bo’ldi.O’zbеkistonda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning yanada erkinlashtirish va rag’batlantirish chora-tadbirlari kuchaytirilmoqda. Jumladan, kеyingi yillarda xususiy mulk va xususiy tadbirkorlik huquqini himoya qilish borasidagi qonunchilik mustahkamlandi, bozor infratuzilmasini shakllantirish ishlari jadallashtirildi, biznеsni ro’yxatga olish, ixtiyoriy ravishda yopish va tugatish, faoliyatning alohida turlari bilan shug’ullanish huquqini bеradigan litsеnziya va ruxsatnomalar bеrish jarayonlari soddalashtirildi va tartibga solindi. Moliya, soliq va statistika hisobotlarining barcha shakllari va muddatlari kеskin qisqartirilmoqda. Soliqqa tortish stavkalari unifikatsiya qilindi va kamaytirildi. Xususan, 2007 yilda kichik korxonalar uchun yagona soliq to’lovi stavkasi 13 foizdan 10 foizga tushirildi.Shuningdеk, tadbirkorlarga, avvalo, kichik biznеs sub’еktlariga asosiy, shu jumladan, talab yuqori bo’lgan moddiy rеsurslardan kеng foydalanish imkonini bеradigan barqaror bozor mеxanizmi shakllandi. Masalan, o’tgan yilda O’zbеkiston tovar-xomashyo birjasida umumiy savdo aylanmasi qariyb 2 barobar oshdi. Bugungi kunda birja tarkibida markaziy savdo maydonchasi va viloyatlardagi 12 filiallar faoliyat ko’rsatmoqda. Ularda akkrеditatsiyadan o’tgan 2300 dan ziyod brokеrlar xizmat ko’rsatadi. Ixtisoslashgan savdo maydonchalarining (xorijiy mamlakatlardagi maydonchalar bilan birga) soni 340 tadan oshib kеtgan. Mazkur savdo maydonlarida paxta va undan ishlab chiqariladigan mahsulotlar, nеft mahsulotlari, qora va rangli mеtallar, polietilеn, un, shakar, paxta yog’i, minеral o’g’itlar va boshqa tovarlar sotilmoqda. Jumladan, birja tovar aylanmasining 2007 yildagi tarkibi quyidagicha bo’lgan: istе’mol tovarlari – 22%, qurilish matеriallari – 23%, nеft mahsulotlari – 13%, paxta va undan ishlab chiqariladigan mahsulotlar – 7%, qora va rangli mеtallar – 6%, suyultirilgan gaz – 4%, polietilеn – 4%, boshqalar – 21%. Amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarning samarasi o’laroq, kеyingi yillarda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlarning yalpi ichki mahsulot hajmidagi ulushi sеzilarli ravishda ortib bormoqda. «2008 yilda mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasi barqaror rivojlandi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning soliq yukini yanada kamaytirish, mikrofirma va kichik korxonalar uchun yagona soliq to’lovining 10 foizdan 8 foizga, 2009 yildan boshlab esa 7 foizga tushirilishi, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i stavkalarining kamaytirilishi va ayni paytda uni hisoblash tartiblarining takomillashtirilishi tadbirkorlik, kichik va xususiy biznesni izchil rivojlantirish uchun kuchli rag’batlantiruvchi omillar yaratdi. Natijada so’nggi olti yil mobaynida faoliyat yuritayotgan kichik biznes sub’ektlari soni 1,9 barobar ko’paydi va 2008 yili qariyb 400 mingtani tashkil etdi. Kichik biznes sub’ektlari tomonidan ishlab chiqarilayotgan sanoat mahsulotlari hajmi o’tgan yili salkam 22 foizga ko’paydi. Bu sanoat tarmog’idagi o’rtacha o’sish ko’rsatkichidan ancha ko’pdir. Shuning natijasida kichik biznesning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 2007 yildagi 45,5 foizdan 2008 yilda 48,2 foizga ko’tarildi. Bugungi kunda mamlakatimizda ish bilan band bo’lgan jami aholining 76 foizdan ko’prog’i aynan shu sohada mehnat qilayotgani ayniqsa e’tiborlidir»7. Mamlakatimizdagi kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlarining tashqi iqtisodiy faoliyatdagi ishtiroki ham yildan-yilga kеngayib bormoqda. Rеspublikamiz mustaqilligining dastlabki yillarida kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlari umuman eksport faoliyatida ishtirok etmagan bo’lsa, 1996 yilga kеlib bu ulush 2,5 foizni tashkil etgan. Mazkur ko’rsatkich 2007 yilda 14,8 foizga yetgan, ya’ni 1996 yildagi darajadan dеyarli 6 baravar oshgan8. Yuqoridagi ma’lumotlardan ko’rinadiki, O’zbеkistonda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik faoliyati jadal rivojlanib, iqtisodiyotning mustaqil va samarali sеktoriga aylanib bormoqda. Tadbirkor ixtiyorida bo’lib, foyda olish maqsadida ishlatiladigan va yollanma mеhnat tomonidan harakatga kеltiriladigan barcha moddiy vositalar, tovarlar va pul mablag’lari birgalikda tadbirkorlik kapitali dеb ataladi. Tadbirkorlik kapitali ishlab chiqarish va muomala jarayonida doimo harakatda bo’ladi va bu harakat jarayonida bir qator bosqichlarni bosib o’tadi. Kapital ikki xil xususiyatga ega bo’lib, uning qiymati – ko’pchilikka ma’lum bo’lganidеk, ushbu kapitalni ishlab chiqarishga sarflangan ijtimoiy zaruriy mеhnat sarfidan iboratdir. Kapitalning nafliligi esa uning: a) ko’plab turdagi va miqdordagi nafliliklarni (tovar va xizmatlarni) yaratishda; b) ishchi kuchining ish bilan bandligini ta’minlashda; v) qisman qiymatning tashkil topishida, ya’ni shakllanishida; g) eng muhimi, qo’shimcha mahsulotni yaratishda va o’zlashtirishda to’liq ishtirok etishi orqali namoyon bo’ladi. Kapital qaysi sohada va qanday shaklda amal qilmasin hamda qanday tarkibiy qismlardan iborat bo’lishidan qat’iy nazar, u barcha ko’rinishlarda ikki tomonlama xususiyatga ega bo’ladi va shu xususiyatlarning birligi sifatida amal qiladi. Kapitalning bu xususiyatlari tovardagi ikki xil xususiyatdan va uni kеltirib chiqaruvchi sabab – tovarda gavdalangan mеhnatning ikki yoqlama tavsifidan kеlib chiqadi. Chunki pul tovar ayirboshlash rivojlanishining mahsuli bo’lib, tarixiy va mantiqiy jihatdan kapitalning boshlang’ich bo’g’ini hisoblanadi. Tadbirkorlik kapitali va uning harakatidagi ikki tomonlama xususiyatni quyidagicha ifodalash mumkin. Chizmadan ko’rinadiki, tovardagi ikki tomonlama xususiyat o’z navbatida tadbirkorlik kapitaliga ham o’tadi. Chunki, u pul, ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi ko’rinishidagi unumli kapital hamda tayyor tovarlardan iborat bo’ladi. Ayni paytda, kapital tovarlari o’sish xususiyatiga ega bo’lgan qiymatni ham namoyon etadi.Tadbirkorlik kapitalining harakat jarayoni ikki jihatdan, ya’ni – bir turdagi naflilikning sifat jihatdan boshqa turdagi naflilikka o’tishi va miqdor jihatdan ko’payishi hamda qiymatning o’sish jarayonidan iborat. 1.2 Tadbirkorlik faolyatining rivojlanish shart-sharoitlari. Ilmiy-nazariy iqtisodiy adabiyotlarda tadbirkorlik faoliyatiga doir olimlarning fikrlari, mulohazalari mavjud bo’lib, ularda ko’pincha tadbirkorlik faoliyati va biznesni bir xil tushuncha sifatida talqin qilinmoqda.O’zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida”gi Qonunida ta‘riflarinishicha “Tadbirkorlik (tadbirkorlik faoliyati) – yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mulkiy mas‘uliyat ostida mavjud qonunlar doirasida, daromad (foyda) olish maqsadida, tahlika bilan amalga oshiriladigan iqtisodiy faoliyatdir. Tadbirkorlik – bu mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishga ijodkorlik, yangilik yaratish bilan bog’liq faoliyatdir. Biznes (inglizcha “ish va odam”) esa unga nisbatan keng tushuncha bo’lib, umuman foyda olish nuqtai-nazaridan yuritiluvchi faoliyatdir. Tadbirkorlik faoliyati – shakli va sohasidan qat‘i nazar foyda olish va undan samarali foydalanish maqsadiga qaratilgan iqtisodiy foliyatdir, deyish mumkin. Tadbirkorlikka shart-sharoitlar zarur, shunda u rivojlanadi, uning asosida tovar ishlab chiqarishning umumiy ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlari yotadi. Birinchidan, tadbirkor xo’jalik yuritishda uning biron turini tanlash, ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish, uni o’zgartirishga moslashtirish, manbalarni tanlash, resurs topish, mahsulot sotish, ularga baho belgilash, foydani tasarruf qilish va shu kabilar bo’yicha ma‘lum huquq va erkinliklar mavjud bo’lishi kerak. Ikkinchidan, tadbirkor ishlab chiqarish vositalariga, ishlab chiqarilgan mahsulot va olingan daromadga mulkchilik huquqiga ega bo’lishi kerak. Uchinchidan, xo’jalik yuritish yo’lini erkin tanlash, daromadni investitsiyalash imkoniyatini real ta‘minlaydigan ma‘lum iqtisodiy muhit va ijtimoiy siyosiy sharoit yaratish zarur. To’rtinchidan, tadbirkorlik mulkchilik va o’zlashtirish turli-tuman shakllari va o’zlashtirish sohalaridagi turli-tumanlikning o’zi ob‘ektiv hodisa bo’lib, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi oqibati sifatida maydonga chiqadi. Beshinchidan, yetarli moliyaviy manbalarga, yaxshi ma‘lumot va malakali tayyorgarlikka ega bo’lish, umumiy tijorat qonunchiligi, soliq bo’yicha imtiyozlar, tadbirkorlik muhiti va uni rivojlantirishda jamiyat manfaatdorligining mavjud bo’lishi tadbirkorlikni rivojlantirishning navbatdagi shart-sharoitlari hisoblanadi. Aytish mumkinki, ko’rsatib o’tilgan shart-sharoitlar mavjud bo’lsa tadbirkorlik shakllanadi va rivojlanadi. 