Rеja: kirish I bоb. Musiqiy tarbiya va uning ta’lim tizimidagi o’rni

II. MUSIQA MADANIYATI DARSLARIDA O'QUVCHILARDA MUSTAQIL FIKRLASH VA IJODKORLIK MALAKALARINI SHAKLLANTIRISH
2.1. Musiqa darslarida o'quvchilarni mustaqil va ijodiy fikrlashga o'rgatish
Umumiy ta'lim maktabi o'quvchilarni professional musiqa faoliyatiga tayorlashni o'z oldiga maqsad qilib qo'ymaydi. Biroq musiqani tushunish, uni idrok qilish va undan ta'sirlanish qobilyati har bir o'quvchiga, u kelajakda professional musiqachi bo'ladimi yoki musiqa madaniyatining g'oyat xilma-xil musiqaviy -estetik faoliyatning asoisiy bilimlariga, ko'nikma va malakalariga ega bo'lgan yaxshi tayyorlangan tinglovchi bo'lib qoladimi, bundan qat'iy nazar, xos bo'lmog'i kerak.
Yosh avlodni mustaqil va ijodiy fikrlashga o'rgatish istiqlol davri o'zbek pedagogikasining eng dolzarb vazifalaridan biridir. Shunga monand tarzda ta'lim oluvchi o'quvchlarning mustaqil va ijodiy fikrlashga o'rgatishning yangi va samarali yo'llarini izlab topish faqat o'qitish metodikasi sohasi taraqqiyoti uchun emas, balki barkamol shaxs tarbiyasini amalga oshirishda ham muhim ahamiyatga ega.
Hozirga qadar yaratilgan ilmiy adabiyotlarda musiqiy bilim oluvchi o'quvchilarning mustaqil va ijodiy fikrlashga o'rgatish borasida, garchi yo'l -yo'lakay bo'lsada, turlicha qarashlar mavjud. Masalan, bazi bir olimlarning fikricha, ijodiy fikrlash malakasini shakilantirish uchun o'quvchilarning bilimini anglab o'tish imkoniyatlarini rivojlantirib turli ilmiy axborotlardan to'gri xulosa chiqarib olishga o'rgatish jarayoni muhim hisoblanadi. Mazkur nazariy qarashning ahamiyatli tomoni shundaki, undan barcha turdagi musiqiy mashg'ulotlarda foydalanish mumkin.
Musiqiy ta'limning taniqli metodislari fikricha, avval o'quvchilarga tinglash uchun repertuar tanlash, keyin muayyan musiqiy asarni ajratib olish, ajratib olingan asarni namunali ijrosi namoyish etilishi tavsiya qilinadi. Biroq olimlar o'quvchi ijrosi namunadagi ijro bilan qiyoslanib o'quvchiga zarur maslahatlar berilishi lozimligini e'tbordan chetda qoldirilgan. Bizningcha, tanlangan repertuardagi musiqiy asar o'quvchi tomonidan ijro etilganda asarning har bo'limi namunaviy ijro bilan bosqichma-bosqich qiyoslanib borishi lozim. Shundagina o'quvchi o'zining kamchiliklarini tez ilg'ab oladi.
