Reja: Kirish I bob. Bolalar ruhiyatini rivojlantirishning zamonaviy tasavvurlar va metodologiyasi

Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar (rivojlanishida psixik- jismoniy kamchilikka ega, rivojlanishdan orqada qolish, rivojlanishida muammoga ega, alohida yordamga muhtoj) - sensor organlarning orttirilgan yoki tug‘ma organik jarohatlanishi natijasida markaziy nerv sistemasi yoki harakat-tayanch apparati va psixik funksiyalarning me’yorda rivojlanishida kamchiliklarga ega bo‘lgan bolalar kiradi. Ba’zi hollarda rivojlanishdagi kamchiliklar markaziy nerv sistemasi yoki analizatorlardagi nuqsonlar bilan bog‘liq bo‘lmasdan, mikroijtimoiy muhit sabablari natijasida kelib chiqadi. Bularga oiladagi tarbiya salbiy shakllari, ijtimoiy va hissiy deprivatsiyani kiritishimiz mumkin.
G.Ya.Troshin me’yorida va anomal rivojlanishning umumiy qonuniyatlari xaqidagi fikrni ilgari surgan, buni esa ko‘pgina tadqiqotchilarning (T.A.Vlasova, J.I.Shif, V.I.Lubovskiy) keyingi ishlarida ham ko‘rishimiz mumkin. L.S.Vigotskiy meyorida va anomal rivojlanishning umumiy qonuniyatlarini izohlab, ular uchun psixik rivojlanishning ijtmioiy xarakterdaligi umumiydir: pedagogik ta’sir me’yorda ham shuningdek rivojlanishning buzilishida ham oliy psixik funksiyalarning shakllanish manbai hisoblanadi, deb ta’kidlagan. Ammo, meyorida rivojlanayotgan bolalarda kuzatilmaydigan, lekin rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda uchraydigan bir qator qonuniyatlar ham ajratiladi. T. A.Vlasova, V.I.Lubovskiy ishlarida anomal rivojlanuvchilarning umumiy qonuniyatlari bir tizimga keltirilgan.
L.S.Vigotskiy nuqsonlarni tuzilishini sistemaliligi haqidagi fikrlari unga anomal rivojlanishini ko‘ra ikki guruhga ajratish imkonini bergan. Bu kasallikning biologik xarakteriga ko‘ra kelib chiqadigan birlamchi nuqson, bolaning ijtimoiy rivojlanishida, uning atrof- olam o‘zaro munosabatlarida yuzaga keladigan ikkilamchi nuqsondir.
Anomal rivojlanish birlamchi nuqsonning kelib chiqish vaqti va uni ifodalanishining qay darajada og‘irligi bilan aniqlanadi. Ikkilamchi nuqsonlarning shakllanish mexanizmi turli xil bo‘lishi mumkin, ammo unda doimo ijtimoiy omillar muhim rol o‘ynaydi. Ko‘ruv, eshituv organlarining yoki bosh miyaning u yoki bu tuzilmalaridagi jarohatlar natijasida kelib chiqadigan nuqsonlar xarakteri, chuqurligi bo‘yicha turli toifadagi rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda turlicha bo‘ladi. Biroq ushbu holatlarning umumiy tomoni shundaki, ularning barchasi bolani keyingi rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatib boradi.
Psixodiagnostik va psixologo-pedagogik kooreksion ta’sirning ob’ekti bo‘lib asosan ikkilamchi nuqsonlar xisoblanadi. Bir qancha yetakchi mutaxassislarning ishlarida ko‘rsatilishicha, bolalardagi birlamchi nuqsonlar aqliy qobiliyatning buzilishiga, umumiy va mayda motorikadagi kamchiliklarga, atrof-muhit bilan o‘zaro aloqada bo‘lishdagi qiyinchiliklarga, kommunikativ muloqot vositalarini o‘zgarishiga, so‘zlashuv nutqining yetarlicha bo‘lmasligiga, atrof -muhitni idrok etishni qiyinlashishiga, ijtimoiy tajribani kambag‘allashuviga olib kelishi mumkin ekan. Nuqsonlarning o‘zaro ta’siri ijtimoiy muhit bilan ijtimoiy moslashuvda qiyinchiliklar tug‘dirishini L.S.Vigotskiy ham ta’kidlagan.
J.I.Shifning ko‘rsatishicha, anomal rivojlanishning yana bir qonuniyati bola shaxsining rivojlanishidagi o‘zgarishlardir. Kayfiyatning yo‘qligi, ijtimoiy muloqotga vahima, qo‘rquv bilan kirishuv, o‘z-o‘ziga past baho berishi, xavotirda bo‘lish kabilar ushbu shaxsning asosiy sifatlari hisoblanadi. Bunday buzilishlar oiladagi noto‘g‘ri tarbiya hamda ta’limning noto‘g‘ri tashkil etilishi oqibatida kelib chiqadi. Aloqa qobiliyatidagi o‘zgarishlar bolalar so‘zlashuv nutqini buzadi natijada noverbal aloqa vositalarining roli ko‘payib boradi. Ma’lumotlarni qabul etish va ularni qayta ishlash qobiliyatidagi kamchiliklar V.I.Lubovskiy ta’kidlashicha, qabul etilayotgan ma’lumotlar hajm va tezligini susaytiradi, ma’lumotlarni saqlash va ulardan foydalanishga imkon bermaydi. Anomal rivojlanishning yana bir qonuniyatlaridan biri-nutqiy faoliyatning buzilishidir, bu so‘zlashuvni bavosita ifodalay olmasligida namoyon bo‘ladi.
Ma’lumotlarni qabul qilish va qayta ishlay olmaslik, muloqotdagi qiyinchiliklar, materiallarni eslab qola olmaslik rivojlanishning fikrlash, umumlashtirish va farqlash kabilarni shakllanishida to‘sqinlik qiladi. Ushbu tasavvur va nutqdagi kamchiliklarning barchasi atrof -muhitni idrok etish, tasavvuridagi bilimlarini saqlash kabilarning shakllanishi ushbu muammoli bolalarda doimo yetarlicha emasdir. Biroq rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning muhitga moslashtirish va o‘qitish qiyinchiliklaridan iborat o‘ziga xos xususiyatlari bilan birgalikda, ijobiy qonuniyatlar ham mavjud. Ulardan biri L.S.Vigotskiy tomonidan rivojlanishning yaqin zonasi ko‘rinishida nuqsonli bolalarda psixikasini shakllantirishning potensial imkoniyatlar sifatida mavjudligi qayd etilgan.
Yana bir konuniyat V.I.Lubovskiy tomonidan bolalar harakatlarini so‘z orqali boshqarishni o‘rganish davomida ifoda qilingan. U nutq ishtirokisiz yoki qisman so‘z bilan ifodalovchi yangi shartli bog‘liqlarni ishlab chiqish imkoniyatini ko‘rsatgan. Shunday qilib, nuqsonli rivojlanish psixikaning shakllanishida orqada qolishni ham va buzilishni kompensatsiya qilish konuniyatlarga ega.
Umumiy qonuniyatlardan tashqari o‘ziga xos qonuniyatlar ham mavjud, ular rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan ba’zi bolalarga xosdir. Ushbu o‘ziga xos qonuniyatlar bizga differensial diagnostik mezonlar orqali rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar toifalarini chegaralash mumkin. Biroq, V.I.Lubovskiy o‘ziga xos qonuniyatlar umumiyga nisbatan kam o‘rnatilganini e’tirof etgan. Bu bizga rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni differensial tashxis qilish murakkabligini asoslaydi.
Hozirgi paytda rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar bir qancha kategoriyalarga ajratilgan:

• 
  eshitishda nuqsoni bo‘lgan (kar va zaif eshituvchilar);
  
• 
  ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan (ko‘r va zaif ko‘ruvchilar);
  
• 
  harakat-tayanch a’zolarida nuqsoni bo‘lgan;
  
• 
  og‘ir nutq nuqsonlariga ega bo‘lgan bolalar;
  
• 
  psixik rivojlanishi orqada qolganlar;
  
• 
  aqli zaiflar;
  
• 
  hissiy-iroda doirasida og‘ir nuqsonlarga ega bo‘lgan bolalar;
  
• 
  xulq buzilishlariga ega bo‘lgan bolalar;
  
• 
  rivojlanishda murakkab nuqsonlilar, ularda ikkita yoki undan ko‘p birlamchi nuqsonlar kuzatiladi.
  

Har bir kategoriyadagi bolalar psixologo-pedagogik o‘ziga xos xususiyatlarga ega, ularni psixologo-pedagogik o‘rganishda strategiyalarni aniqlash zarur. Shunday qilib, birlamchi va ikkilamchi nuqsonlar natijasida anomal rivojlanishning shakllanishi murakkab sur’atga ega va u har bir bola uchun bir tomondan individual, ikkinchi tomondan unga o‘xshash nuqsonlar bilan xarakterlanadi. Ushbu o‘ziga xoslikrivojlanish nuqsonining har bir tipiga ta’luqli bo‘lib, bolalardagi psixofizik xususiyatlarini inobatga olib, maxsus ta’lim sharoitlarini aniqlashga yordam beradi.
Shunday qilib, rivojlanishida nuqsoni bo‘lganlarning zamonaviy psixodiagnostikasi nazariy metodologik tizimlar asosida tuziladi va ular quydagilar hisoblanadi.
Rivojlanish nuqsonlarining har bir turi o‘ziga xos psixologik tuzilmaga ega. Bu tuzilma birlamchi va ikkilamchi nuqsonlarni o‘zaro bog‘liqligi asosida aniqlanadi.
Rivojlanishida nuqsoni bo‘lganlarning har bir turida o‘ziga xos nuqsonlar darajasining namoyon bo‘lishi kuzatiladi. Rivojlanishdagi nuqsonlarni diagnostika qilish umumiy va o‘ziga xos qonuniyatlar asosida tuziladi.
Rivojlanishida nuqsoni bo‘lganlarni diagnostika qilishda ularning umumiy xusiyatlargagina tayanmasdan, balki boladagi ijobiy xususiyatlari va potensial imkoniyalariga tayanish zarur. Rivojlanishida nuqsoni bo‘lganlarni diagnostika qilish natijalari psixologik-pedagogik diagnoz orqali o‘rnatiladi, u rivojlanish nuqsonining turi bilan chegaralanib qolmaydi. U bola rivojlanishining individual psixofizik xususiyatlari, shuningdek individual korreksion ish dasturlarga tavsiyalar ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi.
Psixologo-pedagogik tashxis nuqsoning ifodalanish darajasini murakkablashtiruvchi yetakchi nuqsonlarni rivojlanishini aniqlab, ularga keraqli korreksion pedagogik ishga diqqatni qaratadi. Agar tekshiruv bolani maktabga borishidan oldin o‘tkazilsa, unda bolaning qaysi maktabga maxsus korreksion yoki umumta’lim maktabiga tayyorgarligi aniqlanadi.
Psixodiagnostika bola rivojlanishining nuqsonlarni va uning o‘ziga xos psixologo-pedagogik xususiyatlarini aniqlaydi. Boladagi ushbu xususiyatlarni bilish bolaning imkoniyatlariga mos maktabgacha va maktab ta’lim dasturini, ta’li muassasining turini, individual tibbiy psixologo-pedagogik dasturni ishlab chiqishga yordam beradi.