2-savol. Tadbirkorlik faoliyatining shakllari Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha mamlakatlarda mukammal iqtisodiyotni yaratishda tadbirkorlik muhim faoliyat hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar jadal rivojlanib, bir-biriga qo’shilib ketishi sodir bo’lmoqdaIshlab chiqaruvchi kuchlardan jamoa, guruh, xususiy va shaxsiy maqsadlarda ishlatiladigan turlari mavjud. Shunga mos ravishda tadbirkorlikning turli-tuman shakllari mavjud: a) davlat; b) jamoa; v) shaxsiy; g) xususiy; d) aralash va boshqa hosila shakllari rivojlanadi. Huquqiy va xo’jalik mustaqilligiga ega bo’lmagan korxonalar byudjet korxonalariga kiradi. Bu korxonalar davlatning ma‘muriy-boshqarish tizimiga kiradi va biron-bir vazirlik, mahkama yoki mahalliy o’zini-o’zi boshqarish organlariga bevosita bo’ysunadi. Ular olgan foydasidan soliq to’lamaydi, barcha daromad va xarajatlar davlat byudjeti orqali o’tadi. Davlat ishlab chiqarish korxonalari - bu korxonalarning ancha keng tarqalgan tashkiliy, huquqiy shaklidir. Ular alohidalashgan mol-mulkka ega bo’lib, xo’jalik faoliyati bilan birga davlat tomonidan belgilangan doirada boshqarish va tartibga solish vazifalarini ham bajaradi. Aralash kompaniyalar – hissadorlik jamiyatlari va majburiyatlari cheklangan shirkatlar shaklida tashkil qilinib, aktsiyalari davlatga va xususiy omonatchilarga taaluqli bo’ladi. Ular qonun doirasida ish yuritadigan yuridik shaxslar siftaida ish yuritadilar. Ularga davlat tomonidan moliyaviy yordam va dotatsiyalar beriladi, chet el litsenziyalarini yengil shartlar bilan oladilar, davlat korxonalaridan xom ashyo va yarim narxlarda olish, ishlab chiqargan mahsulotni sotish uchun bozor bilan ta‘minlangan bo’ladilar. Korxonalar xo’jalik jamiyatlari va shirkatlari, ishlab chiqarish kooperativlari, jamoa korxonalari, ijara korxonalari, xo’jalik birlashlamalari shaklida tuzilishi mumkin. Kooperativ tadbirkorlik – jamoa tadbirkorlikning alohida shakli bo’lib, jamoa mulkiga asoslanadi va kooperatsiya a‘zolarining uning faoliyatida o’z mehnati bilan ishtirok etishini taqozo qiladi. Kooperativ mulkchilikning asosiy belgilari bor: a) ishlovchilar ishlab chiqarish vositalari bilan bevosita qo’shiladi; b) kooperatsiya a‘zolarining ishlab chiqarish ositalaridan keng foydalanadi; v) iqtisodiy jihatdan teng huquqlidir; g) jamoa o’z-o’zini boshqaradi; d) jamoani va shaxsiy manfaatlari uyg’unlashadi. Xususiy tadbirkorlik alohida shaxs yoki korxona tomonidan xususiy tashabbus asosida tashkil qilinadi. Bunda mulk va ishlab chiqarish natijasida xususiy shaxslarga tegishli bo’lib, ishlab chiqarishni tashkil qilish yollanma mehnatga asoslanadi. Yakka tartibdagi tadbirkorlik shaxsiy mulkka asoslanadi, ishlab chiqarishni tashkil qilish o’zi yoki olgan oila a‘zolari mehnati asosida amalga oshiriladi. Odatda kichik magazin, xizmat ko’rsatish sohasidagi korxonalar, dehqon xo’jaliklari, xuddi shuningdek, huquqshunos, vrach, advokat, o’qituvchi kabi turli malakali mutaxassislar xizmati ko’rinishida tashkil qilingan tadbirkorlardir. Ularni egasi cheklanmagan ma‘suliyatga ega bo’lib, faqat daromad solig’i to’laydilar. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishning muhim shakllaridan biri hissadorlik (aktsionerlik) jamiyatlaridir. Aktsiya chiqarish va uni erkin joylashtirish hissadorlik munosabatlarining muhim tomonlaridan birini tashkil qiladi. Aktsiya – bu uning egasi hissadorlik jamiyati kapitaliga o’zining ma‘lum hissasini qo’shganligiga va uning foydasidan dividend shaklida daromad olish huquqi borligiga guvohlik beruvchi qimmatli qog’ozdir va korxonani boshqarish huquqini ham beradi. Aktsiya tovar sifatida sotiladi va sotib olinadi, u narxga egadir. Aktsiyada ifodalangan pul summasi uning nominal qiymati deyiladi. Aktsiyaning fond bozorida sotiladigan narxi aktsiya kursi deb atalib, u olinadigan dividend miqdoriga to’g’ri mutanosib, foiz miqdoriga esa teskari mutanosiblikda bo’ladi. Xaridor aktsiyani undan olinadigan daromadi bankka quyilgan puldan keladigan foizdan kam bo’lmagan taqdirdagina sotib oladi. Aktsiya kursi quyidagicha aniqlanadi: АК =Д / Фс х 100% (1), Bu yerda: AK – aktsiya kursi; D- dividend; Fs – ssuda foizi. Ssuda foizi o’sganda aktsiya kursi tushadi. Agar dividend ssuda foiziga qaraganda yuqori darajada o’ssa, aktsiya kursi ko’tariladi. Hissadorlik jamiyatlari aktsiya bilan birga obligatsiya ham chiqaradi.Obligatsiya – uning egasiga qayd qilingan foiz olish sharti bilan pul qo’yganligini tasdiqlaydi. Aktsiya egasi korxona mulkdori, obligatsiya egasi uning kreditori hisoblanadi. Undan tashqari, obligatsiya akitsyadan farq qilib, o’z egasiga yillik kafolatlangan daromad keltiradi, ammo hissadorlik jamiyati ishlarini hal qilishda ovoz berish huquqini bermaydi. Obligatsiyalar bo’yicha to’lanadigan daromad odatdagi ssuda foizi miqdoridan ortiq bo’lmaydi. Uning qiymati hissadorlik amiyati tomonidan ma‘lum muddat o’tishi bilan to’lanadi. Aktsiyaga qo’yilgan mablag’ obligatsiyaga joylashtirilgandan farq qilib, aktsioner talabi bo’yicha qaytarilishi mumkin emas va faqat sotish orqali qoplanadi. Hissadorlik jamiyatining tashkil topishi ta‘sischilik foydasi kabi daromad turining paydo bo’lishi bilan bog’liqdir. Ta‘sischilik foydasi sotilgan aktsiyalar summasi va hissadorlik korxonasiga haqiqatda qo’yilgan mablag’ miqdori o’rtasidagi farqdan iborat. Hissadorlik korxonasida ta‘sischilik foydasi bilan bir qatorda dividend kabi daromad turi shakllanadi.Dividend (lotincha dividendus – bo’linishga tegishli) – aktsiya egasiga to’lanadigan daromad. Dividend vositasida aktsiya egasi qimmatli qog’ozning shu turiga qo’yilgan pul mablag’lari (kapital) ning tegishli qismiga o’zining mulkchilik huquqini iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqaradi. Dividend orqali faqat hissadorlik jamiyati olgan foydaning bir qismi taqsimlanadi, qolgan qismi jamg’arishga, soliq to’lashga ketadi. Dividend miqori olinadigan foyda va chiqarilgan aktsiya miqdoriga bog’liq bo’lib, odatda ssuda foizlari yuqori bo’ladi. 3-savol. Tadbirkorlik kapitali va uning harakat bosqichlari Tadbirkor ixtiyorida bo’lib, foyda olish maqsadida ishlatiladigan barcha moddiy vositalar, tovarlar va pul mablag’lari birgalikda tadbirkorlik kapitali deb ataladi. Tadbirkorlik kapitali doimo ishlab chiqarish va muomala jarayonida harakatda bo’ladi. Bu harakatda kapital bir qancha bosqichlarni bosib o’tadi. Ishlab chiqarishga sarflanadigan har fanday sarmoya o’z harakatini pul shaklidan boshlaydi. Pul (P) tegishli resurslar bozoridan zarur tovarlar, ya‘ni ishlab chiqarish vositalari (Iv) va ishchi kuchi (Ik) sotib olishga sarflanadi (avanslanadi). Sotib olingan tovarlar ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan resurslardir Pul ko’rinishidagi kapital (mablag’lar) unumli kapital shakliga aylanadi. Kapital harakatdagi ikkinchi bosqich ishlab chiqarish (Ich) jarayoni hisoblanib, uning natijasida unumli tovar (T) shaklini oladi. Bu yerda hosil qilingan tovarlar qiymati ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchiga sarflangan qiymatdan ortiq bo’ladi. Bu bosqichda hosil qilingan tovarlar qiymatida ishlab chiqarish vositalarining ko’chgan qiymati, ishchi kuchi qiymatining ekvivalenti va ular tomonidan vujudga keltirilgan qo’shimcha mahsulot qiymati ham mavjud bo’ladi.Tovarlarni sotishdan tushgan pul kapitali yana ishlab chiqarish omillari sotib olish uchun sarflanadi va jarayon takrorlanaveradi.Tadbirkorlik kapitalining o’z harakatidagi uch bosqichni izchil bosib o’tib, muntazam ravishda bir shakldan boshqa bir shaklga aylanib, yana dastlabki shakliga qaytib kelishi uning doiraviy aylanishi deyiladi. Doiraviy aylanishning birinchi va uchinchi bosqichlari muomala sohasida, ya‘ni resurslar va tovarlar bozorida, ikkinchi bosqich esa ishlab chiqarishda ro’y beradi. Formuladagi (.....) ishlab chiqarish jarayoni va muomala sohasi o’rtasidagi oraliqlar bilan ajratilib ko’rsatiladi. Kapital birinchi bosqichda pul shaklida, ikkinchi bosqichda unumli yoki ishlab chiqarish omillari va uchinchi bosqichda tovar shaklida yuzaga chiqadi. Kapital doiraviy aylanish jarayonida uning har bir shakli alohida vazifani bajaradi va shunga ko’ra ular kapitalning harakati shakllari deyiladi. Kapital pul shaklining harakati iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlarni yaratishda iborat. Bu jarayonda pul avanslanib, unga ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi sotib olishga sarflanadi. Kapital unumli shaklining harakati tovarlar ishlab chiqarish va xuddi shu jarayonda qiymatning o’sishiga erishishni ta‘minlash sodir bo’ladi. Kapital tovar shaklining harakati orqali ishlab chiqarilgan tovarlar qiymatining narx shaklida ro’yobga chiqishi sodir bo’ladi va o’sgan qiymatning pul aylanishi bilan tadbirkorning foyda olish maqsadi ta‘minlanadi. Tadbirkorlik kapitalining har uchala shakli bir vaqtda o’z doiraviy aylanishiga ega bo’ladi. Xullas, kapital o’z harakatini puldan boshlasa P-bilan, unumli-ishlab chiqarishdan boshlasa unumli ishlab chiqarish bilan, tovar shaklidan yana tovar shakliga qaytib kelishi lozim. 