Mutaxassislarning fikricha, musiqa savodi darslarida o'quvchilarning tasavvur va tafakkur qilishlari uchun o'qitishning ikki asosiy yo'nalishi mavjud. Ular: besh chiziqli notada ko'p ishlatiladigan shartli musiqa belgilarini puxta o'zlashtirish, melodiya (tarona), ritm, interval, akkordlar, milliy musiqaning asosiy shakli, dirijyorlik malakasini shakilantirish. Mutaxassis tomonidan alohida ko'rsatilayotgan belgilar musiqiy ta'lim uchun umumiy xarakterga ega. Bundan tashqari mutaxassis ta'kidlagan "Tasavvur va tafakkur, xayol" ning shakllanishi mustaqil ijodiy fikr yuritishning shakllanishi degan gap. To'g'ri tadqiqotchi tomonidan qayd etilgan milliy musiqaning o'ziga xos tomonlarini tushuntirish va musiqa tinglashda asarni to'liq eshittirishdan tashqari uni qismlarga bo'lib takrolash musiqa savodi, qo'shiq kuylash hamda musiqa tinglashni uzviy bog'liqligini ta'minlash o'quvchilarda ijodiy musiqiy tafakkur yurita olish ko'nikmalarini shakllantirishga xizmat qilishi mumkin. Biroq bu jarayonda ham turlicha, aniq metodik yondashuvlar va tavsiyalarni ishlab chiqish talab etiladi.
Musiqa darslarida o'quvchilarni mustaqil va ijodiy fikrlashga o'rgatishning eng qulay usullaridan biri musiqa mashg'ulotlarida ijro va qiyoslash metodidan foydalanish bo'lib, u quydagicha amalgam oshiriladi. Buning uchun musiqa o'qituvchisi musiqa darslarini o'quvchi tarbiyasiga ta'sirini hisobga olgan holda shartli ravishda guruhlarga ajratishi zarur. Musiqa darslarini guruhlashtiruvda o'quvchilarning musiqa faniga munosabati inobatga olinishi shart. Mana shu nuqtai nazardan yondoshilsa darsning tarkibiy qismi: musiqa tinglash, keyin musiqa savodxonligi hamda ijro va taqqoslashdan iborat bo'ladi. Ayniqsa, darsning uchinchi - ijro va qiyoslash bosqichida o'quvchi yoki o'quvchining o'tilgan mavzu yuzasidan bilimlari tekshiriladi. Ijro o'quvchi tomonidan amalga oshiriladi. O'quvchi ijrosi namunadagi ijro bilan taqqoslanib ta'kidma- ta'kid uning yutuq va kamchiliklari tahlil qilnmog'i zarur. Musiqa ta'limiga bu usulda yondoshish bilim oluvchini o'z ustida mustaqil ishlashga, o'rganayotgan masala yuzasidan mustaqil fikrlashga, musiqiy asar ijrosiga ijodiy yondashishga undaydi.
Tajribalar shuni ko'rsatadiki, musiqiy ta'lim doirasidagi bilimlarni hamma o'quvchi bir xilda o'zlashtira olmaydi. Chunki ularning musiqiy asarni anglash, uni qabul qila olishi musiqiy janrlarga munosabati turlicha. Mana shu jihatlarini hisobga olgan holda yuqoridagi ijro va qiyoslash metodidan foydalanishdan oldin ta'lim oluvchilarni ham muayyan guruhlarga ajratish, ya'ni tabaqalashtirish lozim.
O'quvchilar bilan yakka holda mashg'ulotlar olib borishda yuqorida tavsiya etilgan ijro va qiyoslash metodi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki bunday mashg'ulotlarda yakka holda ishtirok etuvchi o'quvchini uning maxoratidan, o'zlashtirishning darajasidan qat'iy nazar o'qituvchi o'ziga ruhan ergashtirish, o'zining professional namunali ijrosi bilan avvalo, uni qoyil qoldirishi ham ta'limiy, ham tarbiyaviy ahamiyatga egadir.
Hozirgi kun o'quv talabi o'quvchilarga ta'lim berishda: "Men o'rgataman, sen o'rgan" qabilidagi eski usullardan voz kechishni taqazo etmoqda. Endi o'quvchi dars jarayonida shunchaki tinglovchi emas, balki faol ishtirokchiga aylanish lozim. Ma'lumki, "O'zbekiston Respublikasi madhiyasi" ni tinglash va kuylash umumiy o'rta ta'lim maktablarining barcha sinflari dasturiga kirtilgan. Ayniqsa, yuqori sinf o'quvchilaridan Davlat madhiyasini mukammal va bekamiko'st kuylab bera olishlari talab etilad. Mavzuni puhta o'zlashtirish maqsadida, biz dastlab, VII sinf o'quvchilari bilan shu borada suhbat o'tkazdik. Suhbat asosida quyidagi savollar o'quvchilar e'tiboriga havola etildi. Savolar: Davlat madhiyasi boshqa asarlardan nimasi bilan farq qiladi? Uni qay darajada ijro etishadi? Madhiyamiz kuylanganda biz qanday tuyg'ularni his etamiz?