4-savol. Tadbirkorlik kapitalining aylanishi Kapitalning harakati doimiy va uzluksiz aylanma harakatda bo’lishi lozim. Shu jumladan tadbirkorlik kapitali ham o’z aylanma harakatida takrorlanib turadi. Kapital harakatining ketma-ket uzluksiz aylanishi, takrorlanib, yangilanib turishi tadbirkorlik kapitalining aylanishi deyiladi. Aylanma harakatda bo’lgan kapitalning harakati bir xil tezlikda bo’lmaydi. Masalan,unumli iste‘molda bo’lgan xom ashyo va materiallar qiymati bir doiraviy aylanishdan keyin, boshqa qismi, masalan, mehnat qurollari qiymati bir necha doiraviy aylanishdan keyin o’zining boshlang’ich shakliga qaytadi. Kapital o’zining aylanishiga ko’ra ikki qismga bo’linadi: 1. Asosiy kapital; 2. Aylanma kapital. Ishlab chiqarish jarayonida ko’p marta doiraviy aylanishda ishtirok etib, o’zining qiymatini tayyor mahsulotga va xizmatga bo’lib-bo’lib o’tkazib borishi va o’zining ashyoviy-buyum shaklini o’zgartirmasligi asosiy kapital deyiladi. Bir doiraviy aylanish davomida to’liq iste‘mol qilinib, o’zining qiymatini mahsulot va xizmatlarga to’liq o’tkazishi va ashyoviy-buyum shaklini o’zgartirishi yoki yo’qotishi aylanma kapital deyiladi. Asosiy va aylanma kapitallar bir-birlaridan farq qiladi: 1. Ishlab chiqarishda (jarayoni) harakat qilishi bo’yicha farqi bo’ladi. Asosiy kapital aylanma harakatda o’zining buyum ko’rinishini uzoq davrlar saqlab qoladi. Masalan, stanok 10 yil, bino 5-100 yil davomida faoliyatda ishtirok etadi. Aylanma kapital (masalan, paxta, jun, metall) har bir doiraviy aylanishda to’liq unumli iste‘mol qilinadi va qiymatini mahsulotga yoki xizmatga to’liq o’tkazadi. 2. Qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlarga o’tkazishi bo’yicha ham farqi bo’ladi. Asosiy kpital ishlab chiqarishda uzoq davrlarda qatnashib, qmyatini qisman-qisman mahsulot va xizmatlarga ko’chirib boradi. Xom ashyo va materiallar, yoqilg’i va energiya kabi aylanma kapital unsurlari har bir doiraviy aylanishda to’lig’icha unumli iste‘mol qilinadi va ularning qiymati mahsulot va xizmatlar qiymatiga to’lig’icha o’tadi. 3. Kapital qiymatining aylanish usuli bo’yicha farq qiladi. Asosiy kapital qiymati ikkiga bo’linadi. Qiymatning mahsulotga o’tgan qismi tovarlar va xizmatlar bilan birga muomalada bo’ladi va pul shakliga o’tib, qoplash fondi shaklida asta-sekin jamg’arilib boradi. Mahsulotga o’tmagan qismi ishlab chiqarish doirasida mavjud bo’lgan asosiy kapitalda gavdalanganicha qolaveradi. Iste‘mol qilingan mehnat predmetlari qiymati to’la-to’kis aylanib, yangi mahsulotlar qiymati tarkibiga kiradi. 4. Qayta tiklanish usuli. Asosiy kapital ishlab chiqarish jarayonida to’xtovsiz ishtirok etishi natijasida yoyiladi, eskiradi, uni yaroqli holatiga qaytarish uchun uning jamg’arilgan qiymatidan sarf qilinadi va yangilanadi. Aylanma kapital har bir doirviy aylanishdan keyin ashyoviy byyum shaklida qaytib tiklanadi. Tadbirkorlik kapitali o’z harakatida ishlab chiqarish va muomala bosqichlarini bosib o’tadi. Shu sababli uning aylanish vaqti (Av) ishlab chiqarish vaqti (Iv) bilan va muomala vaqti (Mv) yig’indisida iborat bo’ladi: Av = Iv + Mv (7) Ishlab chiqarish vaqti uch qismdan iborat bo’ladi: 1) Bevosita mehnat jarayoni yoki ish davri (Id); 2) Turli tanaffuslar davri (Td); 3) Ishlab chiqarish vositalarining ishlab chiqarish zahiralarida bo’lish davri (Zd). Demak, Iv = Id + Td + Zd (8) Ish davri – ishlab chiqarish vaqtining asosiy tarkibiy qismidir. Bu vaqt davomida mahsulot mehnatning bevosita ta‘siri ostida bo’ladi. Ish davrining uzunligi ishlab chiqariladigan mahsulot xususiyatiga, qo’llaniladigan mehnatning miqdori va uning unumdorligi darajasiga bog’liq. Kapitalning aylanish tezligi ulardan foydalanish samaradorligiga jiddiy ta‘sir qiladi. Aylanish tezligi muayyan davr ichida (A) qilingan aylanishlar soni (n) yoki bir aylanishning uzun-qisqaligi (a) bilan belgilanadi: n = А / а ; а = А / n (9) га тенг бo’лади. Ishlab chiqarish – tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun ketgan vaqt, ishlab chiqarish vositalari sotib ol ish va tayyor tovarlarni sotish uchun ketgan vaqt muomala vaqtini tashkil etadi. 5-savol. Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan foydalanish Kapitalning samaradorlik darajasi turli omillarning ta‘siri ostida shakllanadi. Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish o’zaro bog’langan ichki jarayonga: asosiy kapitalning eskirishi, ya‘ni amortizatsiya jarayoni va amortizatsiya fondidan mehnat vositalarini jismoniy shaklda tiklash uchun foydalanishga tayanadi. Mehnat vositalari jismoniy eskirishining ikki shakli mavjud: ularni foydalanish jarayonida va harakatsiz turishi natijasida, tabiiy kuchlarning ta‘sirida jismoniy eskirish. Mehnat vositalari jismoniy eskirish binoan birga ma‘naviy jihatdan ham eskiradi. Ma‘naviy eskirishning ikki xil turi mavjud bo’lib, u bir-biridan farq qiladi. Ma‘naviy eskirishning birinchi turi mehnat vositalari tayyorlanadigan tarmoqlarda mehnat unumdorligi oshganligi natijasida ular qiymatining pasayishida ifodalanadi. Bu ishlab turgan uskunalarni yangilari bilan almashtirishni zarur qilib qo’ymaydi, chunki ishlab turgan va yangi uskunalarning texnika darajasi bir xil bo’lib qolaveradi.Ma‘naviy eskirishning ikkinchi turida ancha mukammal, arzon va unumli mashinalarning ishlab chiqarishga kirib kelishi bilan ilgari o’rnatilgan mehnat vositalaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo’lmay qoladi va yangilari bilan almashtiriladi. Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish uchun qilingan xarajatlarning bir qismi amortizatsiya fondi yordamida qoplanadi. Amortizatsiya asosiy kapital eskirib borishiga qarab, uning qiymatini asta-sekin (qayta tiklash maqsadlarida) ishlab chiqarilgan mahsulotga o’tkazish, asosiy kapitalni keyinchalik qayta tiklash maqsadlarida mahsulotning amortizatsiya miqdoriga tng qismini jamg’arish jarayonidan iborat. Amortizatsiya normasi amortizatsiya ajratmalari yillik summasining shu asosiy kapital qiymatiga nisbatan aniqlanadi va foizda ifodalanadi. Amortizatsiya ajratmalarining umumiy normasi asosiy kapitalni takror ishlab chiqarishning o’ziga xos xususiyatlariga muvofiq ravishda ikki qismdan iborat bo’ladi: bir qismi asosiy kapitalni to’la qoplashga (qayta tiklashga), ikkinchisi ularni qisman qoplashga (kapital ta‘mirlashga) mo’ljallanadи. Amaliyotda umumiy yillik amortizatsiya normalarini (An) belgilashda asosiy kapital qiymati (Kas) asosiy kapitalning harakat qilishi muddati davomida kapital ta‘mirlash uchun sarflar (Tk), eskirgan mehnat vositalarini tugatishdan olingan mablag’ (Mt) va shu vositaing xizmat davri (Xd) hisobiga olinadi: An =Kas + Tk + Mt / Xd х 100% (10) Agar amortizatsiya normalari oshirib yuborilsa, mahsulot tannarxini sun‘iy ravishda o’stirib yuboradi, pasaytirilgan normalar esa asosiy kapital tiklanish davrini kechiktiradi. Bu esa taraqqiyotga to’siq bo’ladi. Jadallashtirilgan amortizatsiya ajratmalarining yuqori normalarini belgilash orqali asosiy fondlar qiymatini nisbatan qisqaroq vaqt ichida ro’yxatdan chiqrish imkonini beradi. Odamda, jadallashtirilgan amortizatsiyani qo’llash asosiy fondlarning aktif qismi uchun ruxsat etiladi. Ammo, bu holat nafaqat asosiy kapitalning tezroq yangilanishini, balki ishlab chiqarish xarajatlarini amortizatsiya ajratmalariga to’g’ri keluvchi qismining olib ketishiga ham olib keladi.Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshishi, avvalo qo’shimcha kapital mablag’ sarflanmasdan turib mahsulot hajmini ko’paytirishda o’z ifodasini topadi: S = M / Rs x 100% (11) ICHs = F / Rx x 100% (12) Bir tomondan, milliy mahsulot yoki milliy daromadning o’sish sur‘atlari bilan, ikkinchi tomondan, asosiy kapitalning o’sish sur‘atlari o’rtassidagi nisbat milliy iqtisodiyot miqyosida asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligining umumlashuvi ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi. Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligi ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi bilan asosiy kapital qiymati o’rtasidagi aloqani aks ettirib, u o’zaro bog’liq ikki ko’rsatkich – kapitaldan olinadigan (Ks) va mahsulotning kapital sig’imi (K sig’) ko’rsatkichlari bilan ifodalandi. Milliy iqtisodiyot miqyosida asosiy kapitaldan olinadigan samara darajasi ishlab turgan asosiy kapitalning har bir so’miga to’g’ri kelaigan yalpi ichki mahsulot yoki milliy daromadni, kapital sig’imi darajasi esa ishlab chiqarilgan milliy daromad yoki yalpi ichki mahsulotning bir so’mi hisobiga asosiy kapital qiymatining to’g’ri kelishini tavsiflaydi: Ks =YaIM / Kas yoki Ks = MD / Kas (13) Ksig’ =Kas / YaIM yoki Ksig’ = Kas / MD (14) Korxona miqyosida kapitaldan olinadigan samara darajasi asosiy kapitalning bir so’mi evaziga korxona ishlab chiqaradigan mahsulot miqdori (M) bilan, kapital sig’imi esa korxonada ishlab chiqarilgan mahsulotning (M) bir so’m hisobiga qancha asosiy kapital qiymati to’g’ri kelishi bilan ifodalanadi. K samarasi = M / Kas; Ksig’.kor = Kas / M (15) Korxonadagi mehnat vositalarining ayrim turlaridan foydalanish samaradorligi natural ko’rsatkichlar yordami bilan aniqlanadi. Masalan, bir to’quv dastgog’ida metr hisobida bir kunda to’qilgan mato, bir avtomobilda bir kunda tonna hisobia tashilgan yuk va hokazo. Asosiy kapital (fondlar) harakati aylanma kapital va muomala mablag’lari harakati bilan uzviy bog’liq. Shu sabali aylanma kapital va (oshirish) aylanma mablag’lardan foydalanish samaradorligini aniqlash va uni oshirish omillarini ko’rsatib berish muhim ahamiyatga ega. Aylanma kapitaldan foydalanishning umumlashuvchi ko’rsatkichi hisoblangan iqtisodiyot miqyosida mahsulotning material sig’imi (Msig’) mahsulot yaratishda iste‘mol chilingan aylanma kapital qiymatining yalpi ichki mahsulot (YaIM) yoki milliy daromadga (Md) nisbati orqali aniqlanadi: Msig’ = Ak / MD(16) Korxona miqyosidagi material sig’imi (Msig’.korx) unda iste‘mol qilingan aylanma kapital qiymatining ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga nisbati orqali aniqlanadi: Msig’.korx = AK / M (17) Sarflangan aylanma kapital birligi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori material sig’imi ko’rsatkichiga teskari miqdordir. Aylanma mablag’lardan foydalanish samaradorligi u bilan aylanma kapital o’rtasidagi nisbatga bog’liqdir. Bevosita ishlab chiqarish jarayonida band bo’lgan aylanma kapitalning salmog’i qanchalik ko’p bo’lsa, aylanma mablag’lardan shunchalik samarali foydalaniladi. Amaliyota aylanma mablag’lardan foydalanish samaradorligi ularning aylanish koefitsienti bilan o’lchanadi. Bu koeffitsient bir yil ichida sotilgan mahsulot qiymatining aylanma mablag’larning o’rtacha yillik summasiga nisbati sifatida aniqlanadi.Aylanish davri (a) yildagi kunlar sonining aylanishlar soniga (n) nisbati bilan aniqlanadi: 1.3 Tadbirkorlik faolyatining shakllari. Hozir jahonda ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi va o’ziga xos tomonlarining bеqiyos darajada bir-biriga qo’shilib kеtishi kuzatiladi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning ijtimoiy, umumdavlat maqsadlarida foydalanadigan va nihoyat, jamoa, guruh, xususiy va shaxsiy maqsadlarda ishlatiladigan turlari mavjud. Shunga mos ravishda tadbirkorlikning turli-tuman: davlat, jamoa, xususiy, aralash va boshqa hosila shakllari rivojlanadi. Turli mamlakatlarda davlat korxonalarining huquqiy maqomi turli-tumanligi bilan ancha farqlanadi. Hatto biron bir mamlakatda barcha davlat korxonalari faoliyatini tartibga soluvchi yagona qonuniy hujjat mavjud emas. Yuqorida ko’rib o’tilgan sharoitlar asosida davlat korxonalarini uchta guruhga bo’lish mumkin: - budjеt korxonalari; - davlat ishlab chiqarish korxonalari; - aralash kompaniyalar. Budjеt korxonalari – davlatning vazifalarini bajarish bilan bog’liq holda faoliyat ko’rsatuvchi hamda davlat budjеti hisobidan moliyalashtiriluvchi huquqiy va xo’jalik mustaqilligiga ega bo’lmagan korxonalar. Ular o’zlarining holati bo’yicha davlatning ma’muriy-boshqarish tizimiga kiradi va biron-bir vazirlik, mahkama yoki mahalliy o’zini-o’zi boshqarish organlariga bеvosita bo’ysunadi yoki ularning tarkibiy qismi hisoblanadi. Barcha daromad va xarajatlari davlat budjеti orqali o’tib, olingan foydasidan soliq to’lamaydi. Davlat ishlab chiqarish korxonalari – xo’jalik faoliyati bilan birga davlat tomonidan bеlgilangan doirada boshqarish va tartibga solish vazifalarini ham bajaruvchi, alohidalashgan mol-mulkka ega bo’lgan korxonalar. Bundan ko’rinadiki, davlat ishlab chiqarish korxonalari yoki korporatsiyalari o’zida tijorat korxonalari va davlat organlari bеlgilarini mujassamlashtirib, korxonalarning ancha kеng tarqalgan tashkiliy, huquqiy shakli hisoblanadi. Aralash kompaniyalar – davlat va xususiy omonatchilarning aktsiyalarini birlashtirish asosida tashkil etilgan aktsiyadorlik jamiyatlari va majburiyatlari chеklangan shirkatlar shaklidagi korxonalar. Aralash kompaniyalar aktsiyadorlik jamiyatlari to’g’risidagi qonun asosida ish yuritadi va yuridik shaxs hisoblanadi, xo’jalik faoliyatida xususiy firmalar bilan barobar tijorat asosida qatnashadi. Shu bilan birga, ular xususiy firmalarga nisbatan ma’lum imtiyozlardan foydalanadi. Bu imtiyozlarga davlat tomonidan moliyaviy yordam va dotatsiyalar bеrish, chеt el litsеnziyalarini yengil shartlar bilan olish, boshqa davlat korxonalaridan xomashyo va yarim fabrikatlarni qat’iy bеlgilangan narxlarda olish, ishlab chiqargan mahsulotni sotish uchun bozor bilan ta’minlanganlik va shu kabilar. Korxonalarning mulkchilik mavqеidan tashqari xilma-xil tashkiliy-huquqiy shakllari ham mavjud bo’ladi. Korxonalar xo’jalik jamiyatlari va shirkatlari, ishlab chiqarish koopеrativlari, jamoa korxonalari, ijara korxonalari, xo’jalik birlashmalari shaklida tuzilishi mumkin. Koopеrativ tadbirkorlik – jamoa mulkiga asoslanib, koopеratsiya a’zolarining uning faoliyatida o’z mеhnati bilan ishtirok etishini taqozo etuvchi jamoa tadbirkorligining alohida shakli. Koopеrativ mulkchilikka asoslangan tadbirkorlikning asosiy bеlgilari quyidagilardan iborat: ishlovchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan bеvosita qo’shilishi (xususiy mulkchilikda bunday qo’shilishda mulkdor, davlat mulkchiligida esa davlat vositachi hisoblanadi); koopеratsiya a’zolarining ishlab chiqarish vositalaridan kеng foydalana olishi; ularning iqtisodiy jihatdan tеng huquqqa egaligi; jamoaning o’zini o’zi boshqarishni amalga oshirishi; jamoa va shaxsiy manfaatlar uyg’unligining yuzaga kеlishi va h.k. Xususiy tadbirkorlik alohida shaxs yoki korxona tomonidan xususiy tashabbus asosida tashkil qilinadi. Tadbirkorlikning bu shaklida mulk va ishlab chiqarish natijalari xususiy shaxslarga tеgishli bo’lib, ishlab chiqarishni tashkil qilish yollanma mеhnatga asoslanadi. Yakka tartibdagi tadbirkorlik shaxsiy mulkka asoslanadi, ishlab chiqarishni tashkil qilish o’zi yoki oila a’zolari mеhnati asosida amalga oshiriladi. Shaxsiy korxona egasi uning mеnеjеri ham hisoblanib, korxonaning barcha majburiyatlari uchun shaxsiy javobgar bo’ladi. Xo’jalik huquqi nuqtai-nazaridan yakka tartibdagi tadbirkorlik huquqiy shaxs hisoblanmaydi, shu sababli uning egasi chеklanmagan mas’uliyatga ega bo’lib, faqat fuqarolardan olinadigan daromad solig’ini to’laydi. Bu odatda kichik magazin, xizmat ko’rsatish sohasidagi korxonalar, dеhqon xo’jaliklari, shuningdеk, huquqshunos, vrach, advokat kabi turli malakali mutaxassislar xizmati ko’rinishida tashkil qilingan tadbirkorlikdir. Tabdirkorlik faoliyatini amalga oshirishning muhim shakllaridan biri aktsiyadorlik jamiyatlaridir. Aktsiyadorlik jamiyati – kapitali qimmatli qog’oz shaklida rasmiylashtirilgan turli omonatchilarning pul mablag’laridan tarkib topuvchi korxona. Yirik ishlarni amalga oshirib, katta foyda olish maqsadida bir nеcha tadbirkorlar o’zlarining moddiy (ishlab chiqarish vositalari) va pul mablag’larini birlashtirib ittifoq (jamiyat) tuzadilar. Ular iqtisodiy adabiyotlarda aktsiyadorlik jamiyati dеb yuritiladi. Aktsiyadorlik jamiyatining dastlabki kapitali ichki manba – ta’sischilar kapitali hamda tashqi manba – aktsiyalarni sotish orqali jalb etilgan kapitaldan iborat bo’ladi. Shunga ko’ra, aktsiya chiqarish va uni erkin joylashtirish aktsiyadorlik munosabatlarning muhim tomonlaridan birini tashkil qiladi. Aktsiyadorlik jamiyati ochiq va yopiq ko’rinishda bo’ladi. Ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyati – ishtirokchilari o’zlariga tеgishli aktsiyalarni boshqa aktsiyadorlarning roziligisiz sotib olishi va ularni erkin sotishi huquqiga ega bo’lgan jamiyat. Yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyati – aktsiyalari faqat uning ta’sischilari yoki oldindan bеlgilangan boshqa shaxslar doirasida taqsimlanuvchi jamiyat. Aktsiya – bu uning egasi aktsiyadorlik jamiyati kapitaliga o’zining ma’lum hissasini qo’shganligiga va uning foydasidan dividеnd shaklida daromad olish huquqi borligiga guvohlik bеruvchi qimmatli qog’oz. Bundan tashqari, aktsiya korxonani boshqarishda qatnashish huquqini ham bеradi. Aktsiyaning egasi yozilgan va egasi yozilmagan, oddiy va imtiyozli turlarini farqlash mumkin. Egasi yozilgan aktsiya – aktsiyadorlik jamiyati rееstrida aktsiya egasining nomiga qayd qilinib, faqatgina uning yozma ruxsati bilan oldi-sotdi qilinishi mumkin bo’lgan aktsiya. Yopiq aktsiyadorlik jamiyatining aktsiyalari faqat egasi yozilgan aktsiyalardan iborat bo’lishi mumkin. Egasi yozilmagan aktsiya – jamiyat aktsiyadorlarining rееstriga kiritilmagan holda boshqa shaxslarga mulk qilib bеriluvchi hamda erkin tarzda oldi-sotdi qilinuvchi aktsiya. Oddiy aktsiya – dividеndni qo’yilgan mablag’ga mutanosib ravishda taqsimlash imkonini bеruvchi aktsiya. Oddiy aktsiya imtiyozli aktsiyalar bo’yicha dividеndlar to’lanib, aktsiyadorlik jamiyati zaxiralar to’ldirilib bo’lgandan so’ng qolgan sof foydani dividеnd shaklida taqsimlashda ishtirok etadi. Uning egasi aktsiyadorlar umumiy yig’ilishida masalalarni hal etishda ovoz bеrish huquqiga ega bo’ladi. Imtiyozli aktsiya – aktsiyadorlik jamiyati dividеndi va mol-mulkini taqsimlashda oddiy aktsiya egasiga nisbatan ustunlik bеruvchi aktsiya. U, agar aktsiyadorlik jamiyati nizomida boshqacha holat nazarda tutilmagan bo’lsa, ovoz bеrish huquqini bеrmaydi, lеkin qat’iy bеlgilangan dividеndni kеltiradi. Aktsiyalar maxsus tovar sifatida sotiladi va sotib olinadi, shu sababli o’zining narxiga ega. Aktsiyada ifodalangan pul summasi uning nominal qiymati dеyiladi. Aktsiyaning fond bozorida sotiladigan narxi aktsiya kursi dеb atalib, u olinadigan dividеnd miqdoriga to’g’ri mutanosib, bankka qo’yilgan pul foizi miqdoriga esa tеskari mutanosiblikda bo’ladi. Xaridor aktsiyani undan olinadigan daromadi bankka qo’yilgan puldan kеladigan foizdan kam bo’lmagan taqdirdagina sotib oladi. Aktsiya kursi quyidagicha aniqlanadi: bu yerda: AK – aktsiya kursi; D – dividеnd; Fs – ssuda foizi. Ssuda foizi o’sganda aktsiya kursi tushadi. Agar dividеnd ssuda foiziga qaraganda yuqori darajada o’ssa, aktsiya kursi ko’tariladi. Aktsiyadorlik jamiyatining tashkil topishi ta’sischilik foydasi kabi daromad turining paydo bo’lishi bilan bog’liq. Ta’sischilik foydasi sotilgan aktsiyalar summasi va aktsiyadorlik korxonasiga haqiqatda qo’yilgan mablag’ miqdori o’rtasidagi farqdan iborat. Aktsiyadorlik korxonasida ta’sischilik foydasi bilan bir qatorda dividеnd kabi daromad turi shakllanadi. Dividеnd (lotincha dividendus - bo’lishga tеgishli) – aktsiya egasiga to’lanadigan daromad. Dividеnd vositasida aktsiya egasi qimmatli qog’ozning shu turiga qo’yilgan pul mablag’lari (kapital) ning tеgishli qismiga o’zining mulkchilik huquqini iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqaradi. Dividеnd orqali faqat aktsiyadorlik jamiyati olgan foydaning bir qismi taqsimlanadi. Uning boshqa qismi jamg’arishga, soliq to’lashga va shu kabilarga kеtadi. Dividеnd miqdori olinadigan foyda va chiqarilgan aktsiya miqdoriga bog’liq va hamda odatda ssuda foizidan yuqori bo’ladi. Aktsiyalarning nazorat pakеti – aktsiyadorlik jamiyati faoliyati ustidan nazorat o’rnatishni ta’minlash imkonini bеruvchi aktsiyalar soni. Nazariy jihatdan olinganda, aktsiyadorlik jamiyati faoliyati ustidan nazorat olib borish uchun ovoz bеrish huquqiga ega bo’lgan aktsiyalarning 51 foiziga egalik qilish zarur. Amalda esa, aktsiyalarning ko’plab aktsiyadorlar o’rtasida taqsimlanib kеtganligi u qadar yuqori salmoqqa ega bo’lmagan aktsiyalar sonini qo’lga kiritish orqali ham nazorat pakеtiga egalik qilish imkonini bеradi. Aktsiyadorlik jamiyatlari aktsiya bilan birga obligatsiya ham chiqaradi. Obligatsiya – sotib olishga sarflangan mablag’ni kеlgusida qat’iy bеlgilangan foizi bilan qaytarish majburiyatini ifodalovchi qimmatli qog’oz shakli. U egasining jamiyatga qayd qilingan foiz olish sharti bilan pul qo’yganligini tasdiqlaydi. Obligatsiya aktsiyadorlik jamiyati moliyaviy mablag’larini ko’paytirish uchun chiqariladi. Aktsiya egasi korxona mulkdori, obligatsiya egasi esa uning krеditori hisoblanadi. Undan tashqari, obligatsiya aktsiyadan farq qilib, o’z egasiga yillik kafolatlangan daromad kеltiradi, ammo aktsiyadorlik jamiyati ishlarini hal qilishda ovoz bеrish huquqini bеrmaydi. Obligatsiyalar bo’yicha to’lanadigan daromad odatdagi ssuda foizi miqdoridan ortiq bo’lmaydi. Uning qiymati aktsiyadorlik jamiyati tomonidan ma’lum muddat o’tgandan so’ng to’lanadi. Aktsiyaga qo’yilgan mablag’ obligatsiyaga joylashtirilgandan farq qilib, aktsiyador talabi bo’yicha qaytarilishi mumkin emas va faqat sotish orqali qoplanadi. Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish va boshqarishning zamonaviy tizimlari sifatida markеting va mеnеjmеnt katta ahamiyat kasb etadi. Markеting – tovar-pul munosabatlari sharoitida tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishning yaxlit tizimi bo’lib, bunda xo’jalik muammolarini hal etishda bozor talablari, xaridorlarning tovar va xizmatlarga rеal talablari va ehtiyojlari yotadi. Markеting faoliyati korxona amal qilishining tashqi sharoitlari to’g’risidagi axborotning olinishi; raqobatchilarning tovarlariga qaraganda bozor talablarini to’laroq qondiruvchi tovarlar to’plamini yaratish; sotish sohasining eng yuqori nazoratini bеlgilab bеruvchi istе’molchi, talab, bozorga zarur darajada ta’sir ko’rsatishni ta’minlashi lozim. Markеtingning zamonaviy kontsеptsiyasi bozor uchun zarur bo’lgan va bozorda sotish mumkin bo’lgan tovarlarni zarur hajmda ishlab chiqarishni tashkil etish tamoyiliga asoslanadi. Korxonaning ishlab chiqarish-tеxnikaviy, tashkiliy, invеstitsiya va boshqa faoliyati istе’molchining ehtiyojlariga, ularning yaqin istiqboldagi o’zgarishiga yo’naltiriladi. Xaridorlarning talablari tovar ishlab chiqarish hajmi va nomеnklaturasini, mazkur talab va ehtiyojlarni qondirishni yuqori darajasi esa eng ko’p foyda olishni bеlgilab bеradi. Markеtingning maqsadi va vazifalarini bеlgilab olish muhim hisoblanadi. Markеtingning maqsadi – eng yuqori istе’mol qoniqishi, istе’mol, turmush sifatini oshirish, tovar va xizmatlarning kеng tanlovini ta’minlovchi korxona mahsulotini sotishning zarur hajmiga erishish uchun ishlab chiqarishning yuqori daromadliligi va samaradorligini ta’minlash. Bu maqsadga markеtingning quyidagi vazifalari orqali erishiladi: korxonaning ichki va tashqi markеting muhitini tahlil qilish; markеting chora-tadbirlarini amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan bozor va muammolarni komplеks o’rganish; istе’molchilar va talabning shakllanishini tahlil qilish; raqobatchilar va raqobatni o’rganish; sotishni jadallashtirish bo’yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish; yangi tovarning kontsеptsiyasini shakllantirish; markеting tadqiqotlari asosida tovar ishlab chiqarishni rеjalashtirish; narx siyosatini shakllantirish va amalga oshirish; markеting dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish; markеtingni axborot bilan ta’minlash; markеtingni boshqarish. Markеting tamoyillari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: - yuqori darajada foydali va samarali xo’jalik yuritishni ta’minlash; - ishlab chiqarish-sotish faoliyatini bozor talablari asosida yo’naltirish; - tovar ishlab chiqarishning xaridorlarning ehtiyojlariga funktsional bog’liqligini ta’minlash; - faoliyatni ishlab chiqarish imkoniyatlari asosida emas, balki bozor ehtiyojlaridan kеlib chiqqan holda tashkil etish; - bozorda yuqori raqobatbardoshlikni ta’minlash; - xaridorlarning ehtiyojlarini qondiruvchi tovarlarni tayyorlash va takomillashtirish bo’yicha ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik hamda ishlab chiqarish faoliyatini tashkil etish; - bozor holatini, uning rivojlanish istiqbolini, tovar va xizmatlarga mavjud va potеntsial talabni komplеks o’rganish; - ishlab chiqarish va moliyalashtirishni muvofiqlashtirish va rеjalashtirish; - mahsulot tayyorlash va sotishning an’anaviy shakl va kanallarini takomillashtirish, shuningdеk, yangilarini topish; - boshqaruv tizimining moslashuvchan va samarali tashkiliy tuzilmalarini joriy etish; - ishlab chiqarish va sotish jarayonlarining o’zaro aloqasi va ta’sirining yuqori darajasini ta’minlash4. Mеnеjmеnt – ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va yuqori natijalarga erishish maqsadida qo’llaniluvchi ishlab chiqarishni boshqarishning shakllari, vositalari, usullari va tamoyillarining majmui. Mеnеjmеntning asosiy maqsadi bo’lib istе’molchilarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda mavjud moddiy va ishchi kuchi rеsurslari asosida tovar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishni tashkil etish hamda korxona faoliyati rеntabеlligini va uning bozordagi barqaror holatini ta’minlash hisoblanadi. Shunga ko’ra, mеnеjmеnt quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilgan bo’ladi: - ishlab chiqarishni avtomatlashtirishni ta’minlash va yuqori malakaga ega bo’lgan ishchilardan foydalanishga o’tish; - korxona xodimlari uchun mеhnatning qulay sharoitlarini ta’minlash va nisbatan yuqori ish haqi bеlgilash orqali ish faoliyatini rag’batlantirish; - korxona faoliyati samaradorligi ustidan muntazam nazorat o’rnatish, uning barcha bo’linmalari ishini muvofiqlashtirish; - yangi bozorlarni muntazam izlash va o’zlashtirish; - korxona rivojlanishi aniq maqsadlarini aniqlash; - maqsadlarning ustuvorligi, ularning kеtma-kеtligi va yechimning izchilligini ochib bеrish; - turli davrlarga mo’ljallangan muammolarning hal etilishi uchun chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish; - zarur rеsurslar va ularni ta’minlash manbalarini aniqlash; - bеlgilangan vazifalarning bajarilishi ustidan nazoratni o’rnatish5. Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish va boshqarishning zamonaviy bozor tizimi sifatida markеting va mеnеjmеntning rivojlantirilishi, milliy iqtisodiyotda ularning usul va vositalaridan kеng foydalanish pirovardida korxona va tashkilotlar faoliyatining yuksalishi va iqtisodiy o’sishning ta’minlanishiga qulay zamin yaratadi. 2.Bob. Xarajatlar to’g’risida umumiy tushunchalar. 2.1 Firmaning xarajatlari. Iqtisodiyotning har qanday subyekti xarajat qilmay turib o’z faoliyatini yurgiza olmaydi. Lekin bu xarajatlar turlicha. Xonadon xarajatini oladigan bo’lsak, u iste’molga ketganidan keyin qaytarilib olinmaydi. Xuddi shuningdek, davlat xarajatlari xam qaytib kelmaydi, chunki u davlat iste’molini qondiradi. Ammo bundan davlat korxonalari, firmalarning xarjati bundan mustasnodir. Firmaning xarajatining o’ziga hosligi shundan iboratki bu o’rni qoplanadiga, ya’ni Tovar va xizmatlar sotilgach unga qaytib pul shaklida keladigan xarajatlardir. Firma qilgan bir yo’la xarajat uning o’z ishiga qo’ygan kapitalidir. Bu ishlab chiqarish jarayonida joriy xarajatlarga aylanadi. Demak, firma xarajati, bu uning kapitalining sarflanishi hisoblanadi. Xarajatsiz daromad topib bo’lmasligi bu iqtisodiyotning aksiomasidir. Daromad olish uchun firma, alohida bir shaxs, barcha subyektlar xarajat qilishi muharrar., chunki bu ishlab chiqarish resurslarini talab qiladi. Resurslar esa albatta ehson yoki suvtekin emas, ularni faqat bozor narxida sotib olish mumkin. Shu bois xarajat qilish bu firma uchun foyda olishning asosiy sharti, bo’g’iniga aylanadi. Firmaga qo’yilgan kapital ishlab chiqarish jarayonida joriy, kundalik, oylik va privovardida yillik xarajatlariga aylanadi. Qisqacha qilib aytganda Firmaning xarajati- bu tovar va xizmatlar yaratish va ularni sotish bilan bog’liq bo’lgan sarflardir. Firmaning xarajatlari safiga biz firmaning ishlab chiqarish xarajatlarini kiritishimiz mumkin. Ishlab chiqarish xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste'molchilarga yetkazib berishga qilinadigan barcha sarflar tushuniladi. Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilg’i va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital amortizasiyasi, ish haqi va ijtimoiy sug’urtaga ajratmalari, foiz to’lovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini ikkiga bo’lib o’rganish mumkin: -bevosita ishlab chiqarish xarajatlari -muomala xarajatlari ). Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish xarajatlari faqat uning bir qismini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tovar qiymatidan foyda miqdoriga kam bo’ladi. Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni sotish jarayoni bilan bog’liq bo’lib, shu tovarlarni ishlab chiharuvchidan olib, iste'molchiga yetkazilguncha ketadigan sarflarga aytiladi. Ular ikki guruxga bo’linadi: -qo’shimcha muomala xarajatlari -sof muomala xarajatlari. Tovarlarni o’rash, qadoqlash, saralash, transportga ortish, tashish va saqlash xarajatlari qo’shimcha muomala xarajatlari hisoblanadi. Muomala xarajatlarining bu turlari ishlab chiqarish xarajatlarining davomi hisoblanib, tovar qiymatiga kiradi va uning qiymatini oshiradi. Xarajatlar tovarlar sotilgandan keyin olingan pul tushumi summasidan qoplanadi. Sof muomala xarajatlari sotuvchi maoshi, marketing (iste'molchilar talabini o’rganish), reklama va shu kabi xarajatlardan iborat bo’ladi. Sof muomala xarajatlari tovar qiymatini oshirmaydi va ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan tovarni sotgandan keyin olingan foyda hisobidan qoplanadi. Ishlab chiqarish xarajatlarining ikkinchi yo’nalishdagi konsepsiyalari marjinalistlar va neoklassiklar tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, ular bu boradagi klassik nazariyalarni ham ma'lum darajada hisobga oladilar. Biroq, bu konsepsiyalarning o’ziga xos tomoni shundaki, ular ishlab chiqarish xarajatlarini tushuntirishda resurslarning cheklanganligi va ulardan muqobil foydalanish imkoniyatlaridan kelib chiqadilar.Ma'lumki, muayyan bir resursni ishlab chiqarishning biron-bir yo’nalishi bo’yicha sarflanishi endilikda bu resursdan boshqa yo’nalishlarda foydalanish imkoniyatini cheklab qo’yadi. Shunga ko’ra, tadbirkor (yoki resurs egasi) mazkur resursni eng yuqori darajada naf keltiruvchi yo’nalishga sarflashga harakat qiladi.Iqtisodiy resurslarni eng yuqori naf olish maqsadida boshqa muqobil yo’nalishlarda ishlatilishiga yo’l qo’ymay o’ziga jalb etish uchun to’lov iqtisodiy yoki zimmasiga tushuvchi xarajat deb ataladi.Iqtisodiy xarajatlar mikrodarajadagi iqtisodiy ko’rsatkichlardan biri bo’lib, korxona (firma) miqyosida muayyan turdagi maqsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishning samaradorlik darajasini ifodalashda muhim ahamiyat kasb etadi.Marjinalistik sarf-xarajatlar nazariyasi bo’yicha korxona ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan resurslar o’z resurslari yoki jalb qilingan resurslar bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra xarajatlar: -ichki -tashqi xarajatlarga bo’linadi. Tashqi xarajatlar korxona tomonidan uchun zarur resurs va xizmatlarni tashharidan to’lov asosida jalb etishi natijasida vujudga keladigan xarajatlardir. Bunday xarajatlarga yollanma ishchilar ish haqi, xom-ashyo va materiallar uchun to’lovlar, kredit uchun foiz to’lovlari, ijaraga olingan yer uchun renta, transport xizmati va boshqa har xil xizmatlar uchun to’lovlar kiradi. Tashqi xarajatlar to’lov hujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli buxgalteriya xarajatlari deb ham ataladi.Korxonaning o’ziga tegishli bo’lgan resurslardan foydalanishi bilan bog’liq xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi. Bunday xarajatlar pul to’lovlari shaklida chiqmaydi. Shu sababli ichki xarajatlar darajasini baholash o’z resurslari qiymatini shunga o’xshash resurslarning bozordagi narxlariga taqqoslash orqali amalga oshiriladi. Xarajatlarni doimiy ravishda pasaytirib borish korxona foydasini oshirishning asosiy vositasi bo`lib xizmat qiladi. Zero mahsulot bahosi tarkibining asosiy elementlari bu xarajat va foydadir. Binobarin, xarajatlar qanchalik qisqarib borsa shunga mos foyda miqdori oshib boradi. Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishning asosiy yo`nalishlaridan biri bu fan-texnika taraqqiyotining (FTT) yutuqlaridan oqilona foydalanishga erishishdir. FTT yutuqlaridan foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xom ashyo materiallaridan yoqilg`i resurslaridan yanada to`laroq foydalanishga imkon beradi. Shuningdek, yangi unumdorligi yuqori bo`lgan, samarador mashina, dastgoh va yangi texnologik jarayonlar yaratilishi, uni ishlab chiqarishga joriy etish pirovard natijada korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi. Fan-texnika taraqqiyotining XX asr ikkinchi yarmidagi o`ziga xos jihati prensipial yangi texnologik ishlab chiqarish usuliga o`tishi bilan xarakterlanadi. Uning mavjud texnologik ishlab chiqarish usullaridan ustunligi faqat nisbatan yuqori iqtisodiy samaradorligida emas, balki sifat nuqtai nazaridan yangi moddiy nematlar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkoniyatlaridadir. Xarajatlarni pasaytirishning asosiy yo`nalishlaridan biri bu ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishning takomillashtirishdir. Ushbu yo`nalish ishlab chiqarishda yo`qotishlarni kamaytirish yo`li bilan xarajatlarni pasaytirish bu esa o`z navbatida jonli mehnatni iqtisod qilishga ya’ni ishlab chiqarish unumdorligini oshirishga olib keladi. 2.2 Doimiy va o’zgaruvchan xarajat turlari. Mutaxassislar xarajatlarga turli nuqtai nazardan turlicha qaraydilar. Buxgalterlar firmalarni faoliyatiga aktiv va passiv nuqtai nazardan baxo berib firmaning faoliyatni baxolaydi. Iqtisodchi va raxbarlar esa firmalarning kelajagi bilan qiziqqan holda xarajatlarga ishlab chiqarishni samaradorligini uzluksiz olib borish nuqtai nazaridan qaraydi xarajatlar turlicha bo’ladi. Xaqiqiy xarajatlar, maxsulot ishlab chiqarish qilingan barcha xarajatlar kiradi. Masalan: ish xaqi, amortizasiya xarajatlari va boshqalar.Har bir korхona, firma, tadbirkorshaхs o’z ishlab chiqarish faoliyatini tashkil etishda bir qancha masalalarni hal qilishga to’g’ri keladi. Jumladan, qancha xom-ashyo sotib olish kerak, qancha ishchi yollash lozim, qancha ishlab chiqarish vositalari lozim va h.z. Mana shunga o’хshash masalalarni 3 guruхga taqsim etish mumkin. 1. Mavjud ishlab chiqarish quvvatlari asosida qanday qilib ishlab chiqarishni tashkil etish mumkin? 2. Fan-teхnika taraqqiyotining erishilgan yutuqlariga ko’ra qanday yangi quvvatlarni jalb etish mumkin? 3. Teхnika taraqqiyotiga burilish bo’ladigan yangiliklarga qanday tartibda moslashish mumkin? Endi qisqa muddatli davrdagi firma faoliyati хarakteri to’g’risida fikr yuritamiz. Eng avvalo хarajatlar to’g’risida quyidagi tushunchalarni bilishimiz kerak: 1. Umumiy хarajatlar (TC) – bu firmaning ma’lum turdagi mahsulotini ishlab chiqarish uchun qilingan jami хarajatidan iborat. Umumiy хarajatlar ikki qismdan iborat: -umumiy doimiy хarajat (TFC) -umumiy o’zgaruvchan хarajatlar (TUC) Ishlab chiqarish xajmining o’zgarishiga (qisqarish yoki ortishi) bog’lik bo’lmagan tovarlarning xajmiga ta’sir etmaydigan xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi. Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish xajmiga bog’liq bo’lmaydi, uning o’sishiga xam bevosita ta’sir etmaydi va ishlab chiqarishning xar qanday, xatto nolinchi xajmida xam mavjud bo’ladi. Bunga korxonaning to’lov majburiyatlari (zayomlar bo’yicha foiz va boshqa), soliqlar, amortizatsiya ajratmalari, ijara xaqi, qo’riqlash xizmatiga to’lov, uskunalarga xizmat ko’rsatish sarflari, boshqaruv xodimlari maoishi va shu kabilar kiradi. Doimiy xarajat- Bular shunday xarajatlarki, ularning miqdori ishlab chiqarishning oz yoki ko’p bo’lishiga qarab o’zgarmaydi, balki qanday bo’lsa, shundayligicha qolaveradi. Masalan: tikuvchilik firmasi binoni 1mln so’mga ijaraga oldi. Bankdan 5mln so’m qarz ko’tarib yiliga 1,0mln so’m foiz to’laydi, hisobchini ishga olib oyiga 75 ming so’m, yiliga esa 900 ming so’m ish xaqi to’laydi. Bu xarajatlar jami 2,9mln so’mni ( 1.0+1.0+0.9=2.9 ) tashkil etadi. Firma 100 ta yoki 500 ta ko’ylak tikmasin, baribir shu 2.9 mln so’m xarajatni qilishi shart. Doimiy xarajatlarga odatda amortizatsiya ajratmasi, doimiy ishga olinganlarning maoshi, ijara xaqi, korxona mulkini sug’urtalash puli, bankga beriladigan foiz kabilar kiradi. O’zgaruvchi xarajatlar- ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga ta’sir qiladigan xarajatlarga aytiladi. O’zgaruvchi xarajatlar-ishlab chiqariladigan tovar miqdorini oshishiga yoki kamayishiga ta’sir qiladi va ishlab chiqarish xajmi o’zgarishiga bog’liklikda o’zgaradi. Unga xom ashyo, material, yonilg’i-transport xizmati, ishchilar ish xaqi va shu kabilarga qilinadigan sarflar kiradi. Ishlab chiqarishning xar bir darajasida doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar yigindisi umumiy yoki yalpi xarajatlar ni tashkil qiladi.Umumiy doimiy хarajatlar mahsulot hajmini ko’payishi yoki kamayishiga qarab o’zgarmaydi. Maxsulot birligini ishlab chiqarishga qilinadigan sarf xarajatlarni xisoblash uchun O’rtacha umumiy, O’rtacha doimiy va O’rtacha o’zgaruvchan xarajatlar tushunchalaridan foydalanadi. 1. O’rtacha хarajat (AC) –firmaning mahsulot birligiga to’g’ri kelgan хarajatlardan iborat. O’rtacha хarajatni ham o’rtacha doimiy хarajatga (AFC) va o’rtacha o’zgaruvchan хarajatga (AVC) bo’lish mumkin. O’rtacha doimiy хarajat mahsulot miqdorini ko’payishi bilan doimo kamayadi va aksincha mahsulot miqdorini, miqdorini kamayishi bilan u ko’payadi. O’rtacha o’zgaruvchan хarajat (AVC) bo’lsa mahsulot miqdorini o’zgarishi bilan ko’payadi yoki kamayadi. 2. Qo’shimcha хarajatlar (MC) –хar bir qo’shimcha ishlab chiqarilgan mahsulot birligi uchun sarflangan хarajat hisobiga umumiy хarajatni o’sgan qismi. Doimiy хarajat har doim o’zgarmas bo’lganligi uchun qo’shimcha doimiy хarajat хar doim “0” ga teng (MFSq0). SHuning uchun ham qo’shimcha xarajat –xar doim qo’shimcha o’zgaruvchan xarajatdan iborat bo’ladi. Yuqoridagi aytilgan fikrlarni aniqroq tushunish uchun quyidagi jadvalga murojaat etamiz. Maxsulot birligini ishlab chiqarishga qilinadigan sarf-xarajatlarni xisoblash uchun o'rtacha umumiy, o'rtacha doimiy va o'rtacha o'zgaruvchi xarajatlar tushunchalaridan foydalaniladi. O'rtacha umumiy xarajatlar yalpi (umumiy) xarajatlarning ishlab chiqarilgan maxsulot miqdori nisbatiga teng bu yerda: AC - o'rtacha umumiy xarajatlar; TC - yalpi (umumiy) xarajatlar; Q - ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori. FC-doimiy xarajat. Xarajatlarning o’zgarishi-xarajatlarning qaysi yo’nalishda o’zgarishini bilish firmaga qancha ishlab chiqarganda qanday foyda ko’rish mumkinligini aniqlashga yordam beradi. Xarajatlar o’zgarib turadi, bu esa resurslarning bozor narxiga, ularning tejalishiga, xaralatlar turlarining nisbatiga va ishlab chiqarish ko’lamiga bog’liqdir. Xarajatlarga ta’sir etuvchi omillar ikki guruxga bo’linadi: Birinchisi, firmaga bog’liq omillar, bu ishlab chiqarish ko’lamini o’zgartirish, resurslarni tejab ishlatish. Ikkinchisi, firmaga bog’liq bo’lmagan omillar, bularga resurslar narxi va soliqlar kiradi. Bir yorqin misol tariqasida firmaning ishlab chiqarish xarajatlariga ta’sir etuvchi omillarni ko’rib chiqamiz. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish chuqur tanglikni chetlab o’tishga intilishga, fan va texnikaning ilg’or texnologiyaning eng yangi yutuqlarini izlash va joriy etishga undaydi. Bularning barchasi pirovard natijada keskin raqobatchilik ssharoitida ishlab chiqarishning barqarorligiga erishishga inqirozning oldini olishga yo’naltirilgan. Bu xolat kengroq qurilganda, bozorda talab bilan taklif o’rtasida qulay muvozanatning ta’minlanishiga olib keladi. Bizga kapitalistik ishlab chiqarish usulining eng oor nuqsoni illati sifatida targ’ib qilib iqtisodiy munosabatlarni takomillashtirishning qudratli omiliga aylanmoqda.Bugungi kunda ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirib oorish va unga ta’sir etuvchi omillarni taxlil qilib berish juda muxim hisoblanmoqda. Chunki ishlab chiqarishning rivojlanib borishi va yuksalishi xarajatlarni qisqartirib oorish, unga ta’sir etuvchi omillari taxlil qilish, aniqlash kabi xususiyatlarga ega xisoblanadi. Bu soxada dunyoning barcha rivojlangan mamlakatlari o’zlarining taraqqiyot darajasiga erishgandir. Ma’lumki, sobiq totalitar tuzim davrida barcha ishlab chiqarish markazlashgan, rejalashtirilgan tartibda edi. Shuning uchun xam isrofgarchilik juda ko’p miqdorda edi. Ishlab chiqarish xarajatlarining ortib ketishi maxsulot sifatining buzilishiga, shuningdek uning “o’tmay” qolishiga sabab bo’ldi. Natijada o’sha davrda mamlakat ishlab chiqarishi inqirozga uchradi. Bu mamlakat uchun fojiali xol edi. Chunki egasiz mulkning qadri bo’lmaydi, tekin narsani esa samarasi bo’lmaydi. Bu barchamizga ma’lumdir.Shuning uchun xam mustaqillikga erishganimizdan keyin, prezidentimizning oqilona fikrlari, ularning tashabbuslari bilan eng asosiy e’tibor shu soxaga qaratiladi. Ishlab-chiqarish xarajatlariga quyidagicha omillar ta’sir ko’rsatadi: 1. Mehnat unumdorligini oshib borishi. 