O'quvchilar savolarga javob berishda imkon boricha o'z bilim va tushunchalarini to'la ifodalashga harakat qiladilar. Bu jarayonda barcha o'quvchilar qatnashishlari lozim. Aks holda, 2-3 o'quvchigina faollik ko'rsatib, qolganlari o'zini kamsitilgandek his qilishi mumkin. Ushbu suhbatda o'quvchu bevosita ishtirok etmasada, u suhbat maromini boshqarib boruvchi mas'ul hisoblanadi. O'quvchilar berilayotgan axborotlarni o'qituvchidan emas, balki o'z sinfdoshlaridan oladilar, bu esa, ularni yanada faollik ko'rsatishga undaydi.
Javoblar: Davlat madhiyasi bu oddiy qo'shiq emas, balki u davlatimizning belgisidir. Konistitutsiyamizda O'zbekiston Respublikamizning ramzlari berilgan, bular: bayroq, gerb, madhiya va pul birligi (valyuta) dir. Ularning har biri davlatimizning mustaqilligini belgilab beruvchi ramizlardir.
Madhiyamiz - Respublikamizning musiqiy ifodasi. Har bir davlatning o'z madhiyasi bor. Davlat rahbarlarining uchrashuvlarida o'sha mamlakatlarning madhiyalari ijro etiladi. Turli majlislar, musobaqalar, bayramlar, ko'rik-konkuruslar ham madhiyamiz bilan ochiladi. Madhiyamizda O'zbekistonimizning nomi ulug'lanadi. Yurtimizning tabiati, xalqi, millatlararo totuvlik ona Vatanimizga bo'lgan sadoqatimiz, mehrimiz haqida kuylanadi.
Ona Vatanimizni jondan sevishimiz belgisi sifatida, uning hurmatini ulig'lashimizni namayon etishimiz madhiyamizni o'rnimizdan turib, o'ng qo'limizni chap ko'ksimizga qo'yib kuylaymiz. Shu asnoda, qalbimizda ulug'vor, mustaqil davlatimiz borligidan faxr tuyg'usi paydo bo'ladi.
Madhiyani kuylash jarayonida dinamik tuslardan foydalanish uni yanada ifodali qilib kuylashga imkon beradi. Dastlab dinamik belgilar doskaga yozib chiqiladi yoki ko'rgazmali qurol vositasida ko'rsatilib, ularning har biri qanday tusni ifodalashi haqida fakir almashinadi. Shundan so'ng, bu belgilardan amaliyotda foydalanish ustida ish olib boriladi.
O'quvchilar bu belgilarni nimani ifodalashi xususida batafsil, qiynalmasdan so'zlab bera oladilar. Chunki, oldingi darslarda bular haqida o'quvchilarga atroflicha tushuncha berib o'tilgan. Madhiyaning har bir qatori kuylanganda uni qaysi dinamik tusda ijro etish lozimligi borasida fikr yuritiladi. O'quvchilar uni o'zlari mustaqil ravishda belgilab oladilar, o'qituvchi esa, javoblarning qay darajada to'g'ri ekanligiga baxo berib boradi va shu qatorni qayta kuylaganda belgilangan dinamik tusga xos jarangdorlikka ularning etiborini qaratadi. O'quvchilar shu tariqa ma'lum bilimlarni aqliy idrok eta boshlaydilar.