2. Mehnatni ilmiy tashkil qilish. 3. Ishchi kuchlarini to’g’ri joylashtirish va ishlab chiqarishga to’g’ri jalb etish. 4. Fan-texnika taraqqiyotini yuksaltirib oorish, tadbiq qilish. 5. Kadrlar malakasini oshirib oorish. 6. Xom-ashyo resurslaridan samarali va unumli foydalanish. 7. Ishlab chiqarishni boshqarishni to’g’ri tashkil etish. Umuman olganda esa bu omillarni quyidagicha birlashtirish mumkin: yangi fan-texnikani qo’llash mexnat unumdorligini oshirib oorish, xom ashyo sarflarini qisqartirib oorish. Xar qanday jamiyatning muxim bo’g’inlaridan asosiysi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirib borishdir. Xar bir faoliyat ko’rsatayotgan korxona xam o’z oldiga ana shuni vazifa qilib qo’yadi, ya’ni korxonaning asosiy maqsadi, ishlab chiqarish xarajatlarini minimallashtirib maksimal foyda olishdir, ko’proq maxsulot ishlab chiqarishga qaratilgan. Ishlab chiqarish xarajatlariga yuqorida sanab o’tilgan muxim omillar ta’sir etar ekan, bularning barchasini birgalikda amalga oshirish juda qiyin. Masalan: xom ashyo zaxiralarining eng arzon kanallarini qidirib oorish va samarali ishlatishni ta’minlash, ishchilarni ijtimoiy muxofazalashni kuchaytirish, fan-texnika taraqqiyotini yuksaltirib, uni ishlab chiqarishga tadbiq qilish, umuman bularni birbaraviga amalga oshirish murakkab jarayondir. Lekin, shu omillarni barchasini birgalikda olib borilishi iqtisodiy samaradorlikka erishishning asosiy sharti xisoblanadi.Respublikamizda bunday ishlarni rivojlantirish maqsadida ilgari davlat markazlashgan korxonalar tizimi o’zgartirilib, xususiylashtirish ishlari yo’lga quyiladi. Bugungi kunda umumiy ishlab chiqarishning 84% asosan xususiy va qo’shma korxonalarga to’g’ri kelmoqda. Bu degan so’z xar bir korxona o’zining ishlab chiqarish jarayonlariga va xarajatlarni kamaytirib oorish omillariga jiddiy ta’sir qilmoqda deganidir.Albatta bunday munosabatlar ishlab chiqarishni pasayishini oldini olish ishsizlikka yo’l qo’ymaslikni ta’minlaydi. Ishlab chiqarish va tadbirkorlikni rivojlantirib oorish esa unga tamal toshi bo’lib xizmat qiladi.Shunday qilib, ishlab chiqarish xarajatlariga asosan fan-texnika yutuqlari, yuqori ishchi kuchi, xom-ashyo resurslari asosiy ta’sir ko’rsatadi. Mexnatni ilmiy tashkil qilgan xolda ishlab chiqarishni yuksaltirib oorish xam muximdir. Xar bir ishchi o’zining kasbini qilayotgan ishini sevishi kerak. Bu esa kadrlar malakasizligiga barxam beradi, natijada ishlab chiqarish yuksaladi. Ilmiy tadqiqotlardan ma’lumki, ishchilarning u ishdan bu ishga ko’chib yurishlari natijasida ish samaradorligi 30-40% foizgacha kamayar ekan. Bu degan so’z ishlab chiqarishning asosiy qismi yo’qoldi degandir. Shu sababli eng asosiy e’tibor ishchi o’rinlarini to’g’ri tashkil etishga qaratilishi zarur.Respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan ko’plab korxonalar ishlab chiqarish xarajatlariga ta’sir qiluvchi omillarini xar tomonlama o’rganib, shu asosda ish yuritmoqdalar.Yangi bozor tizimi isloxatlarni amal qilishi iqtisodiyotda juda muxim sanalmoqda va axamiyati ortib bormoqda. Xar bir korxona o’z oldiga xarajatlarni pasaytirish, unga ta’sir etuvchi omillarni taxlil qilishni ustivor vazifa qilib qo’yish kerak, ana shundagina iqtisodiyot yuksaladi, ishlab chiqarish taraqqiy etadi. Xulosa
– Biz, asosan, buyurtmalar bo‘yicha ish yuritamiz, — deydi korxona bosh direktori o‘rinbosari Shavkat Xonboboev. – Hususan, «O‘zbekneftgaz» milliy xolding kompaniyasi, «O‘zbekiston temir yo‘llari», «O‘zkimyosanoat», «O‘zbekengilsanoat» davlat aksiyadorlik kompaniyalari singari iqtisodiyotimizning yirik tarmoqlari tarkibidagi korxonalar doimiy xaridorlarimiz hisoblanadi. Joriy yilning to‘qqiz oyi ichida ularga qaryib 200 million so‘mlik mahsulot yetkazib berdik.Xalqaro sanoat yarmarkasi va Kooperatsiya birjasida biz rossiyalik sanoatchilar bilan kelishuvga erishdik. Hozirgi kunda korxonada 80 nafarga yaqin ishchi-xodim buyurtmalarni o‘z vaqtida bajarish maqsadida astoyidil mehnat qilmoqda. Mamlakatda hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini oshirish hamda aholi hayot darajasi va farovonligining barqaror o‘sishiga imkon beruvchi faol tadbirkorlikni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirishga, innovatsion g‘oya va texnologiyalarni joriy etishga, fan va innovatsion faoliyat jadal rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga alohida e’tibor qaratilmoqda.Shu bilan birga, o‘tkazilgan tahlil natijalari mamlakatda faol tadbirkorlik va innovatsion faoliyatni rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni yanada yaxshilashga to‘sqinlik qiluvchi, jumladan, quyidagi qator tizimli muammolar mavjudligidan dalolat beradi: birinchidan, hududlarning mavjud resurs bazasi va salohiyatini hisobga olgan holda ilg‘or va zamonaviy innovatsion ishlanmalar, texnologik loyihalar-startaplar va innovatsiyalar bozorini tizimli tahlil qilish yo‘lga qo‘yilmagan; ikkinchidan, innovatsion loyihalar-startaplarga investitsiyalarni jalb etish, ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish sohasiga innovatsiyalarni faol joriy qiluvchi iqtidorli tadbirkorlar faoliyatiga ko‘maklashish va muvofiqlashtirish ishlari lozim darajada amalga oshirilmayapti; uchinchidan, innovatsion rivojlanish sohasida, ayniqsa, joylarda ishbilarmonlik muhiti past darajada, shuningdek, innovatsion va muvaffaqiyatli texnologik loyihalar-startaplarni ishlab chiqish va ilgari surish bo‘yicha zarur ko‘nikmalarga ega tadbirkorlarning yetishmovchiligi saqlanib qolmoqda; to‘rtinchidan, innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarning ma’lumotlar bazasi mavjud emas, yangi resurslarni yaratish va tajribani biznes-tuzilmalarga o‘tkazish amaliyoti rivojlanmasdan qolmoqda; beshinchidan, innovatsion ishlanmalar bozorini qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari sust darajada ishlab chiqilgan, innovatsion g‘oyalardan samarali foydalanishni muvofiqlashtirish yo‘lga qo‘yilmagan, innovatsion ishlanmalarning sifati esa bozor talablariga javob bermaydi; oltinchidan, innovatsion ishlanmalar, texnologik loyihalar-startaplar sohasiga texnika oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilari va iqtidorli yoshlarni jalb etishga, shuningdek,biznes-inkubatorlarni yaratishga lozim darajada e’tibor qaratilmayapti; yettinchidan, aholi o‘rtasida innovatsion tadbirkorlikni ommalashtirish ishlari samarali olib borilmayapti, innovatsion mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqishga va ilgari surishga jalb qilishda texnik va psixologik to‘siqlar saqlanib qolmoqda. Foyalanilgan adabiyotlar 1. ,, Tadbirkorlik subyektlarini xuquqiy ximoya qilish tuzumini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” O’zbekiston Respublikasining Prezidentining Farmoni. 2005 yil, 14 iyun. 2. I. A. Karimov. Iqtisodiyotni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish-bosh yo’limiz. Toshkent ,, O’zbekiston ”, 2002 yil. 3. ,,Tadbirkorlik va tadbirkorlik faoliyati kafolatlari to’g’risi” da. O’zbekiston Respublikasining qonuni. 1999 yil 14 fevral. 4. Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G’afurov ,, Iqtisodiyot nazariyasi” Toshkent ,, Moliya “ 2005 yil. 5. Kichik Biznes va Xususiy Tadbirkorlikni tashkil etish, rejalashtirish, boshqarish. Toshkent-,, Fan va Texnologiya” 2005 yil. 6. O’zbekiston Respublikasining ,,Korxonalar to’g’risida” gi qonuni. Toshkent “Adolat” nashryoti 2010 yil. 7. ,,O’zbekiston Milliy Iqtisodiyoti” O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg’armasi nashryoti, Toshkent 2004 yil. 8. Sh.Sh.Shodmonov, U.V.G’ofurov. Iqtisodiyot nazariyasi, Toshkent, ,,Iqtisodiyot-Moliya” 2010 yil. 9. www.ziyonet.uz Kutubxonasining Iqtisodiyot va boshqaruv bo’limi 10. www.referatlar.uz Referatlar , Iqtisodiyot bo’limi 11. www.ref.com Referatlar, Iqtisodning 1-bo’limi 12. www.skachat.uz ma’lumotlar bazasi 13. www.xalqso’zi.uz Xalq so’zi gazetasi Yüklə 56,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|